Ве на ням Wien таксама сустракаецца Відэнь удакладніць камент сталіца і самы буйны горад Аўстрыі адна з дзевяці федэраль

Ве́на (ням.: Wien), таксама сустракаецца Відэнь^{[удакладніць: камент.]} — сталіца і самы буйны горад Аўстрыі, адна з дзевяці федэральных зямель Аўстрыі, з усіх бакоў аточаная тэрыторыяй іншай зямлі — Ніжняй Аўстрыі. Размешчаная ва ўсходняй частцы краіны. Горад месціцца на абодвух берагах Дуная. Вена з’яўляецца культурным, эканамічным і палітычным цэнтрам Аўстрыі.

Горад

Вена
ням.: Wien


Герб^[d]	Сцяг

Краіна	Аўстрыя
Каардынаты	48°13′00″ пн. ш. 16°22′24″ у. д.^HGЯO
Унутранае дзяленне	23 акругі
Бургамістр	Міхаэль Хойпль
Заснаваны	I стагоддзе да н.э.
Першая згадка	I стагоддзе да н.э.
Горад з	881
Плошча	414,75 км²
Вышыня НУМ	151—542 м
Водныя аб’екты	Дунай, Wien^[d], Liesing^[d] і Дунайскі канал
Насельніцтва	1 821 582 чалавек (2018)
Шчыльнасць	4503 чал./км²
Часавы пояс	UTC+1, летам UTC+2
Тэлефонны код	01
Паштовыя індэксы	1010—1239, 1400, 1450
Аўтамабільны код	W
ISO	AT-9
Афіцыйны сайт	wien.gv.at (ням.)(англ.)(тур.)(харв.)

Вена на карце Аўстрыі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Вена з’яўляецца трэцім горадам-рэзідэнцыяй ААН пасля Нью-Ёрка і Жэневы. Венскі міжнародны цэнтр (так званы UNO-City) уключае ў сябе Міжнароднае агенцтва па атамнай энергіі, Упраўленне ААН па наркотыках і злачыннасці, Арганізацыі ААН па прамысловым развіцці і іншыя. У Вене знаходзяцца штаб-кватэры такіх міжнародных арганізацый, як, напрыклад, АПЕК і АБСЕ.

На працягу многіх стагоддзяў Вена з’яўлялася горадам-рэзідэнцыяй Габсбургаў і адпаведна сталіцай Святой Рымскай імперыі германскай нацыі, ператварыўшыся ў культурны і палітычны цэнтр Еўропы. У 1910 годзе ў Вене пражывала два мільёны чалавек, горад займаў чацвёртае месца сярод найбуйнейшых гарадоў свету, саступаючы толькі Лондану, Нью-Ёрку і Парыжу. Пасля Першай сусветнай вайны насельніцтва Вены скарацілася амаль на чвэрць. Стары горад Вены і палац Шонбрун у снежні 2001 года былі ўнесеныя ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Гісторыя

Самыя раннія сведчанні бесперапыннага пражывання ў мясцовасці вакол горада датуюцца , калі тэрыторыя Дуная была заселеная кельтамі. У 15 годзе да н. э. рымляне пабудавалі ўмацаваны памежны горад, які атрымаў назоў Віндабона, каб ахоўваць межы імперыі супраць германскіх плямёнаў на поўначы. Цесныя сувязі з іншымі народамі кельцкага паходжання працягваліся некалькі стагоддзяў з такімі фігурамі, як ірландскі манах IX стагоддзя , які быў пахаваны ў абацтве Мельк, і Святы Віргілій, які быў біскупам Зальцбурга на працягу сарака гадоў у XII стагоддзі. Адгалоскі таго часу ўсё яшчэ відавочны ў вялікім манастыры , які месціцца ў горадзе і быў раней домам для многіх ірландскіх манахаў.

