Хельсінкі

Хельсінкі — самы буйны горад, сталіца Фінляндыі, (фінск. Helsinki; Хельсінгфорс альбо Гельсінгфорс — швед. Helsingfors), адміністрацыйны цэнтр правінцыі Уусімаа. Размешчана на беразе Фінскага заліва Балтыйскага мора. Насельніцтва 574 579 (31.12.2008). Разам з гарадамі-спадарожнікамі Вантаа, Эспаа і Каўніайнен утварае гарадскую агламерацыю — сталічны рэгіён з насельніцтвам больш за мільён чалавек.

Горад Хельсінкі фінск.: Helsinki шведск.: Helsingfors Герб Сцяг Краіна  Фінляндыя Каардынаты 60°10′15″ пн. ш. 24°56′15″ у. д.^HGЯO Кіраўнік Juhana Vartiainen^[d] Заснаваны 12 чэрвеня 1550 Плошча 214,42 км² (1 студзеня 2023) Вышыня цэнтра 17 м Водныя аб’екты Фінскі заліў і Вантаа Насельніцтва ▲686 595 чал. (30 сакавіка 2025) Часавы пояс UTC+2, DAZD, EEDT і UTC+03:00 Тэлефонны код 09 Паштовыя індэксы 00100–00990 Афіцыйны сайт hel.fi (фін.)​ (шведск.)​ (англ.) Хельсінкі на карце Фінляндыі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Хельсінкі з’яўляецца цэнтрам бізнесу, адукацыі, культуры і навукі ў Фінляндыі. У Вялікім Хельсінкі размешчаны 8 універсітэтаў і 6 тэхналагічных паркаў. 70 % замежных кампаній, якія працуюць у Фінляндыі, размешчаны ў сталічным рэгіёне. Міграцыя насельніцтва з правінцыі робіць Хельсінкі адным з самых хуткарослых муніцыпальных раёнаў у Еўропе.

Гісторыя

Шведскае кіраванне

Заснаваны шведскім каралём Густавам Вазам у 1550 годзе. Паводле яго ўказа некалькі сот жыхароў горада Порва замацаваліся каля ракі Вантаа на тэрыторыі цяперашняга гарадскога раёна ^[fi]. 12 чэрвеня, дзень падпісання ўказа, лічыцца днём нараджэння горада.

Хельсінкі меўся стаць экспартным цэнтрам, які б мог спаборнічаць з размешчаным на поўдні Фінскага заліва ганзейскім горадам Рэвелем (цяпер вядомы як Талін). Для гэтага дзяржава заахвочвала яго засяленне новымі жыхарамі. Аднак праз некалькі год Рэвель згубіў сваё значэнне ў выніку вайны паміж Лівонскім ордэнам і Маскоўскай дзяржавай, а ў 1561 г. быў далучаны да Швецыі разам з усёй Паўночнай Эстоніяй. Гэта спыніла планы хуткага развіцця Хельсінкі, але горад працягнуў павольна нарошчваць насельніцтва і эканамічнае значэнне ў наступныя два стагоддзі^:31.

Таксама аказалася, што месца заснавання было выбрана няўдала — гавань была занадта мелкаводнай, і ў выніку горад быў перанесены ў раён цяперашняй Рыначнай плошчы.

Аж да сярэдзіны XVIII стагоддзя Хельсінкі заставаўся невялікім, амаль цалкам драўляным горадам, тут нярэдка ўспыхвалі эпідэміі чумы.

У 1748 г. на астравах каля Хельсінкі шведамі было пачата будаўніцтва крэпасці Свеаборг (фін. Суаменліна), прызначанай для абароны горада з мора. У выніку пачаўся рост горада; з’яўляюцца першыя каменныя дамы. Аднак сталіцай шведскай Фінляндыі заставаўся Турку (Аба).

Горад захоплівалі рускія войскі чатыры разы — двойчы ў ходзе Вялікай Паўночнай вайны (у маі і ліпені 1713 года), адзін раз у ^[en] (24 жніўня 1742), і адзін раз у Фінскай вайне (18 лютага 1808 г.)

