Малая Русь Малая Русь 1347 Малая Русь XVII ст паводле некаторых публіцыстаў Малая Русь 1649 1667 Малая Русь Пасля 1667 М

Малая Русь

Малая Русь. 1347.

Малая Русь. XVII ст. (паводле некаторых публіцыстаў)

Малая Русь. 1649—1667.

Малая Русь. Пасля 1667.

Маларосія. XIX ст.

Малая Русь, Малая Расія, Маларосія (калька са Μικρὰ Ῥωσ(σ)ία, лац.: Russia/Ruthenia minor, фр.: la Petite Russie, ням.: Kleinrussland) — гістарычная назва шэрагу рэгіёнаў на тэрыторыі сучаснай Украіны.

З'явілася ў пачатку XIV стагоддзя як візантыйскае царкоўна-адміністрацыйнае вызначэнне Галіцка-Валынскага княства. З XV—XVI стагоддзях назва часам публіцыстамі ўжывалася адносна ўсіх рускіх земляў у складзе ВКЛ і Рэчы Паспалітай. З XVII стагоддзя Маларосія — адна з афіцыйных назваў Гетманшчыны.

У далейшым выкарыстоўвалася для абазначэння гістарычнага рэгіёна Расійскай імперыі і . Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі (1917) тэрмін апынуўся фактычна пад забаронай.

Галіцка-Валынскае княства

Упершыню тэрмін «Малая Расія» сустракаецца ў пачатку XIV стагоддзя ў Візантыі для абазначэння сучасных заходнеўкраінскіх земляў у царкоўна-адміністрацыйнай практыцы. Галіцкая мітраполія, створаная ў 1303 годзе, ахоплівала шэсць епархій: галіцкую, перамышльскую, уладзіміра-валынскую, холмскую, луцкую і тураўскую (гэта значыць, таксама частка тэрыторыі сучаснай Беларусі), якія ў візантыйскіх крыніцах атрымалі назву Малая Русь (грэч. Μικρά Ῥωσία — Mikrá Rhōsía) у супрацьлегласць Вялікай Русі (Μεγάλη Ῥωσία — Megálē Rhōsía), пад якой з 1354 разумелася тэрыторыя 19 епархій пад уладай , рэзідэнцыя («сядалішча») якога знаходзілася ў 1299—1300 гадах ва Уладзіміры-на-Клязьме, а ў перыяд з 1325 па 1461 год у Маскве.

Князь галіцкі і Валынскі, кароль Русі у грамаце да вялікага магістра Нямецкага ордэна Дытрыха, ад 20 кастрычніка 1335 года называў сябе «dux totius Rusiæ Minoris» («князь усяе Малой Русі»), хоць і ён, і яго папярэднікі называлі сябе «Rex Russiæ» («Кароль Русіі»), «Dux totius terræ Russiæ» («Князь усяе землі Рускай»), «Dux et Dominus Russiæ» («Князь і Гаспадар Русі»).

У канчатковым выніку назвы «Вялікая Русь» і «Малая Русь» выйшлі на афіцыйны ўзровень — канстанцінопальскі патрыярх заснаваў (1361) дзве мітраполіі, адну — у «Малой Русі», з цэнтрам у Новагародку і Галічы, іншую ў «Вялікай Русі», з цэнтрам у Кіеве.

Польскага караля Казіміра Вялікага (1310?1370) называлі «каралём Ляхіі і Малой Русі», таму што ён распаўсюдзіў сваю ўладу на значную частку ўладанняў Юрыя-Баляслава.

Паводле схемы Міхаіла Грушэўскага «Малая Русь» — гэта Галіцка-Валынская дзяржава, а з яе гібеллю, уваходжаннем яе земляў у склад Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага, гэтая назва «выходзіць з ужытку». Паводле версіі Алега Трубачова, назва «малая» ўзнікла як проціпастаўленне ўжо ўстоянай назве «Вялікая Русь», якое адносілася да больш паўночных земляў і азначала «знешняя», «новая» Русь.

