Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
 | Магчыма, вы шукалі танганцы або тсонга |
Тонга (саманазва Batonga) — афрыканскі народ. Падзяляецца на 2 асноўныя групы, якія размаўляюць на розных мовах: тонга Замбезі ў Замбіі і Зімбабвэ і тонга Ньяса ў Малаві. Агульная колькасць (2019 г.) - 2 872 000 чалавек.
| Тонга (Batonga) | |
 | |
Ахвярапрынашэнне каровы | |
| Агульная колькасць | 2 872 000 (2019 г.) |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання |  Замбія — 182 000  Зімбабвэ — 2 331 000  Малаві — 359 000 |
| Мова | мовы тонга |
| Рэлігія | монатэізм, культ продкаў, пратэстантызм |
| Блізкія этнічныя групы | макондэ, яа, чэва, тумбука |
Паходжанне і гісторыя
Тонга Замбезі лічаць сваім продкам старажытны народ мбара, які з’явіўся з поўначы. Тонга Ньяса таксама сцвярджаюць сваё паўночнае паходжанне. Сучасныя гісторыкі атаясняюць мбара са стваральнікамі археалагічнай культуры канца 1 тысячагоддзя, якая ахоплівала значны рэгіён уздоўж ракі Замбезі і яе прытокаў да паўднёвых Вялікіх Афрыканскіх азёр. Носьбіты гэтай культуры з’яўляліся аднымі з найбольш старажытных банту, якія мігрыравалі на поўдзень Афрыкі. Яны ўмелі здабываць і апрацоўваць жалеза, займацца земляробствам, вырабляць кераміку. Сувязь мбара з тонга прасочваецца дзякуючы падабенству керамікі.
З XIV ст. пачаліся новыя хвалі міграцыі банту праз заходнія і паўднёвыя раёны паўднёвай часткі Афрыканскага кантынента. Яны завершыліся толькі ў XIX ст. з уварваннем нгоні. Адзіны масіў культуры мбара быў разарваны. Тонга Замбезі захавалі старажытную мову, якая набліжае іх да малых народаў Капрыві. Тонга Ньяса перайшлі на мову новых мігрантаў. У англамоўнай гістарыяграфіі шырока распаўсюджана версія пра тое, што тонга Ньяса самі з’яўляюцца нашчадкамі мігрантаў XVIII ст. Яна цалкам супярэчыць міфалогічнай традыцыі. Тым не меней, у нашы дні 2 галіны нашчадкаў мбара можна лічыць самастойнымі народамі.
Тонга доўгі час захоўвалі незалежнасць. Іх назва часцяком тлумачыцца як «вольныя людзі». Аднак у другой палове XIX ст. тонга Ньяса былі падначалены нгоні. У 1875 г. яны арганізавалі паўстанне і дасягнулі вызвалення. Барацьба супраць нгоні і макалола была важнай часткай гісторыі тонга Замбезі. У канцы XIX - пачатку XX ст. усе землі тонга трапілі ў склад брытанскіх каланіяльных валоданняў. З 1881 г. на тэрыторыі тонга Ньяса была адчынена шатландская хрысціянская місія, дзе мелася школа. Многія з яе выпускнікоў сталі місіянерамі або дзяржаўнымі чыноўнікамі.
У другой палове XX ст. землі тонга былі ўключаны ў склад незалежных дзяржаў Замбія, Зімбабвэ і Малаві. Будаўніцтва на Замбезі плаціны прывяло да затаплення часткі зямель, перасялення насельніцтва і ў выніку адасаблення тонга Зімбабвэ і Замбіі.
Культура
Матэрыяльная культура
Асноўнымі гаспадарчымі заняткамі ўсіх груп тонга з’яўляюцца земляробства і рыбалоўства. Земляробства лічыцца жаночым заняткам. У мінулым глеба апрацоўвалася ўручную матыкай. У нашы дні выкарыстоўваюць плуг і іншыя прылады. Ворныя землі належаць непасрэдна жанчыне, якая яе апрацоўвае, і перадаецца ў спадчыну па жаночай лініі. Часам сям’я можа жыць у адной вёсцы, а яе надзел знаходзіцца ў іншай. Неапрацаваныя землі належаць абшчыне і звычайна перадаюцца тым чальцам, якія жадаюць яе апрацоўваць. Традыцыйна зямля лічыцца апрацаванай, калі вызвалена ад хмызняка. У наш час гэта прыводзіць да таго, што некаторыя сем'і захопліваюць надзелы для далейшага продажу, высякаюць хмызняк, але далей не апрацоўваюць, у той час як іншыя пакутваюць ад нястачы ворыва. Тонга вырошчваюць для спажывання клубневыя культуры, гародніну, кукурузу.