Насельніцтва Хельсінкі ў 1805 годзе складала 3600 чалавек, а калі лічыць разам з Свеаборгам, то больш за 8800 ^:58-61.

Расійскае кіраванне

У 1808 годзе расійская армія захапіла Хельсінкі з крэпасцю Свеаборг, а ў 1809 быў падпісаны мір паміж Швецыяй і Расійскай імперыяй, паводле якога тэрыторыя Фінляндыі адыходзіла да Расіі ў якасці аўтаномнага Вялікага княства Фінляндскага. У 1812 годзе сталіца Вялікага княства была перанесена з Турку ў Хельсінкі^:75.

Карл Людвіг Энгель, ратушная плошча Хельсінкі, 1820 (да перабудовы)

У канцы восені 1808 года ў горадзе здарыўся моцны пажар, што стварыла неабходнасць рэканструкцыі. Адразу пасля пераносу цэнтральнай адміністрацыі Вялікага княства ў Хельсінкі, быў заснаваны камітэт па аднаўленні і будаўніцтве горада. Новы план сталіцы распрацоўваў дзяржаўны дарадца ^[ru], а ў 1816 годзе да будаўніцтва далучыўся нямецкі архітэктар Карл Людвіг Энгель. На той час у архітэктуры быў распаўсюджаны ўведзены ў моду Напалеонам стыль ампір, у якім Энгель ствараў будынкі ў Расіі яшчэ да свайго пераезду ў Хельсінкі^:76-77.

Сенацкая плошча, літаграфія 1838 года

Паводле новага плану, цэнтрам Хельсінкі стала Сенацкая плошча, вакол якой размяшчаліся адміністрацыйныя будынкі ў стылі новага класіцызму. Праводзілася расчыстка тэрыторыі для сістэмы вуліц сталіцы. У 1830-х гадах вуліца Стургатан (Вялікая) была перайменавана ў Аляксандраўскую, а магістраль з поўначы да цэнтра горада атрымала назву ^[fi] (вуліца Уніі) у памяць пра далучэнне Фінляндыі да Расійскай імперыі. Пасля ^[en] ў 1827 годзе ў Хельсінкі быў перанесены ўніверсітэт, будынак якога ўзвялі на Сенацкай плошчы. У 1832 годзе была праведзеная цырымонія адкрыцця ўніверсітэта, праз восем гадоў адкрылася ^[en]. На пачатку 1850-х завяршылася будаўніцтва царквы святога Мікалая, якая стала найвышэйшым будынкам ансамбля^:77.

У часе будаўніцтва новай сталіцы, сюды з’язджаліся чыноўнікі і ўніверсітэцкія выкладчыкі з Турку. У 1840 годзе насельніцтва Хельсінкі павялічылася да 13 тысяч, зраўняўшыся са старой сталіцай^:77.

Для раскватаравання пятнаццацітысячнай расійскай дывізіі ў Хельсінкі Энгель спраектаваў буйныя казармы: ^[en], ^[en] і ^[fi]. Крэпасць Свеаборг і іншыя месцы раскватаравання войска былі закрытыя для наведвальнікаў^:78-79.

Сталіца незалежнай Фінляндыі

Пасля абвяшчэння незалежнасці ў ходзе грамадзянскай вайны ў Фінляндыі горад быў некаторы час заняты часткамі фінскай чырвонай арміі, аднак у выніку наступлення генерала Манергейма з Ваасы, падтрыманага нямецкімі войскамі, горад перайшоў пад кантроль буржуазнага фінскага ўрада.

Пасля заканчэння грамадзянскай вайны горад працягваў дынамічна развівацца. Значна пашырылася яго тэрыторыя, раслі новыя жылыя кварталы. Шырокую вядомасць набыў, напрыклад, «горад-сад» Тапіёла (фін. Tapiola, швед. Hagalund; адміністрацыйна падпарадкаваны Эспаа).

У 1952 годзе праведзены летнія Алімпійскія гульні.

У 2007 годзе ў горадзе быў праведзены штогадовы конкурс песні «Еўрабачанне».