Аднак, для жыхароў Рэчы Паспалітай і Каралеўства Польскага падобныя моўныя канструкцыі былі далёка не новымі, так, прынамсі, з 1411 года вядомая Малая Польшча (Малапольшча), а з 1257 — Вялікая Польшча (Вялікапольшча).

Рускія землі Рэчы Паспалітай, Гетманшчына

Прыблізна з пачатку XVII стагоддзя тэрмін знаходзіць новае значэнне, пачынаючы ўжывацца для абазначэння Падняпроўя.

Асабліва часта гэтыя назвы сталі з'яўляцца ў тэкстах праваслаўных публіцыстаў, напрыклад, у ў сачыненнях увесь час выкарыстоўваюцца для адрознівання Русі наогул тэрміны Вялікая і Малая Русь: «абовем ныне християне Малое Русии» («Кніжка», каля 1600), «если не хочеш плодоносия спасителнаго языка словенскаго от Великой России доведоватися, доступи в Киеве в монастырь Печерский» («Зачапка», каля 1608). А мітрапаліт Матфей піша Львоўскаму брацтву, што яму пададзены патрыярхам Канстанцінопальскім паўнамоцтвы «ў царкоўных справах у Малой Расіі і ў Маскоўскім царстве» (1606 год). , і таксама ўвесь час выкарыстоўваюць паняцце Малой Расіі ў сваіх , накіраваных супраць Берасцейскія уніі. Тэрмінам «Малая Русь» на грані XV—XVI стагоддзяў некаторыя праваслаўныя публіцысты часам ахоплівалі не толькі сучасныя ўкраінскія землі, але і беларускія і, часткова, літоўскія, г. зн. усю тэрыторыю кіеўскай праваслаўнай мітраполіі. Адно са сваіх пасланняў Іван Вішэнскі адрасаваў «хрысціянам Малой Расіі — брацтву Львоўскаму і Віленскаму» Захарыя Капысценскі ў «Палінодыі» пісаў «Расія Малая, гэта значыць Кіеў і Літва».

Гэты падзел успрынялі і папулярызавалі афіцыйныя кругі Маскоўскай дзяржавы. Пачынаючы з сярэдзіны XVII стагоддзя назва Малая Русь ужывалася ў царкоўнай перапісцы Кіева з Масквой. У хроніках і на геаграфічных картах амаль да канца XVII стагоддзя заходнеўкраінскія землі называюцца Русь (Russia), Руская зямля (Ziemia Ruska) ці Чырвоная Русь (Russia Rubra). Кантарыні называе Ніжняй Расіяй зямлі, дзе знаходзяцца гарады Луцк, Жытомір, (цяпер с. Білагародка за 10 км ад Кіева) і Кіеў.

Пасля рускі цар змяніў свой тытул на «Всея Великія и Малыя Россіи», куды з часам дадалі «Белыя». З таго часу назва Малая Расія (Малая Русь) таксама пачала распаўсюджвацца ва ўрадавай перапісцы, хроніках і літаратуры, у прыватнасці, ужываецца Багданам Хмяльніцкім: «…Самой столицы Киева, також части сие Малые Руси нашия», Іванам Сірко. Настаяцель Кіева-Пячэрскага манастыра у «» (1674) сфармуляваў разуменне рускага народа як ў складзе велікарусаў, маларусаў і беларусаў, а дзяржаўнай улады Рускай дзяржавы ва ўсіх трох частках — Вялікай, Малой і Белай Русі — адзіна законная, таму што маскоўскія князі, а потым цары, вядуць свой род ад Аляксандра Неўскага, які «бысть князь Киевский из земли Российския, Александр Ярославич Невский». Тэрмін «Малороссийскія украйна» з'явіўся ў 1677 годзе і затым укараніўся ў гетманскай канцылярыі і летапісанні. Тэрміны «Маларосія» і «Малая Расія» выкарыстоўваюцца ў летапісе , хранографе паводле спісу Л. Бабалінскага, «Скарбніцы» Івана Галятоўскага (1676).