Рыбалоўства — мужчынскі занятак. Рыбу ловяць як для спажывання, так і на продаж. Мужчыны-сваякі часам аб’ядноўваюцца для будаўніцтва або куплі лодкі, якую выкарыстоўваюць супольна або паасобку. Прылады для рыбалоўства перадаюцца па мужчынскай лініі. Тэрыторыі тонга Замбезі знакаміты шырокімі пашамі, таму яны абавязкова трымаюць кароў. Свежае ці кіслае малако — важны харчовы прадукт, з якога робяць салодкую кашу мабісі. Каровы з’яўляюцца мужчынскай маёмасцю. Тонга Ньяса часцей трымаюць свойскую птушку. Паляванне — дадатковы мужчынскі занятак, у наш час моцна абмежаваны законамі аб захаванні дзікай прыроды. Многія мужчыны-тонга працуюць на камерцыйных плантацыях, у гарадах або нават у іншых краінах.
Тонга славутыя сваімі рамёствамі, асабліва вырабам керамікі і плеценых кошыкаў і цыновак. Рамяством займаюцца як мужчыны, так і жанчыны. Часцяком яно ператвараецца ў занятак пераважна старых людзей.
Вёскі тонга ўключаюць некалькі дворагаспадарак у форме крааля, якія складаюцца з некалькіх хацін. Адна з іх мфара з’яўляецца мужчынскай. У ёй захоўваюць прылады працы. У XIX ст. былі вядомы вялікія ўмацаваныя паселішчы.
У мінулым жанчыны апраналі спадніцы таовала, плеценыя з трыснягу або драўнянай кары, упрыгожваліся бісерам, малявалі на скуры охрай. Верхняя частка цела заставалася голай. Традыцыйная мужчынская вопратка не захавалася.
Грамадства
Тонга вядуць адлік сваяцтва адначасова па маці і бацьку. Тонга Замбезі называюць роды па жаночай лініі мікоква або куманьінья, а тонга Ньяса — кучыказі. У тонга Замбезі захаваліся для іх асобныя татэмныя назвы. Сваяцтва па маці лічыцца асабліва блізкім. Па жаночай лініі перадаецца большая частка спадчыны. Адначасова існуюць роды па мужчынскай лініі: кумаусі ў тонга Замбезі і кучырумі ў тонга Ньяса.
Сем'і вялікія пашыраныя, уключаюць некалькі пакаленняў блізкіх сваякоў. На чале сям'і заўсёды стаіць старэйшы мужчына. Дзядулі і бабулі актыўна ўдзельнічаюць у выхаванні ўнукаў. У мінулым існавала практыка дзіцячых шлюбаў. Бацькі дамаўляліся аб аб’яднанні дзяцей, калі тыя былі яшчэ малымі. Дзеці працягвалі жыць з роднымі бацькамі да паўналецця, пасля чаго хлопчыкі-жаніхі пераходзілі на некалькі гадоў у сям'ю нявесты, каб адпрацаваць выкуп. У тонга Замбезі ў якасці выкупа маглі выкарыстоўвацца каровы. У тонга Ньяса адпрацоўкі за нявесту сустракаюцца і ў нашы дні. Выкуп перадаюць блізкія сваякі, звычайна дзядзькі па матчынай лініі. Пасля вяселля маладая сям'я пераязджае ў вёску бацькі жаніха. Тонга шырока практыкуюць палігінію.
Жыхары адной вёскі складаюць суседскую абшчыну, якая мае ўнутранае самакіраванне на чале старасты. У тонга, што насяляюць балоты Кафуэ, у каланіяльны перыяд узнік інстытут спадчынных правадыроў уланьяка. Яны разглядаюцца як уладары зямлі, таму атрымоўваюць частку прадуктаў палявання або фармальныя падарункі. Ім падпарадкоўваюцца не толькі тонга, але і суседзі-тва. Важную ролю ў захаванні супольнай тоеснасці адыгрываюць сумесныя абшчынныя і родавыя святы.
У мінулым практыкавалася рабства. Нашчадкі рабоў не ўваходзяць у склад жаночых родаў і разглядаюцца астатнімі тонга як людзі з нізкім сацыяльным статусам.
Фальклор
Тонга славяцца сваёй музычнай культурай. Песні і танцы суправаджаюць усе іх святы. У Замбіі ў пачатку ліпеня арганізуецца свята ўраджаю лвіінды, вядомы сучасны музычны фестываль Чыкуні. У Малаві існуюць танцавальныя мужчынскія і жаночыя калектывы бома, а таксама танцавальныя спаборніцтвы малепенга. Распаўсюджаны музычны інструмент — барабан.
