Каўказскія горы абх Кавказаа ашьхақәа авар Кавказалъул мугIрул адыг Къаукъаз къурш азерб Qafqaz dağları арм Կովկասյան լե

Каўказскія горы (абх.: Кавказаа ашьхақәа, авар.: Кавказалъул мугIрул, адыг.: Къаукъаз къурш, азерб.: Qafqaz dağları, арм.: Կովկասյան լեռնաշղթա, груз. კავკასიონი, дарг. Кавказла дубурти, інгуш.: Кавказа лоамаш, Даькъастен лоамаш, кабард.-чарк. Къаукъаз къурш, Кавказ таула, лезг.лезг.: Къавкъаз, ас.: Кавказы хæхтæ, рут.рут.: Кавказад банбыр, чач.: Кавказан лаьмнаш) — горная сістэма, размешчаная ў Еўразіі паміж Чорным і Каспійскім морамі. Этымалогія назвы не ўстаноўлена. Падзяляецца на дзве горныя сістэмы: Вялікі Каўказ і Малы Каўказ. Каўказ часта дзеляць на Паўночны Каўказ і Закаўказзе, мяжу паміж якімі праводзяць па Галоўнаму, або Вадараздзельнаму, хрыбту Вялікага Каўказа, які займае цэнтральнае становішча ў горнай сістэме.

Каўказскія горы


Вялікі і Малы Каўказ, Закаўказзе. Здымак НАСА

42°30′ пн. ш. 45°00′ у. д.^HGЯO

Краіны	Расія Азербайджан Арменія Грузія


Перыяд утварэння	палеазой-кайназой


Даўжыня	1 100 км

Шырыня	да 180 км

Найвышэйшая вяршыня	Эльбрус

Найвышэйшы пункт	5642 м м



Медыяфайлы на Вікісховішчы

Вялікі Каўказ распасціраецца больш чым на 1100 км з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход, ад раёна Анапы і Таманскага паўвострава Чорнага мора да Апшэронскага паўвострава на ўзбярэжжы Каспія, побач з Баку. Максімальнай шырыні Вялікі Каўказ дасягае ў раёне мерыдыяна Эльбруса (амаль 180 км). У восевай часткі размешчаны Галоўны Каўказскі (або Водападзельны) хрыбет, на поўнач ад якога распасціраецца шэраг паралельных хрыбтоў (горных ланцугоў), у тым ліку монаклінальнага (куэставага) характару (гл. Вялікі Каўказ). Паўднёвы схіл Вялікага Каўказа большай часткай складаецца з кулісападобных хрыбтоў, якія прымыкаюць да Галоўнага Каўказскага хрыбта. Традыцыйна Вялікі Каўказ дзеліцца на 3 часткі: Заходні Каўказ (ад Чорнага мора да Эльбруса), Цэнтральны Каўказ (ад Эльбруса да Казбека) і Заходні Каўказ (ад Казбека да Каспійскага мора).

Найбольш вядомыя вяршыні (такія, як Эльбрус (5642 м) і Казбек (5033 м)) пакрытыя вечнымі снягамі і ледавікамі. Вялікі Каўказ — рэгіён з вялікім сучасным зледзяненнем. Агульная колькасць леднікоў складае каля 2 050, займаемая імі плошчу складае прыблізна 1 400 км2. Больш за палову зледзянення Вялікага Каўказа засяроджана на Цэнтральным Каўказе (50 % ад колькасці і 70 % ад плошчы абляднення). Буйнымі цэнтрамі абляднення з'яўляюцца гара Эльбрус і Безенгійская сцяна (з ледніком Безенгі, 17 км).