Аднак, на геаграфічных картах XVIII стагоддзя, выдадзеных Расійскай Акадэміяй навук у 1736—1738 гг., і ў 1745 г. назва Малая Расія не сустракаецца.

Маларасійская ідэнтычнасць

Краявід **Кіева-Пячэрскай лаўры**, настаяцелі і манахі якой адносіліся да першых ідэолагаў маларасійскай ідэнтычнасці і

У XVII стагоддзі на землях Гетманшчыны з'явілася «маларасійская ідэнтычнасць» — уяўленне пра тое, што , якія пражываюць тут, з'яўляюцца, як і «», мясцовымі адгалінаваннямі і ў Расійскай дзяржаве пад кіраваннем самадзяржаўнага манарха маюць роўныя нацыянальныя і сацыяльныя правы і магчымасці. Пры гэтым маларасійскі кампанент свабодна і на роўных правах уваходзіў у комплексныя, шматпластовыя імперскія, усерасійскія, а затым і савецкія структуры. З улікам таго, што нацыянальная самасвядомасць усходніх славян развівалася досыць павольна і складана, маларасійская нацыянальная ідэя фарміравалася і развівалася паралельна з і асабліва расійскай нацыянальнай ідэям, з якімі ўваходзіла ў супярэчнасць — для першай яна была занадта «прарасійскай», для другой — занадта «заходніцкай».

Маларасійская нацыянальная ідэя цалкам упісвалася ў агульнаімперскую і савецкую культурна-этнічную канцэпцыю.

Маларосія як гістарычная вобласць Расійскай імперыі

Пасля ліквідацыі Гетманшчыны ў 1764 годзе з часткі Левабярэжнай Украіны была створана з адміністрацыйным цэнтрам у горадзе Глухаве. У 1775 годзе Маларасійская і Кіеўская губерні былі аб'яднаны, губернскі цэнтр перанесены ў Кіеў. У 1781 годзе Маларасійская губерня была падзелена на тры (губерні) — Чарнігаўскае, і Кіеўскае. У 1796 годзе Маларасійская губерня была адноўлена, губернскім цэнтрам стаў Чарнігаў, пасля чаго яе ў 1802 годзе падзялілі зноў на дзве губерні: Палтаўскую і Чарнігаўскую. Назвы Маларосія, маларасійскі, маларасіяне ужываліся для пазначэння ўсяго паўднёва-заходняга краю на працягу XIX і пачала XX стагоддзя.

Назва Маларосія да 1917 года напаўафіцыйна выкарыстоўвалася для зборнага абазначэння Валынскай, Кіеўскай, Падольскай, Палтаўскай і Чарнігаўскай губерняў. Менавіта так, маці і «Маларосіяй», Левабярэжную Украіну назваў Рыгор Скаварада, а Слабадскую Украіну — сваёй роднаю цёткай, што паказвала на адсутнасць у тэрміне «Маларосія» зневажальнага адцення.

Тарас Шаўчэнка ў сваім асабістым дзённіку, напісаным на рускай мове (у 1857—1858 гг.), выкарыстоўвае 17 раз слова «Маларосія/маларасійскі» і толькі 4 разы «Украіна» (пры гэтым ён не выкарыстоўвае прыметнік «украінскі» наогул); адначасова ў лістах аднадумцам-украінафілам — 17 раз «Украіна» і 5 раз «Маларосія/маларасійскі», а ў сваёй паэзіі ўжывае толькі тэрмін «Украіна».

Культурная і гістарычная спецыфіка Маларосіі, роўна як рэгіянальны патрыятызм маларосаў, былі цалкам прымальныя ў вачах прыхільнікаў канцэпцыі вялікай рускай нацыі да таго часу, пакуль не ўваходзілі з гэтай канцэпцыяй у супярэчнасць. Больш таго, у першай палове XIX стагоддзя маларуская спецыфіка выклікала жывую цікавасць у Пецярбургу і Маскве як больш маляўнічы, рамантычны варыянт рускасці.