У XIII стагоддзі Вена апынулася пад пагрозай захопу з боку Мангольскай імперыі, якая распасціралася на большую частку сучаснай Расіі і Кітая, але з-за смерці свайго лідара Угедэя-хана мангольскія войскі адступілі ад еўрапейскіх меж і больш не вярталіся. У сярэднявеччы Вена была домам для бабенбергскай дынастыі, а ў 1440 годзе горад стаў рэзідэнцыяй дынастыі Габсбургаў. Вена стала дэ-факта сталіцай Свяшчэннай Рымскай імперыі і культурным цэнтрам мастацтва і навукі, музыкі і вытанчанай кухні. Паміж 1485—1490 гадамі горад знаходзіўся пад венгерскай акупацыяй. У XVI і XVII стагоддзях асманскае войска два разы было спынена каля сцен Вены. У 1679 годзе эпідэмія чумы знішчыла амаль траціну насельніцтва горада.

Аўстра-Венгрыя

У 1804 годзе, падчас напалеонаўскіх войнаў, Вена стала сталіцай Аўстрыйскай імперыі і працягвала адыгрываць важную ролю ў еўрапейскай і сусветнай палітыцы, у тым ліку прымаючы ў сябе ў 1814 годзе Венскі кангрэс. Пасля аўстра-венгерскага ўз’яднання 1867 года Вена засталася сталіцай тагачаснай Аўстра-Венгерскай імперыі. Горад быў цэнтрам класічнай музыкі, для якой таксама ўжываецца, часам, назва Першая Венская школа.

У другой палове XIX стагоддзя, горад развіваўся і паступова выйшаў за бастыёны і гласісы Рынгштрасэ. Былыя прыгарады былі ўключаны ў склад горада, і Вена рэзка павялічылася. У 1918 годзе, пасля Першай сусветнай вайны, Вена стала сталіцай Першай аўстрыйскай рэспублікі. З канца XIX стагоддзя да 1938 года горад заставаўся цэнтрам высокай культуры і мадэрнізму. З’яўляючыся сусветнай сталіцай музыкі, горад прымаў такіх кампазітараў, як Брамс, Брукнер, Малер і Рыхард Штраўс. Культурны ўнёсак горада ў першай палове XX стагоддзя ўключае, сярод многіх, рух Венскі сецэсіён, развіццё псіхааналізу, Другую венскую школу, архітэктуру Адольфа Лоаса і філасофію Людвіга Вітгенштэйна.

Аншлюс і міжнародная акупацыя

У 1938 годзе, пасля трыумфальнага ўезду ў Аўстрыю, Адольф Гітлер выступаў перад аўстрыйскім народам з балкона на . У перыяд з 1938 года і да сканчэння Другой сусветнай вайны Вена страціла свой статус сталіцы, калі Аўстрыя знаходзілася ў складзе Германіі.

2 красавіка 1945 года савецкія войскі пачалі наступ на Вену супраць нямецкіх абаронцаў, аблажыўшы горад. Брытанскія і амерыканскія паветраныя налёты і артылерыйскія залпы з абодвух бакоў паміж сіламі вермахта і Чырвонай арміяй значна пашкодзілі інфраструктуру горада, у тым ліку трамвайныя лініі, а таксама сістэму водазабеспячэння і размеркавання электраэнергіі. Акрамя таго, былі разбураны альбо пашкоджаны тысячы грамадскіх і прыватных будынкаў. Штурм горада працягваўся два тыдні. Аўстрыя была аддзеленая ад Германіі, а Вена была адноўлена ў якасці сталіцы рэспублікі.

Пасля вайны Вена была акружаная савецкай акупацыйнай зонай. Як і ў Берліне, Вена была падзелена па сектарах на чатыры дзяржавы і знаходзілася пад наглядам камісіі саюзнікаў. Але акупацыя Вены адрознівалася ад акупацыі Берліна: цэнтральны раён горада, вядомы як «першы раён», уяўляў сабой міжнародную зону, у якой чатыры дзяржавы чаргавалі кантроль на штомесячнай аснове. Блакада Берліна ў 1948 годзе ўзняла саюзніцкія асцярогі на той конт, што Савецкі Саюз можа паўтарыць блакаду ў Вене.