Ад паўночнага падножжа Вялікага Каўказа да Кума-Маныцкай упадзіны распасціраецца Перадкаўказзе з шырокімі раўнінамі і ўзвышшамі. Да поўдня ад Вялікага Каўказа размешчаны Калхідскага і Кура-Араксинская нізіны, Внутреннекартлийская раўніна і Курынская ўпадзіна, у межах якой знаходзяцца Алазань-Аўтаранская даліна і Кура-Араксінская нізіна. У паўднёва-ўсходняй частцы Каўказу — Талышскія горы (вышыня да 2492 м) з прылеглай Ленкаранскай нізінай. У сярэдзіне і на захадзе паўднёвай часткі Каўказа знаходзіцца Закаўказскае сугор'е, якое складаецца з хрыбтоў Малога Каўказа і Армянскага нагор'я (вышэйшая кропка — г. Арагац, 4090 м). Малы Каўказ злучаецца з Вялікім Каўказам Ліхскім хрыбтом, на захадзе аддзяляецца ад яго Калхідскай нізінай, на ўсходзе — Курынской упадзінай. Працягласць — каля 600 км, вышыня — да 3724 м.

Геалогія

Каўказ — складкаватая горы з некаторай вулканічнай актыўнасцю, якія сфармаваліся (як і Гімалаі) у эпоху Альпійскай складкаватасці (прыкладна 28-23 мільёнаў гадоў таму). Горы складаюцца сярод іншага з граніту і гнейсамі, перадгор'і ўтрымліваюць радовішчы нафты і прыроднага газу. Ацэненыя рэзервы: да 200 млрд барэляў нафты (для параўнання: у Саудаўскай Аравіі па ацэнцы 260 млрд барэляў^{[крыніца?]}).

З геафізічнай пункту гледжання, Каўказ ўтварае шырокую зону дэфармацыі, якая з'яўляецца часткай пояса сутыкнення кантынентальных пліт ад Альпаў да Гімалаяў. Архітэктоніку вобласці сфарміравана перамяшчэннем Аравійскай пліты на поўнач на Еўразійскую пліту. Прыціснутая Афрыканскай плітой, яна рухаецца кожны год прыкладна на некалькі сантыметраў. Таму ў канцы XX стагоддзя на Каўказе адбываліся вялікія землетрасенні з інтэнсіўнасцю ад 6,5 да 7 балаў па шкале Рыхтэра, якія мелі катастрафічныя наступствы для насельніцтва і эканомікі ў рэгіёне. Больш за 25 тысяч чалавек загінулі ў Спітаку ў Арменіі 7 снежня 1988 года, прыкладна 20 тысяч былі параненыя і прыкладна 515 тысяч засталіся без прытулку (Спітакскае землетрасенне).

Вялікі Каўказ — грандыёзная складкаватая горная вобласць. У ядры яго залягаюць дакембрыйскі, палеазойскія і трыясавыя пароды, якія паслядоўна акружаны юрскими, крэйдавымі, палеагенавымі і неагенавымі адкладамі. У сярэдняй (высакагорнай) часткі Каўказа старажытныя пароды выходзяць на паверхню.

Геаграфічная прыналежнасць

Няма выразнай дамоўленасці аб тым, ці з'яўляюцца Каўказскія горы часткай Еўропы ці Азіі. У залежнасці ад падыходу, самай высокай гарой Еўропы лічыцца адпаведна альбо Эльбрус (5642 м), альбо Манблан (4810 м) у Альпах, на італа-французскай мяжы^{[крыніца?]}.

Каўказскія горы знаходзяцца ў цэнтры Еўразійскай пліты (паміж Еўропай і Азіяй, калі лічыць Каўказ мяжой гэтых частак святла). Старажытныя грэкі бачылі Басфор і Каўказскія горы як мяжу Еўропы. Пазней гэта меркаванне змянялася некалькі разоў па палітычных і эканамічных прычынах. У перыяд міграцыі і сярэднявеччы праліў Басфор і рака Дон падзялялі два кантынента.

Мяжа была вызначана шведскім афіцэрам і географам Філіпам Іаганам фон Страленбергам, які прапанаваў мяжу, якая ідзе праз вяршыні Урала, а затым ўніз па рацэ Эмбе да ўзбярэжжа Каспійскага мора, да праходжання праз Кума-Маныцкую ўпадзіну, якая знаходзіцца ў 300 км на поўнач ад Каўказскіх гор (гл. Мяжа паміж Еўропай і Азіяй). У 1730 годзе гэты курс быў ухвалены рускім царом, і з тых часоў быў прыняты шматлікімі навукоўцамі. У адпаведнасці з гэтым вызначэннем, горы з'яўляюцца часткай Азіі і, згодна з гэтай кропцы гледжання, самая высокая гара Еўропы Манблан.