Украінскі гісторык у сваёй працы 1868 года аспрэчваў міф, які сфармаваўся ў польскай гістарыяграфіі: прыпісванне Рускай дзяржаве ўкаранення назвы «Маларосія» пасля 1654 г., падзелу рускага народа на «Русь, рутэнаў і маскалёў». Украінскія гісторыкі Мікалай Кастамараў, Дзмітрый Багалей, Уладзімір Антановіч прызнавалі, што «Маларосія» ці «Паўднёвая Русь» у часы барацьбы Рускай дзяржавы і Рэчы Паспалітай з'яўлялася этнонімам для «маларасійскай/паўднёварускай» народнасці, а «Украіна» выкарыстоўвалася як тапонім, які пазначаў абедзвюх дзяржаў.

На працягу ўсяго перыяду знаходжання Украіны ў складзе Расійскай імперыі тэрмін Маларосія выкарыстоўваўся ў якасці сіноніма Украіны, як у быце, так і (галоўным чынам) на афіцыйным узроўнях. Пры гэтым ужо ў другой палове XIX стагоддзя назва Украіна выкарыстоўваецца шырэй ў быце, прыватным і грамадскім жыцці і практычна цалкам выцясняе ўсе іншыя абазначэнні (у т.л. і тэрмін «Маларосія»).

Украіна пасля 1917 года

Пасля 1917 года гістарычны тэрмін «Маларосія» і вытворныя ад яго слова былі практычна выведзены з гісторыяграфічнага ўжывання ў УССР, РСФСР і СССР у рамках практычнай рэалізацыі бальшавіцкай ідэалогіі.

У савецкі час аж да 1980-х гадоў тэрмін «Маларосія» насіў практычна негатыўнае адценне. Ва ўкраінскай гістарычнай літаратуры перыяду УССР тэрмін «Маларосія» таксама выкарыстоўваўся даволі рэдка.

Гл. таксама

Малая Польшча
Малая Арменія

Крыніцы

Малороссия — Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера
Большой Энциклопедический словарь. Малая Русь
Малороссия в БСЭ(недаступная спасылка)
Ясь, О.В. Мала Русь // Енциклопедія історії України. — Київ, 2009. — Т. 6. — С. 464.
Малая Расія ці Украіна Архівавана 20 кастрычніка 2011.
А. В. Карташев Очерки по истории Русской Церкви. Том 1 Архівавана 22 снежня 2011.
Україна. Хронологія розвитку. — том 3. — К., КРІОН, 2009, ISBN 978-966-16-5818-8, с.98-99
Русина О. В. Україна під татарами і Литвою. — Київ: Видавничий дім «Альтернативи», 1998. — С. 274. (укр.)
Грушевський М. С. Історія України-Руси — К.: «Наукова думка», 1994. — Т. I. — С. 1−2. (укр.)
Трубачев О. Н. В поисках единства. − 3-е изд., доп. — М.: «Наука», 2005. — С. 86.
Цитируется по: Русина О. В. Україна під татарами і Литвою. — Київ: Видавничий дім «Альтернативи», 1998. — с.276.
Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы в трёх томах, т. III, изд-во АН СССР, М.-Л. 1953, № 147, с. 257.
Листы Івана Сірка, изд. Института украинской археографии, К. 1995, с. 13 и 16.
Полное Собрание Законов Российской Империи. Издание 1-е. СПб., 1830 (ПСЗ). Т. 1. С. 466
Пераход Багдана Хмяльніцкага пад абарону і апеку расійскага цара «з усім Маларасійскім панствам» (Украінскі хранограф паводле спісу Л. Бабалінскага). «У Малой Расіі, на Поўначы, блізка места Чарнігава» («Скарбніца»). Цытуецца паводле: Русина О. В. Україна під татарами і Литвою. — Київ: Видавничий дім «Альтернативи», 1998. — с.279.
Долбилов М., Миллер А. И. Западные окраины Российской империи. — Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — С. 465—502. — 606 с.
Изменение административно-территориального деления России за последние 300 лет Архівавана 27 верасня 2011.
Народное хозяйство Украины в 1921 году — отчет Украинского экономического совета СТО. Харьков 1922 стр.24
СЛОБОЖАНЩИНА — Украинские Страницы Архівавана 1 сакавіка 2007.
Шевченко Т. Г. Повна збірка творів. Т. 3. К., 1949.
Bushkovich P. The Ukraine in Russian Culture: 1790—1860. The Evidence of the Journals// Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas 39 (1991).