У той час не было аэрадромаў у заходніх сектарах, але ўлады ўсё ж такі былі падрыхтаваны да дзеянняў для барацьбы з такімі блакадамі. Планы прадугледжвалі ўсталяванне металічных насцілаў дзеля здзяйснення пасадкі ў Шонбруне. Але савецкі бок так і не распачаў блакаду. Некаторыя гісторыкі сцвярджаюць, што ўключала пункт пра доступ да заходніх сектароў, у той час як не існавала такіх пісьмовых гарантый на заходнія сектары Берліна. За дзесяць год акупацыі Вена стала рассаднікам міжнароднага шпіянажу паміж Заходнім і Усходнім блокамі. Услед за блакадай Берліна, халодная вайна ў Вене прыняла іншую дынаміку. Прызнаючы, што Германія і Берлін будуць падзеленыя, савецкі ўрад вырашыў не дазваляць такога ж становішча ў Аўстрыі і Вене.

У 1953 годзе перыметры Заходняга Берліна былі агорнуты калючым дротам, але Вена заставалася не падзеленай. У 1955 годзе савецкі ўрад пагадзіўся на адмову ад сваіх акупацыйных зон ва Усходняй Аўстрыі і Усходняй Вене, а таксама сектараў у чацвёртым i дзясятым раёне Паўднёвай Вены. У абмен яны патрабавалі сталага пункта нейтралітэту ў новым дзяржаўным дагаворы. У 1955 годзе савецкія войскі канчаткова выйшлі з Аўстрыі.

Сучаснасць

Чатырохдзяржаўны кантроль у Вене працягваўся да падпісання , якое было здзейснена ў 1955 годзе. У тым жа годзе пасля некалькіх гадоў рэканструкцыі і рэстаўрацыі былі адчынены будынкі і Бургтэатра, якія знаходзяцца на вуліцы Рынгштрасэ. Дзяржаўны дагавор зацвердзіў, што сучасная Аўстрыя не будзе ўваходзіць ані ў блок НАТА, ані ў АВД, гэта лічыцца адной з прычын позняга ўступу Аўстрыі ў Еўрапейскі Саюз.

У 1970-х гадах канцлер Аўстрыі Бруна Крайскі адчыніў Венскі міжнародны цэнтр, пабудаваны ў новым раёне горада для размяшчэння міжнародных інстытутаў. Вена вярнула сабе частку мінулага міжнароднага статусу шляхам размяшчэння ў сваіх межах міжнародных арганізацый, як то Арганізацыя Аб’яднаных Нацый, падрыхтоўчая камісія Арганізацыі па ўсёабдымнай забароне ядзерных выпрабаванняў, Міжнароднае агенцтва па атамнай энергіі, АПЕК, а таксама АБСЕ і Аб’яднаная еўрапейская гастраэнтэралагічная федэрацыя.

Геаграфія

Горад размешчаны ва ўсходняй частцы Аўстрыі ля падножжа Альпаў, на беразе Дуная, у 60 км ад мяжы з Славакіяй. Праз Вену працякае Дунай са сваім рукавом Дунайскім каналам і ракой . Гістарычна горад месціўся на поўдзень ад Дуная, аднак у апошнія два стагоддзі Вена расла па абодва бакі ракі. Найбольшая вышыня горада над узроўнем мора адзначаецца ў раёне (542 м), а найменшая — у (155 м). Горад аблямоўвае Венскі Лес.

Геаграфічна карыснае становішча робіць Вену вельмі зручным месцам для развіцця рознабаковых адносінаў з усходнімі краінамі. Гэта стала асабліва адчувальна пасля 1989 года, калі «ўпала» гэтак званая жалезная заслона. Напрыклад ад сталіцы Славакіі Браціславы Вену аддзяляюць усяго 60 км — гэта самая кароткая адлегласць паміж дзвюма сталіцамі ва ўсёй Еўропе, калі не лічыць Ватыкан і Рым.