З іншага боку, La Grande Encyclopédie відавочна вызначае мяжу Еўропы і Азіі, на поўдзень ад абодвух каўказскіх хрыбтоў. Эльбрус і Казбек з'яўляюцца еўрапейскімі гарамі па дадзеным азначэнні.

Насельніцтва

На Каўказе жывуць больш за 50 народаў (напрыклад: абхазы, аварцы, адыгі (чаркесы), азербайджанцы, армяне, балкарцы, даргінцы,чачэнцы, грузіны, інгушы, лакцы, лезгіны, карачаеўцаў, асеціны, табасараны і інш.), якія пазначаюцца як каўказскія народы. Яны кажуць на каўказскіх, індаеўрапейскіх, а таксама алтайскіх мовах. Этнаграфічна і лінгвістычна каўказскі рэгіён можна аднесці да самых цікавых абласцях свету. Пры гэтым заселеныя раёны часам выразна не падзеленыя адзін ад аднаго, паміж рознымі этнічнымі групамі.

Вялікая частка народаў Каўказа з'яўляюцца мусульманамі. Хрысціянамі з'яўляюцца рускія, грузіны, армяне, украінцы, а таксама вялікая частка абхазцаў і асецін. Армянская Царква і Грузінская Царква з'яўляюцца аднымі з самых старажытных хрысціянскіх цэркваў у свеце^{[крыніца?]} і гуляюць важную ролю ў захаванні нацыянальнай самабытнасці гэтых народаў, якія на працягу апошніх стагоддзяў былі пад замежным кіраваннем (туркі, персы, рускія).

Вяршыні

Гара Базардюзю ў **Дагестане** і Азербайджане

Вяршыня Арагац , у Арменіі. Самая высокая вяршыня ў гарах Малога Каўказа

Вяршыня	Вышыня, у м	Каардынаты	Заўвагі
Эльбрус	5642 м	43°21′11″ пн. ш. 42°26′13″ у. д.^HGЯO	Кабардзіна-Балкарыя і Карачаева-Чаркесія, вышэйшая кропка Расіі і Еўропы
Дыхта́ў	5204 м	43°03′09″ пн. ш. 43°07′53″ у. д.^HGЯO	Безенгі, Кабардзіна-Балкарыя
Коштантаў	5152 м	43°03′00″ пн. ш. 43°12′43″ у. д.^HGЯO	Безенгі, Кабардзіна-Балкарыя
Пік Пушкіна	5100 м	43°00′51″ пн. ш. 43°04′12″ у. д.^HGЯO	Безенгі, Кабардзіна-Балкарыя
Джангітаў	5085 м	43°01′18″ пн. ш. 43°03′17″ у. д.^HGЯO	Безенгі, Кабардзіна-Балкарыя
Шхара	5201 м	42°59′58″ пн. ш. 43°06′42″ у. д.^HGЯO	Безенгі Кабардзіні-Балкарыя (Расія), вышэйшая кропка Грузіі
Казбек	5034 м	42°42′26″ пн. ш. 44°29′56″ у. д.^HGЯO	Грузія, Расія (вышэйшая кропка Паўночнай Асеціі)
Міжыргі Заходняя	5025 м	43°03′00″ пн. ш. 43°10′00″ у. д.^HGЯO	Безенгі, Кабардзіна-Балкарыя
Тетнульд	4974 м	43°01′52″ пн. ш. 42°59′34″ у. д.^HGЯO	Сванеція, Грузія
Катын-тау	4970 м	43°01′50″ пн. ш. 43°02′08″ у. д.^HGЯO	Безенгі, Кабардзіна-Балкарыя
Пік Шота Руставелі	4960 м	43°01′33″ пн. ш. 43°02′36″ у. д.^HGЯO	Безенгі, Кабардзіна-Балкарыя
Гестола	4860 м	43°02′54″ пн. ш. 43°01′28″ у. д.^HGЯO	Безенгі, Кабардзіна-Балкарыя
Джымара	4780 м	42°43′09″ пн. ш. 44°24′59″ у. д.^HGЯO	Грузія, Паўночная Асеція (Расія)
Ушба	4690 м	43°07′37″ пн. ш. 42°38′56″ у. д.^HGЯO	Сванеція, Грузія
Гюльчы-Тау	4447 м	42°59′40″ пн. ш. 43°23′38″ у. д.^HGЯO	Кабардзіна-Балкарыя
Тэбуласмта	4493 м	42°34′24″ пн. ш. 45°18′43″ у. д.^HGЯO	вышэйшая кропка Чачні
Базардюзю	4466 м	41°12′40″ пн. ш. 47°51′47″ у. д.^HGЯO	вышэйшая кропка Дагестана і Азербайджана
Шан	4451 м	42°40′33″ пн. ш. 44°45′27″ у. д.^HGЯO	вышэйшая точка Інгушеціі
Адай-Хох	4408 м	42°44′50″ пн. ш. 43°52′01″ у. д.^HGЯO	Паўночная Асеція
Дзіклосмта	4285 м	42°29′32″ пн. ш. 45°46′51″ у. д.^HGЯO	Чачня
Шахдаг	4243 м	41°16′21″ пн. ш. 48°00′16″ у. д.^HGЯO	Азербайджан
Туфандаг	4191 м	41°09′40″ пн. ш. 47°59′30″ у. д.^HGЯO	Азербайджан
Шалбуздаг	4142 м	41°20′01″ пн. ш. 47°47′50″ у. д.^HGЯO	Дагестан
Арагац	4094 м	40°30′ пн. ш. 44°12′ у. д.^HGЯO	вышэйшая кропка Арменіі
Дамбай-Ульген	4046 м	43°14′35″ пн. ш. 41°43′40″ у. д.^HGЯO	Карачаева-Чаркесія, Дамбай