Хельсінкі

Фізіка-геаграфічная характарыстыка

Рэльеф

Горад размешчаны ў скалістай мясцовасці. Гістарычны цэнтр горада размешчаны на паўвостраве з вельмі зрэзанай берагавой лініяй. Перапады вышынь у горадзе значныя, а скалы — звычайная частка пейзажу. На рэках у межах горада ёсць вадаспады.

Клімат

Клімат Хельсінкі ўмераны, пераходны паміж кантынентальным і марскім. Зіма працяглая і снежная, лета халаднаватае і за межы каляндарнага не выходзіць. Вясна і восень працяглыя і халаднаватыя. Моцныя маразы — даволі рэдкая з’ява, спякота ўлетку вышэй за 30 °C бывае не кожны год. Максімум ападкаў назіраецца ў канцы лета і на працягу ўсяе восені.

Клімат Хельсінкі
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	8,5	10,3	16,2	21,9	28,2	31,4	33,7	31,5	26,2	18,2	11,6	9,7	33,7
Сярэдні максімум, °C	−1,7	−2,2	1,5	8,0	14,8	18,8	21,9	20,0	14,7	8,8	3,3	0,1	9,0
Сярэдняя тэмпература, °C	−5	−5,7	−1,9	4,1	10,4	14,6	17,6	15,8	10,7	5,6	0,4	−3,2	5,3
Сярэдні мінімум, °C	−7	−7,9	−4,5	0,5	6,0	10,6	13,9	12,7	8,3	3,8	−1	−5	2,5
Абсалютны мінімум, °C	−34,4	−33	−31,3	−19,8	−7	−0,5	4,9	2,1	−4,5	−14,5	−25,5	−35	−35
Норма ападкаў, мм	53	37	36	32	37	61	66	78	63	82	72	57	676
Тэмпература вады, °C	2	1	1	2	5	9	15	17	14	10	7	3	7
Крыніца: Надвор'е і клімат, World Climate Guide

Насельніцтва

Год Колькасць 1875 23 000 ± 1 000 1900 79 000 ± 0 1910 119 000 ± 0 1920 152 000 ± 1 000 1930 206 000 ± 1 000 1940 252 000 ± 1 000 1950 369 000 ± 0 1960 448 000 ± 1 000 1970 524 000 ± 1 000 1980 484 000 ± 1 000 Год Колькасць 1990 491 000 ± 1 000 2000 551 000 ± 1 000 1999 551 123 2000 555 474 2001 559 718 2002 559 716 2003 559 330 2004 559 046 2005 560 905 2006 564 521 Год Колькасць 2007 568 531 2008 576 632 2010 588 343 2009 583 350 2010 588 549 2011 595 384 2012 603 968 2013 612 664 2014 620 982 2014 620 715 Год Колькасць 2016 620 982 2015 628 208 2016 635 181 2017 642 045 2017 643 272 2022 664 921 2024 675 747 2025 686 595

У 2002 годзе ў горадзе жыло 305 196 чалавек працаздольнага ўзросту, з іх 277 967 мелі працу; 27 229 былі беспрацоўнымі, узровень беспрацоўя — 8,9 %.

У 2003 годзе прырост − 0,1 %.

Транспарт

Галоўным міжнародным авіяцыйним вузлом у Фінляндыі з’яўляецца Аэрапорт Хельсінкі-Вантаа, размешчаны ў 20 кіламетрах ад цэнтра сталіцы. З аэрапорта ажыццяўляюцца прамыя пералёты па ўсім свеце. Шлях ад Хельсінкі да Таліна займае 1,5 гадзіны па моры і 18 хвілін на верталёце. У два іншыя буйныя гарады, Тамперэ і Турку, можна трапіць за 1,5-2 гадзіны на цягніку і 1,5-2,5 гадзіны на машыне.

Працуе Метрапалітэн Хельсінкі.

Адукацыя

Галоўны корпус Хельсінкскага ўніверсітэта

У Хельсінкі знаходзіцца найбуйнейшы ў краіне Хельсінкскі ўніверсітэт, а таксама шэраг іншых вышэйшых навучальных устаноў, у якіх вучыцца 64 128 студэнтаў (з іх 38 454 ва ўніверсітэце). Сярэднюю адукацыю забяспечваюць 190 школ, з іх 22 прыватныя. Усе даныя прыведзены на 2003 год.