Па форме Вена нагадвае кола, перасечанае хордай ракі Дунай. З часоў Рымскай імперыі горад пашыраўся канцэнтрычнымі коламі. Яго цэнтральная частка, гэтак званы ўнутраны горад (па-нямецку: Innere Stadt), амаль супадае з адміністрацыйнымі межамі першай акругі. Рынгштрасэ з’яўляецца ланцужком бульвараў, якія ўтвараюць колца. Гісторыя Рынгаштрасэ пачалася ў 1857 годзе, калі імператар прыняў рашэнне разбурыць больш не патрэбныя фартыфікацыйныя збудаванні. , пояс, які ўтварае канцэнтрычную акружыну вакол Рынгштрасэ, узнік у 1890 годзе. Ён паглынуў атачаўшыя Вену вёскі і цэрквы, пабудаваныя на месцы парафіяльных цэркваў, якія атачалі ў мінулым сталіцу імперыі. За Гюртэлем размешчана гэтак званая «Чырвоная Вена», працоўныя кварталы, пабудаваныя сацыялістамі ў 1923—1934 гадах.

Клімат

Вена знаходзіцца ў межах пераходу марскога клімату і ў адпаведнасці з . У горадзе назіраецца цёплае лета з сярэдняй высокай тэмпэратурай ад 22 да 26 °C, з максімумамі вышэй за 30 °C і мінімумамі каля 15 °C. Зіма параўнальна халодная, з сярэдняй каля нуля, са снегападамі, якія адбываюцца галоўным чынам са снежня па сакавік. Вясна і восень мяккая халодная. Ападкі, як правіла, умераныя на працягу ўсяго года і ў сярэднім складаюць 620 мм у год.

Клімат Вены
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	19,0	19,0	24,0	28,9	32,3	35,9	38,5	38,1	32,7	28,0	22,2	18,6	38,5
Сярэдні максімум, °C	2,9	5,1	10,3	15,2	20,5	23,4	25,6	25,4	20,3	14,2	7,5	4,0	14,5
Сярэдняя тэмпература, °C	−0,2	1,2	5,5	9,8	14,8	17,9	19,9	19,8	15,7	10,2	4,3	1,1	10,0
Сярэдні мінімум, °C	−2	−0,9	2,4	5,8	10,5	13,5	15,4	15,3	11,7	7,0	2,4	−0,5	6,7
Абсалютны мінімум, °C	−22,6	−21,1	−19,2	−5	−2	3,0	5,0	5,0	1,0	−9	−13	−21,1	−22,6
Крыніца: worldweather.org, Надвор’е і клімат

Транспарт

**Сабор Святога Стэфана**, фота 1905 года

У Вене добра развіты грамадскі транспарт. Яго аснову складаюць Венскі метрапалітэн (па-нямецку: U-bahn) і Венскі S-Bahn, якія дапаўняюцца сеткай маршрутаў трамваяў і аўтобусаў. Маецца асобная трамвайная лінія Вена-Бадэн. Сетка аўтабанаў і чыгункі злучае Вену з іншымі гарадамі Аўстрыі і Еўропы. Адзіны галоўны вакзал знаходзіцца ў будаўніцтве, дальнія рэйсы абслугоўваюць асноўныя вакзалы Паўднёвы, Паўночны, Заходні і вакзал імя Франца Іосіфа. Венскі міжнародны аэрапорт «Швехат» мае наўпроставыя паветраныя зносіны з большасцю краін-чальцоў ЕС і з’яўляецца найбуйнешым па абслугоўванні пасажыраў у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. У «Швехаце» зарэгістравана больш за 60 авіякампаній з усяго свету. У 2005 годзе венскі аэрапорт абслугоўваў звыш 14 млн пасажыраў.

Венскі рачны порт з’яўляецца цэнтральным транспартным вузлом на рацэ Дунай і валодае самым буйным у Еўропе тэрміналам па прыёме кантэйнэраў з агульнай плошчай 60 тыс. м². У цэнтры лагістыкі венскага парта зарэгістравана 120 аўстрыйскіх і замежных кампаній, у якіх працуюць больш за 5 тыс. чалавек. У 2005 годзе праз гэты цэнтр было праведзена звыш 9 млн тон розных тавараў.