Рэкі і вадаёмы

Бзыб
Кадор
Інгур (Інгуры)
Рыёні,
Мзымта

Азоўскага:

Кубань, і

Каспійскага мораў:

Кума
- Падкумок
Кура
- Аракс
- Ліахва (Вялікая Ліахві)
Самурая
Сулака
- Аварское Койсу
- Андыйскае койсу
Церак
- Сунжа
  - Аргун
- Малка (біфуркацыі → Кура)
  - Баксан
    - Чэгем
    - Чэрек

Возера Севан з'яўляецца адным з самых вялікіх азёр у рэгіёне.

На Каўказе знаходзіцца адзін з самых высокіх вадаспадаў Расіі — вадаспад Зейгалан у Паўночнай Асеціі ў даліне ракі Мідаграбіндон. Яго вышыня — каля 600 м.

Фауна

Акрамя паўсюдна распаўсюджаных дзікіх жывёл сустракаюцца дзікі, серны, горныя казлы, а таксама беркуты. Акрамя таго, досыць часта^{[крыніца?]} сустракаюцца дзікія мядзведзі, колькасць якіх у асобных цяснінах дасягае дзясяткаў асобін. Вельмі рэдка сустракаецца каўказскі леапард (Panthera pardus ciscaucasica), які переоткрывался толькі ў 2003 годзе. Таксама рэдка сустракаецца рысь. Апошні раз яе бачылі ў 2009 годзе. У гістарычны перыяд былі таксама азіяцкія львы і каспійскія тыгры, але ў пачатку нашай эры былі выкараненыя цалкам. Падвід еўрапейскага зубра, каўказскі зубр, вымер ў 1925 годзе. Апошні асобнік каўказскага лася быў забіты ў 1810 годзе.

На Каўказе вельмі шмат відаў беспазваночных жывёл, да прыкладу, прыкладна 1000 відаў павукоў там пацверджаны да гэтага часу.

Флора

На Каўказе 6349 відаў кветкавых раслін, у тым ліку 1600 мясцовых відаў. 16 відаў горных раслін зарадзіліся на Каўказе. Гіганцкі баршчэўнік, які лічыцца ў Еўропе неафітам, захопніцкіх выглядам, адбываецца з гэтага рэгіёна. Ён імпартаваўся ў 1890 годзе як дэкаратыўнае расліна ў Еўропу.