Мовы
Тонга Замбезі размаўляюць на мове чытонга, што належыць да групы бататвэ падсям'і банту. Да моў гэтай групы таксама належаць некалькі малых моў, распаўсюджаных у Зімбабвэ, Замбіі і Намібіі. Чытонга — танальная мова. Падзяляецца на некалькі дыялектаў. Найбуйнейшыя дыялекты — раўнінны і чытонга плато. Выкарыстоўваецца ў пачатковай школьнай адукацыі, на радыё.
Тонга Ньяса таксама называюць сваю мову чытонга, аднак яна належыць да групы руфіджы-рувума падсям'і банту, блізкая да моў яа, макондэ і нгоні. У адрозненні ад мовы тонга Замбезі чытонга Ньяса радзей выкарыстоўваецца па-за межамі вёсак саміх носьбітаў. Многія тонга Ньяса адначасова размаўляюць на іншых мовах Малаві.
Рэлігія
Традыцыйная рэлігія тонга заснавана на веры ў вярхоўнага бога або вышэйшую сілу, якую група Замбезі называе Леза, а група Ньяса — Чыута, а таксама ў духаў продкаў (мізіму або мзіму), што ахоўваюць жывых людзей. Тонга Замбезі вераць у духа гэтай ракі Ньямі-Ньямі з целам змяі і галавой рыбіны. Шырока практыкуецца магія. З канца XIX ст. дзякуючы місіянерскай дзейнасці распаўсюджваецца пратэстантызм. Да пратэстантаў належыць большасць тонга Ньяса.
Зноскі
- Tonga in Malawi
- Zambezi
Спасылкі
- Tonga Traditions
- Tonga: Countries and Their Cultures
- Lakeshore Tonga
- Tonga people to form ethnic grouping in Malawi
- The Tonga People in Zimbabwe: A forgotten people Архівавана 9 красавіка 2019.
- An Introduction to Zambia's Tonga People
- TONGA FOR ALL
- Tonga — Ethnologue
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Magchyma vy shukali tangancy abo tsonga Tonga samanazva Batonga afrykanski narod Padzyalyaecca na 2 asnoynyya grupy yakiya razmaylyayuc na roznyh movah tonga Zambezi y Zambii i Zimbabve i tonga Nyasa y Malavi Agulnaya kolkasc 2019 g 2 872 000 chalavek Tonga Batonga Ahvyaraprynashenne karovyAgulnaya kolkasc 2 872 000 2019 g Regiyony prazhyvannya Zambiya 182 000 Zimbabve 2 331 000 Malavi 359 000Mova movy tongaReligiya monateizm kult prodkay pratestantyzmBlizkiya etnichnyya grupy makonde yaa cheva tumbukaU panyaccya yosc i inshyya znachenni gl Tonga Pahodzhanne i gistoryyaTonga Zambezi lichac svaim prodkam starazhytny narod mbara yaki z yaviysya z poynachy Tonga Nyasa taksama scvyardzhayuc svayo paynochnae pahodzhanne Suchasnyya gistoryki atayasnyayuc mbara sa stvaralnikami arhealagichnaj kultury kanca 1 tysyachagoddzya yakaya ahoplivala znachny regiyon uzdoyzh raki Zambezi i yae prytokay da paydnyovyh Vyalikih Afrykanskih azyor Nosbity getaj kultury z yaylyalisya adnymi z najbolsh starazhytnyh bantu yakiya migryravali na poydzen Afryki Yany ymeli zdabyvac i apracoyvac zhaleza zajmacca zemlyarobstvam vyrablyac keramiku Suvyaz mbara z tonga prasochvaecca dzyakuyuchy padabenstvu keramiki Z XIV st pachalisya novyya hvali migracyi bantu praz zahodniya i paydnyovyya rayony paydnyovaj chastki Afrykanskaga kantynenta Yany zavershylisya tolki y XIX st z uvarvannem ngoni Adziny masiy kultury mbara byy razarvany Tonga Zambezi zahavali starazhytnuyu movu yakaya nablizhae ih da malyh naroday Kapryvi Tonga Nyasa perajshli na movu novyh migrantay U anglamoynaj gistaryyagrafii shyroka raspaysyudzhana versiya pra toe shto tonga Nyasa sami z yaylyayucca nashchadkami migrantay XVIII st Yana calkam supyarechyc mifalogichnaj tradycyi Tym ne menej u nashy dni 2 galiny nashchadkay mbara mozhna lichyc samastojnymi narodami Tonga doygi chas zahoyvali