Эканоміка

У 2007 годзе Mercer Human Resource Consulting апублікаваў штогадовае даследаванне якасці жыцця ў свеце. Па ўзроўні якасці жыцця Вена ўжо не першы раз заняла першае месца ў Еўрапейскім саюзе. Гэты горад атрымаў найлепшыя адзнакі ў сферах: інфраструктура, грамадскі транспарт, банкі і фінансы, бяспека, культура і вольнае баўленне часу. Гэты паказчык паслужыў штуршком для міжнародных кампаній, якія ахвотна працуюць у гэтым горадзе.

Паводле звестак статыстычнага ведамства ЕС «Еўрастат», Вена з’яўляецца горадам і рэгіёнам з высокім узроўнем дабрабыту. Яна здолела захаваць вядучыя пазіцыі і атрымаць пятае месца ў рэйтынгу самых багатых рэгіёнаў ЕС. Пра гэта сведчыць справаздача ЕС па рэгіёнах (паводле звестак Еўрастата). Паводле справаздачы, рэгіянальны ВУП у Вене складае 178 % ад сярэдняга ў Еўропе. Апярэджваюць Вену па ўзроўні дабрабыту толькі Лондан, Люксембург, Брусель і Гамбург. У рэйтынгу Вена размешчаная вышэй за Дублін, Мюнхен, Амстэрдам і значна вышэй за Берлін. Таксама паводле дадзеных Еўрастата, у раздзеле справаздачы «Даследванне і развіццё», Вена падзяляе з Верхняй Баварыяй вышэйшы пункт рэйтынга.

Палітыка

Заканадаўчы орган — Венскі абшчынны савет (Wiener Gemeinderat), выканаўчы орган — Венскі гарадскі сенат (Wiener Stadtsenat), які складаецца з бургамістра Вены (Bürgermeister von Wien) і гарадскіх дарадцаў (Stadtrat).

Да 1918 года палітыку Вены фармавала Хрысціянска-сацыяльная партыя (папярэдніца сучаснай Аўстрыйскай народнай партыі, АНП), яе лідар Карл Лугер доўгі час быў мэрам горада. У нашы дні Вена з’яўляецца апорай аўстрыйскіх сацыял-дэмакратаў. Яны прыйшлі да ўлады яшчэ ў перыяд Першай рэспублікі (1918—1934) і правялі мноства наспелых сацыяльных рэформаў, палепшыўшы якасць жыцця сотняў тысяч працоўных. Палітыку мэрыі горада тых часоў паважалі сацыялісты па ўсёй Еўропе, якія называлі горад «Чырвонай Венай» (Rotes Wien). Адзіным перапынкам у праўленні сацыял-дэмакратаў у горадзе былі 1934—1945 гады, калі ў краіне зацараваў аўстрафашызм, а затым і нацызм пасля аншлюсу Аўстрыі Германіяй.

У 1994 годзе замест папулярнага мэра Хельмута Цылько кіраўніком горада быў абраны іншы сацыял-дэмакрат — Міхаэль Хойпль. У 1996—2001 гадах сацыял-дэмакраты кіравалі горадам сумесна з Аўстрыйскай народнай партыяй. У 2005 годзе падчас муніцыпальных выбараў сацыял-дэмакраты атрымалі 49 % галасоў выбаршчыкаў. Іх асноўным супернікам у гарадскім парламенце была АНП, за якую прагаласавалі 18 % выбаршчыкаў.

Муніцыпальныя выбары, якія прайшлі 10 кастрычніка 2010 года, рэзка змянілі суадносіны сіл. Сацыял-дэмакраты не змаглі дамагчыся абсалютнай большасці, атрымаўшы 44 % галасоў. АНП атрымала толькі 13 працэнтаў, а праварадыкальная Аўстрыйская партыя свабоды амаль падвоіла свой мінулы вынік, атрымаўшы 27 % галасоў і стаўшы, такім чынам, другой партыяй па колькасці дэпутатаў у гарадскім парламенце (які, згодна з законам, абірае мэра).