Біяразнастайнасць Каўказа падае з трывожнай хуткасцю. Горны рэгіён з пункту гледжання аховы прыроды, адзін з 24 найбольш уразлівых рэгіёнаў на Зямлі.

Краіны і Рэгіёны

Даліна ракі ў Трусаўскай цясніне, Грузія

Расія:
- Адыгея
- Дагестан
- Інгушэція
- Кабардзіна-Балкарыя
- Карачаева-Чаркесія
- Краснадарскі край
- Паўночная Асеція-Аланія
- Стаўрапольскі край
- Чачня

Паўднёвая Асеція
Абхазія

Гарады

Адыгейск Алагір Аргун Баксан Баку Батумі Берд Буйнакск Ванадзор Уладзікаўказ Габеля Гагра Гал Геленджык Горы Гарачы Ключ Грозны Губа Гудаута Гудэрмес Гурджаані Гюмры Гянджа Дагестанскія Агні Дзербент Душеты Ерэван Есентукі	Жалезнаводск Зугдыды Ізбербаш Карабулак Карачаеўск Каспійск Квайса Кізілюрт Кізляр Кіславодск Кутаісі Кусары Краснадар Ленінгор Магас Майкоп Малгабек Мардакерт Махачкала Мінеральныя Воды Назрань Нальчык Нарткала Нявіннамыск	Новарасійск Очамчыра Поці Прахладны Пяцігорск Руставі Стаўрапаль Сочы Сумгаіт Сцепанакерт Сухум Урус-Мартан Тбілісі Церак Тэлаві Туапсэ Тырныауз Хасавюрт Ткуарчал Цхінвал Чаркеск Ленкарань Хачмаз Худат Хызы Шэмахы Шэкі Шуша Южна-Сухакумск

Клімат

Клімат на Каўказе адрозніваецца як па вертыкалі (па вышыні), так і па гарызанталі (па шыраце і месцазнаходжанні). Тэмпература звычайна памяншаецца па меры павелічэння вышыні і набліжэння да мора. Сярэдняя гадавая тэмпература ў Сухумі (Абхазія) на ўзроўні мора складае 15 градусаў па Цэльсіі, а на схілах гары Казбек, на вышыні 3700 м, сярэдняя гадавая тэмпература паветра апускаецца да -6,1 градуса па Цэльсіі. На паўночным схіле Вялікага Каўказскага хрыбта на 3 градусы па Цэльсіі халадней, чым на паўднёвых схілах. У высакагорных раёнах Малога Каўказа ў Арменіі, Азербайджане і Грузіі адзначаны рэзкі кантраст тэмператур паміж летам і зімой у сувязі з больш кантынентальным кліматам.

Колькасць ападкаў ўзрастае з усходу на захад у большасці раёнаў. Вышыня над узроўнем мора таксама гуляе важную ролю: у гарах звычайна выпадае больш ападкаў, чым у нізінных раёнах. Паўночна-ўсходнія рэгіёны (Дагестан) і паўднёвая частка Малога Каўказа з'яўляюцца сухімі. Абсалютны мінімум штогадовых ападкаў складае 250 мм, у паўночна-ўсходняй частцы Прыкаспійскай нізіны. Заходняя частка Каўказа характарызуецца высокім колькасцю ападкаў. На паўднёвым схіле Вялікага Каўказскага хрыбта больш ападкаў, чым на паўночных схілах. Гадавое колькасць ападкаў у заходняй частцы Каўказу вагаецца ад 1000 да 4000 мм, тады як ва Ўсходнім і Паўночным Каўказе (Чачня, Інгушэція, Кабардзіна-Балкарыя, Асеція, Кахеці, Картлі, і г. д.) колькасць ападкаў вагаецца ад 600 да 1800 мм. Абсалютны максімум штогадовых ападкаў — 4100 мм у раёне Месхетыі і Аджарыі. Ўзровень ападкаў на Малым Каўказе (поўдзень Грузіі, Арменіі, захад Азербайджана), не уключаючы Месхетыю, вар'іруецца ад 300 да 800 мм у год.