Літаратура

Ясь, О.В. Мала Русь / О.В. Ясь // Енциклопедія історії України. — Київ : Наукова думка, 2009. — Т. 6. Ла-Мі. — С. 464—466.
Р. Храпачевский. Русь, Малая Русь и Украина Архівавана 10 сакавіка 2010.
Миллер Г. Ф. Исторические сочинения о Малороссии и малороссиянах, Москва, 1846 г. на сайте
Дмитрий Николаевич Бантыш-Каменский, История Малой России от водворения Славян в сей стране до уничтожения Гетманства, 1903 на сайте «»
Дмитрий Николаевич Бантыш-Каменский, История Малой России, в 3 т., 1830 на сайте «»
Александр Иванович Ригельман, Летописное повествование о Малой России и ее народе и казаках вообще на сайте «»

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Малая Русь
Малорусская Народная Историческая Библиотечка Архівавана 3 студзеня 2007.

[1] Малороссия — Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера

[bes-2] Большой Энциклопедический словарь. Малая Русь

[3] Малороссия в БСЭ(недаступная спасылка)

[ReferenceA-4] Ясь, О.В. Мала Русь // Енциклопедія історії України. — Київ, 2009. — Т. 6. — С. 464.

[5] Малая Расія ці Украіна Архівавана 20 кастрычніка 2011.

[6] А. В. Карташев Очерки по истории Русской Церкви. Том 1 Архівавана 22 снежня 2011.

[7] Україна. Хронологія розвитку. — том 3. — К., КРІОН, 2009, ISBN 978-966-16-5818-8, с.98-99

[8] Русина О. В. Україна під татарами і Литвою. — Київ: Видавничий дім «Альтернативи», 1998. — С. 274. (укр.)

[9] Грушевський М. С. Історія України-Руси — К.: «Наукова думка», 1994. — Т. I. — С. 1−2. (укр.)

[10] Трубачев О. Н. В поисках единства. − 3-е изд., доп. — М.: «Наука», 2005. — С. 86.

[11] Цитируется по: Русина О. В. Україна під татарами і Литвою. — Київ: Видавничий дім «Альтернативи», 1998. — с.276.

[12] Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы в трёх томах, т. III, изд-во АН СССР, М.-Л. 1953, № 147, с. 257.

[13] Листы Івана Сірка, изд. Института украинской археографии, К. 1995, с. 13 и 16.

[14] Полное Собрание Законов Российской Империи. Издание 1-е. СПб., 1830 (ПСЗ). Т. 1. С. 466

[15] Пераход Багдана Хмяльніцкага пад абарону і апеку расійскага цара «з усім Маларасійскім панствам» (Украінскі хранограф паводле спісу Л. Бабалінскага). «У Малой Расіі, на Поўначы, блізка места Чарнігава» («Скарбніца»). Цытуецца паводле: Русина О. В. Україна під татарами і Литвою. — Київ: Видавничий дім «Альтернативи», 1998. — с.279.

[westernborders-16] Долбилов М., Миллер А. И. Западные окраины Российской империи. — Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — С. 465—502. — 606 с.

[tarhov-17] Изменение административно-территориального деления России за последние 300 лет Архівавана 27 верасня 2011.

[18] Народное хозяйство Украины в 1921 году — отчет Украинского экономического совета СТО. Харьков 1922 стр.24

[19] СЛОБОЖАНЩИНА — Украинские Страницы Архівавана 1 сакавіка 2007.

[20] Шевченко Т. Г. Повна збірка творів. Т. 3. К., 1949.

[Bushkovich-21] Bushkovich P. The Ukraine in Russian Culture: 1790—1860. The Evidence of the Journals// Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas 39 (1991).