Гарады-сябры

Браціслава, Славакія
Брно, Чэхія
Будапешт, Венгрыя
Бялград, Сербія
Варшава, Польшча

Заграб, Харватыя
Кіеў, Украіна
Любляна, Славенія
Масква, Расія

Стамбул, Турцыя
Тэбрыз, Іран
Туніс, Туніс
Тэль-Авіў, Ізраіль

Адукацыя

Венская медыка-хірургічная акадэмія
Венскі тэхнічны ўніверсітэт

Музеі

Аўстрыйскі сацыяльна-эканамічны музей
Музей прыкладнога мастацтва

Рэлігійныя збудаванні

Францысканеркірхэ (Franziskanerkirche)

Вядомыя ўраджэнцы і жыхары

Марцін Бубер
Антон Іозеф Груша, аўстра-венгерскі кардынал
Ота Вейнінгер
Фрыц Крэйслер
Ёган Кундрат
Хедзі Ламар
Фрыц Ланг
Нікі Лаўда
Лізэ Майтнер
Карл Маркавіц
Роберт Менасэ, аўстрыйскі пісьменнік, перакладчык
Казімір Твардоўскі
Клаўс Эбнер
Фані Эльслер
Эрнст Яндль, аўстрыйскі пісьменнік, філолаг, англіцыст і германіст

Гл. таксама

Wienerberger

Крыніцы

Probleme statt Kuscheldecke (ням.)
Spielman, John Philip (1993). «The city & the crown: Vienna and the imperial court, 1600—1740». West Lafayette, Indiana: Purdue University Press. p. 141. ISBN 1-55753-021-1.
Все столицы мира / Сост. О. В. Зыкина, Л. А. Бурлацкая, Г. А. Гальперина, Н. В. Иванова. — М.: Вече, 2005. — С. 72.
Путеводитель «Ле Пти Фюте» — Австрия. Изд. 5-е. — М.: Авангард, 2005. — С. 67.
FPÖ triumphiert mit Anti-Islam-Wahlkampf (ням.)
SPÖ verliert die Absolute(недаступная спасылка) (ням.)(недаступная спасылка — гісторыя)

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вена
Фота Вены (www.viennaexpert.com)(недаступная спасылка) (англ.)
Фота Вены ўначы (very-bored.com) Архівавана 1 студзеня 2010. (англ.)
Фота Вены (zoomvienna.com) Архівавана 25 кастрычніка 2013. (англ.)
PhotoGlobe Vienna PhotoGlobe Vienna — яшчэ фота Вены (англ.)
Вена. Любата і Меланхолія A collection of photos of Vienna (willypuchner.com) (англ.)
Панарамныя фотаздымкі Вены (wienkultur.info) (англ.)
360º Віртуальная вандроўка па Вене, сталіцы Аўстрыі (VRVienna.com) Архівавана 28 сакавіка 2012. (англ.)
Фота знакамітыз месцаў Вены (butkaj.com) Архівавана 19 лютага 2010. (англ.)
Сайт Вены (англ.)
Вена (англ.)

[1] Probleme statt Kuscheldecke (ням.)

[2] Spielman, John Philip (1993). «The city & the crown: Vienna and the imperial court, 1600—1740». West Lafayette, Indiana: Purdue University Press. p. 141. ISBN 1-55753-021-1.

[3] Все столицы мира / Сост. О. В. Зыкина, Л. А. Бурлацкая, Г. А. Гальперина, Н. В. Иванова. — М.: Вече, 2005. — С. 72.

[4] Путеводитель «Ле Пти Фюте» — Австрия. Изд. 5-е. — М.: Авангард, 2005. — С. 67.

[5] FPÖ triumphiert mit Anti-Islam-Wahlkampf (ням.)

[6] SPÖ verliert die Absolute(недаступная спасылка) (ням.)(недаступная спасылка — гісторыя)