Музеі

• Гарадскі музей Хельсінкі
• Нацыянальны музей Фінляндыі
• Фінская нацыянальная галерэя
• Тамініемі

Славутасці

• Крэпасць Суаменліна
• Рыначная плошча Хельсінкі
• Кафедральны сабор Хельсінкі
• Помнік Манэргейму

Гарады-пабрацімы

•  Берлін, Германія
•  Гвадалахара, Мексіка
•  Капенгаген, Данія
•  Кіеў, Украіна (12 сакавіка 1993)
•  Нук, Грэнландыя
•  Осла, Нарвегія
•  Пекін, Кітай
•  Прага, Чэхія
•  Рэйк’явік, Ісландыя
•  Санкт-Пецярбург, Расія (1993)^[…]
•  Сафія, Балгарыя
•  Стакгольм, Швецыя
•  Талін, Эстонія
•  Торсхаўн, Фарэрскія астравы
•  Эйндхавен, Нідэрланды

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Хельсінкі

• Бу Карпелан
• Алвар Аалта
• Міка Тоймі Валтары
• Эдвард Вестэрмарк (1862—1939) — фінскі філосаф і сацыёлаг.
• Тувэ Янсан
• Хелена Шэрфбек
• Ярл Вальдэмар Ліндэберг

Зноскі

1. http://www.hel.fi/hki/helsinki/fi/Helsinki-tietoa+ja+linkkej_/Helsingin+historia
2. Suomen pinta-ala kunnitain 1.1.2023 — MML.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q979330"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q117800624"></a>
3. https://stat.fi/julkaisu/cm0nkbon6jipc07w2vq959w6h
4. Мейнандэр Х. Гісторыя Фінляндыі: Лініі, структуры, пераломныя моманты; пер. са шведскай Вольгі Рызмаковай. — Мінск: Мастацкая літаратура, 2017. — ISBN 978-985-02-1748-6.
5. http://www.hel.fi/hel2/tietokeskus/julkaisut/pdf/13_01_03_Tilastollinen_vuosikirja_2012.pdf
6. Kaupunkien ja kuntien lukumäärät ja väestötiedot — Association of Finnish Municipalities. Праверана 15 лютага 2019.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q11894857"></a>
7. http://vrk.fi/default.aspx?docid=8639&site=3&id=0
8. http://vrk.fi/default.aspx?docid=8834&site=3&id=0
9. Population structure — ISSN 1797-5379; 1797-5387; 1797-5395
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q27131416"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q27131655"></a>
10. http://pxnet2.stat.fi/PXWeb/pxweb/fi/StatFin/StatFin__vrm__vamuu/statfin_vamuu_pxt_001.px/?rxid=6c2b3d86-5c9d-4be3-8fc3-6008576380c4
11. https://statfin.stat.fi/PxWeb/pxweb/fi/StatFin/StatFin__vamuu/statfin_vamuu_pxt_11lj.px/table/tableViewLayout1/
12. Finland's preliminary population figure was 5,608,218 at the end of February 2024 — Statistics Finland.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q798557"></a>
13. https://www.hel.fi/helsinki/en/administration/enterprises/competitive/international-activities/
14. https://old.kyivcity.gov.ua/files/2018/2/15/Mista-pobratymy.pdf
15. https://kyivcity.gov.ua/kyiv_ta_miska_vlada/pro_kyiv/mista-pobratimi_z_yakimi_kiyevom_pidpisani_dokumenti_pro_poridnennya_druzhbu_spivrobitnitstvo_partnerstvo/
16. https://web.archive.org/web/20130625205859/http://zahranicnivztahy.praha.eu/jnp/cz/partnerska_mesta/index.html
17. http://eng.gov.spb.ru/figures/ities
18. https://kvs.gov.spb.ru/en/agreements/
19. https://docplayer.nl/50331312-Gemeente-eindhoven-oplegvelraadsvoorstel-herijking-beleid-stedenbanden-en-mondiale-bewustwording-mvb-aa.html

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).