nezalezhnasc Ih nazva chascyakom tlumachycca yak volnyya lyudzi Adnak u drugoj palove XIX st tonga Nyasa byli padnachaleny ngoni U 1875 g yany arganizavali paystanne i dasyagnuli vyzvalennya Baracba suprac ngoni i makalola byla vazhnaj chastkaj gistoryi tonga Zambezi U kancy XIX pachatku XX st use zemli tonga trapili y sklad brytanskih kalaniyalnyh valodannyay Z 1881 g na terytoryi tonga Nyasa byla adchynena shatlandskaya hrysciyanskaya misiya dze melasya shkola Mnogiya z yae vypusknikoy stali misiyanerami abo dzyarzhaynymi chynoynikami U drugoj palove XX st zemli tonga byli yklyuchany y sklad nezalezhnyh dzyarzhay Zambiya Zimbabve i Malavi Budaynictva na Zambezi placiny pryvyalo da zataplennya chastki zyamel perasyalennya naselnictva i y vyniku adasablennya tonga Zimbabve i Zambii KulturaMateryyalnaya kultura Asnoynymi gaspadarchymi zanyatkami ysih grup tonga z yaylyayucca zemlyarobstva i rybaloystva Zemlyarobstva lichycca zhanochym zanyatkam U minulym gleba apracoyvalasya yruchnuyu matykaj U nashy dni vykarystoyvayuc plug i inshyya prylady Vornyya zemli nalezhac nepasredna zhanchyne yakaya yae apracoyvae i peradaecca y spadchynu pa zhanochaj linii Chasam syam ya mozha zhyc u adnoj vyoscy a yae nadzel znahodzicca y inshaj Neapracavanyya zemli nalezhac abshchyne i zvychajna peradayucca tym chalcam yakiya zhadayuc yae apracoyvac Tradycyjna zyamlya lichycca apracavanaj kali vyzvalena ad hmyznyaka U nash chas geta pryvodzic da tago shto nekatoryya sem i zahoplivayuc nadzely dlya dalejshaga prodazhu vysyakayuc hmyznyak ale dalej ne apracoyvayuc u toj chas yak inshyya pakutvayuc ad nyastachy voryva Tonga vyroshchvayuc dlya spazhyvannya klubnevyya kultury garodninu kukuruzu Rybaloystva muzhchynski zanyatak Rybu lovyac yak dlya spazhyvannya tak i na prodazh Muzhchyny svayaki chasam ab yadnoyvayucca dlya budaynictva abo kupli lodki yakuyu vykarystoyvayuc supolna abo paasobku Prylady dlya rybaloystva peradayucca pa muzhchynskaj linii Terytoryi tonga Zambezi znakamity shyrokimi pashami tamu yany abavyazkova trymayuc karoy Svezhae ci kislae malako vazhny harchovy pradukt z yakoga robyac salodkuyu kashu mabisi Karovy z yaylyayucca muzhchynskaj mayomascyu Tonga Nyasa chascej trymayuc svojskuyu ptushku Palyavanne dadatkovy muzhchynski zanyatak u nash chas mocna abmezhavany zakonami ab zahavanni dzikaj pryrody Mnogiya muzhchyny tonga pracuyuc na kamercyjnyh plantacyyah u garadah abo navat u inshyh krainah Tonga slavutyya svaimi ramyostvami asabliva vyrabam keramiki i plecenyh koshykay i cynovak Ramyastvom zajmayucca yak muzhchyny tak i zhanchyny Chascyakom yano peratvaraecca y zanyatak peravazhna staryh lyudzej Vyoski tonga yklyuchayuc nekalki dvoragaspadarak u forme kraalya yakiya skladayucca z nekalkih hacin Adna z ih mfara z yaylyaecca muzhchynskaj U yoj zahoyvayuc prylady pracy U XIX st byli vyadomy vyalikiya ymacavanyya paselishchy U minulym zhanchyny apranali spadnicy taovala plecenyya z trysnyagu abo draynyanaj kary uprygozhvalisya biseram malyavali na skury ohraj Verhnyaya chastka cela zastavalasya golaj Tradycyjnaya muzhchynskaya vopratka ne zahavalasya Gramadstva Tonga vyaduc adlik svayactva adnachasova pa maci i backu Tonga Zambezi nazyvayuc rody pa zhanochaj linii mikokva abo kumaninya a tonga Nyasa kuchykazi U tonga Zambezi zahavalisya dlya ih asobnyya tatemnyya nazvy Svayactva pa maci lichycca asabliva blizkim Pa