Каўказ вядомы вялікай колькасцю снегападаў, хоць схілы з наветранага боку атрымліваюць значна менш снегу. Гэта асабліва прыкметна на Малым Каўказе, які ў некаторай ступені ізаляваны ад уплыву вільготнасці, якая паступае з Чорнага мора, і атрымлівае значна менш ападкаў (у тым ліку ў выглядзе снегу), чым у гарах Вялікага Каўказа. У сярэднім зімой снежны полаг у гарах Малога Каўказа вагаецца ад 10 да 30 см У гарах Вялікага Каўказа (у прыватнасці, на паўднёва-заходнім схіле) адзначаны моцныя снегапады. Лавіны з'яўляюцца частым з'явай з лістапада па красавік.

Снежнае покрыва ў некаторых рэгіёнах (Сванеціі, у паўночнай частцы Абхазіі) можа дасягаць 5 метраў. Раён Ачышхо з'яўляецца самым снежным месцам на Каўказе, снежны полаг якога дасягае глыбіні 7 метраў.

Ландшафт

Каўказскія горы маюць разнастайны ландшафт, які ў асноўным змяняецца па вертыкалі і залежыць ад адлегласці ад вялікіх вадаёмаў. Рэгіён ўтрымлівае відаў раслін, жывёл, пачынаючы ад субтрапічных нізка-узроўневых балот і лясоў леднікоў (Заходні і Цэнтральны Каўказ) і канчаючы высакагорнымі паўпустыні, стэпамі і альпійскімі лугамі на поўдні (у асноўным, Арменія і Азербайджан).

На паўночных схілах Вялікага Каўказа на больш нізкіх вышынях распаўсюджаны дуб, граб, клён і ясень, а на ўзвышшах пераважае бярозавыя і сасновыя лясы. Некаторыя з самых нізкіх раёнаў і схілаў пакрытыя стэпамі і лугамі.

На схілах Паўночна-Заходняга Вялікага Каўказа (Кабардзіна-Балкарыя, Карачаева-Чаркесія і г. д.) таксама ўтрымліваюць яловыя і піхтавыя лясы. У высакагорнай зоне (каля 2000 метраў над узроўнем мора) пераважаюць лесу. Вечная мерзлата (ледавік) звычайна пачынаецца прыкладна на вышыні 2800-3000 метраў.

На паўднёва-ўсходнім схіле Вялікага Каўказа распаўсюджаны бук, дуб, клён, граб і ясень. Букавыя лясы, як правіла, дамінуюць на вялікіх вышынях.

На паўднёва-заходнім схіле Вялікага Каўказа распаўсюджаныя дуб, бук, каштан, граб і вяз на больш нізкіх вышынях, хваёвыя і змешаныя лясы (елка, піхта і бук) — на вялікіх вышынях. Вечная мерзлата пачынаецца на вышыні 3000-3500 м.

Гл. таксама

Каўказскія мовы
Каўказ
Чарнаморскае ўзбярэжжа Каўказа

Зноскі

Откупщиков Ю. В. Очерки по этимологии. — СПб.: Изд. С.-Петербургского университета, 2001. — 479 с. — С. 310—318.
31-томная энциклопедия. Опубликована во Франции с 1886 по 1902 год
Кавказские Пауки «CHECKLISTS & MAPS» Архівавана 11 лютага 2009.

Спасылкі

Каўказскі хрыбет // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
Zaur Gasimov, The Caucasus, EGO — European History Online, Майнц: Institute of European History, 2011, проверено 16 юния 2011.
Кавказские горы на сервисе Яндэкс. Панарамы
Документальный фильм «Природа Кавказа»

[1] Откупщиков Ю. В. Очерки по этимологии. — СПб.: Изд. С.-Петербургского университета, 2001. — 479 с. — С. 310—318.

[2] 31-томная энциклопедия. Опубликована во Франции с 1886 по 1902 год

[3] Кавказские Пауки «CHECKLISTS & MAPS» Архівавана 11 лютага 2009.