zhanochaj linii peradaecca bolshaya chastka spadchyny Adnachasova isnuyuc rody pa muzhchynskaj linii kumausi y tonga Zambezi i kuchyrumi y tonga Nyasa Sem i vyalikiya pashyranyya uklyuchayuc nekalki pakalennyay blizkih svayakoy Na chale syam i zaysyody staic starejshy muzhchyna Dzyaduli i babuli aktyyna ydzelnichayuc u vyhavanni ynukay U minulym isnavala praktyka dzicyachyh shlyubay Backi damaylyalisya ab ab yadnanni dzyacej kali tyya byli yashche malymi Dzeci pracyagvali zhyc z rodnymi backami da paynaleccya paslya chago hlopchyki zhanihi perahodzili na nekalki gadoy u syam yu nyavesty kab adpracavac vykup U tonga Zambezi y yakasci vykupa magli vykarystoyvacca karovy U tonga Nyasa adpracoyki za nyavestu sustrakayucca i y nashy dni Vykup peradayuc blizkiya svayaki zvychajna dzyadzki pa matchynaj linii Paslya vyasellya maladaya syam ya perayazdzhae y vyosku backi zhaniha Tonga shyroka praktykuyuc paliginiyu Zhyhary adnoj vyoski skladayuc susedskuyu abshchynu yakaya mae ynutranae samakiravanne na chale starasty U tonga shto nasyalyayuc baloty Kafue u kalaniyalny peryyad uznik instytut spadchynnyh pravadyroy ulanyaka Yany razglyadayucca yak uladary zyamli tamu atrymoyvayuc chastku praduktay palyavannya abo farmalnyya padarunki Im padparadkoyvayucca ne tolki tonga ale i susedzi tva Vazhnuyu rolyu y zahavanni supolnaj toesnasci adygryvayuc sumesnyya abshchynnyya i rodavyya svyaty U minulym praktykavalasya rabstva Nashchadki raboy ne yvahodzyac u sklad zhanochyh roday i razglyadayucca astatnimi tonga yak lyudzi z nizkim sacyyalnym statusam Falklor Tonga slavyacca svayoj muzychnaj kulturaj Pesni i tancy supravadzhayuc use ih svyaty U Zambii y pachatku lipenya arganizuecca svyata yradzhayu lviindy vyadomy suchasny muzychny festyval Chykuni U Malavi isnuyuc tancavalnyya muzhchynskiya i zhanochyya kalektyvy boma a taksama tancavalnyya spabornictvy malepenga Raspaysyudzhany muzychny instrument baraban MovyTonga Zambezi razmaylyayuc na move chytonga shto nalezhyc da grupy batatve padsyam i bantu Da moy getaj grupy taksama nalezhac nekalki malyh moy raspaysyudzhanyh u Zimbabve Zambii i Namibii Chytonga tanalnaya mova Padzyalyaecca na nekalki dyyalektay Najbujnejshyya dyyalekty rayninny i chytonga plato Vykarystoyvaecca y pachatkovaj shkolnaj adukacyi na radyyo Tonga Nyasa taksama nazyvayuc svayu movu chytonga adnak yana nalezhyc da grupy rufidzhy ruvuma padsyam i bantu blizkaya da moy yaa makonde i ngoni U adroznenni ad movy tonga Zambezi chytonga Nyasa radzej vykarystoyvaecca pa za mezhami vyosak samih nosbitay Mnogiya tonga Nyasa adnachasova razmaylyayuc na inshyh movah Malavi ReligiyaTradycyjnaya religiya tonga zasnavana na very y vyarhoynaga boga abo vyshejshuyu silu yakuyu grupa Zambezi nazyvae Leza a grupa Nyasa Chyuta a taksama y duhay prodkay mizimu abo mzimu shto ahoyvayuc zhyvyh lyudzej Tonga Zambezi verac u duha getaj raki Nyami Nyami z celam zmyai i galavoj rybiny Shyroka praktykuecca magiya Z kanca XIX st dzyakuyuchy misiyanerskaj dzejnasci raspaysyudzhvaecca pratestantyzm Da pratestantay nalezhyc bolshasc tonga Nyasa ZnoskiTonga in Malawi ZambeziSpasylkiTonga Traditions Tonga Countries and Their Cultures Lakeshore Tonga Tonga people to form ethnic grouping in Malawi The Tonga People in Zimbabwe A forgotten people Arhivavana 9 krasavika 2019 An Introduction to Zambia s Tonga People TONGA FOR ALL Tonga Ethnologue