Варажская варта

Варажская варта (: Τάγμα των Βαράγγων, Βάραγγοι) — агульнае найменне нарвежскіх і англасаксонскіх наёмнікаў у X—XIV ст. Упершыню найменне сустракаецца ў хроніцы Іаана Скіліцы, , пад 1034 годам. Варагі прыбывалі ў Візантыю праз Русь. У 988 годзе імператар Васіль II атрымаў ад кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча з 6000 чалавек для барацьбы з узурпатарам і арганізаваў з іх . На працягу двух наступных стагоддзяў варагі бралі ўдзел у войнах імперыі і служылі прыдворнай вартай. Месцам іх размяшчэння спачатку быў , а з эпохі Камнінаў — палацавы комплекс ^[en] і . Варажская варта была адборным падраздзяленнем, вядомым адданасцю валадару, выдатнай фізічнай падрыхтоўкай, узбраеннем, адзеннем і дысцыплінай. Іх афіцэрам давалі  — напрыклад, быў ^[en]. Кіраўніком варты з тытулам звычайна быў грэк.

Паняцці

Асноўны артыкул: Варагі

Паходжанне слова «вараг», «вэрынг» (стар.-сканд.: Vaeringjar) і яго дакладнае значэнне дыскусійныя. У яно ўпершыню з’яўляецца ў значэнні «нарвежац», а пасля фарміравання з іх вайсковага падраздзялення гэтым словам сталі пазначаць наёмнікаў нарвежскага паходжання. У пазнейшы перыяд, калі ў складзе варажскай варты з’явіліся англасаксы і прадстаўнікі іншых , паняцце «варагі» распаўсюдзілася і на іх. Звычайна, варагаў атаясняюць са скандынаўскімі вікінгамі і . З грэчаскіх крыніц да XII ст. цяжка разумець, каго храністы называюць «Rhosi». Напэўна, для грэкаў адрозненні паміж усімі прышлымі з поўначы варварамі не былі значнымі.

Ацэньваючы сучасны стан дыскусіі пра паняцці, вядомая медыявістка лічыць скандынаўскае паходжанне ўласна слова «вараг» несумнеўным. Яго старажытнаскандынаўскі адпаведнік стар.-сканд.: vaeringi не раз сустракаецца ў сагах, і хроніках у асноўным значэнні «чалавек на візантыйскай службе». Пры гэтым паняцце «вэрынг» пачынаюць ўжываць пазней за найранейшыя сведчанні пра прысутнасць варагаў у Візантыі — прыкладна з канца 980-х гадоў. Агульная найменне тых, хто пабываў у Грэцыі ў сагах — стар.-сканд.: Grikklandsfari («ездзіў у Грэцыю»), тады як называя кагосьці «вэрынгам» часта рабілі ўдакладненне пра вайсковай характар яго службы. Разам з гэтым складальнікі саг супрацьпастаўляюць «вэрынгаў» і «нарманаў», адрозніваюць іх як прыватнае і агульнае паняцці. Грэчаскае слова грэч. Βάραγγοι упершыню сустракаецца ў хроніцы гісторыка пры апісанні падзей 1034 года. Для варагаў англійскага паходжання з XIII ст. у афіцыйных дакументах ужывалася паняцце «англа-варагі» (: έγκλινοβάραγγοι).

Наёмнікі ў Візантыі

Гл. таксама:

Атрада варажскай варты на мініяцюры з «», рукапіснай хронікі Іаана Скіліцы

Да IX ст. візантыйская армія складалася з двух асноўных частак, розных па спосабе фарміравання. Адна частка фармавалася на аснове апалчэння, сабранага ў фемах, якіх да валадарства імператара было 11 у азіяцкай частцы імперыі і 12 у еўрапейскай. Воіны, выстаўляныя фемамі, называліся і . Пасля ваенных рэформ імператара (741—775), калі дыслакаваныя ў Канстанцінопалі атрады палацавай варты з выключна цырыманіяльнымі задачамі былі ператвораны ў баявыя падраздзяленні, склаўся падзел часткі арміі на чатыры : , , ^[en] (сфарміраваны ў перыяд сумеснага валадарства (780—797) і яго маці Ірыны), ^[en] (сфарміраваны пры Нікіфары I (802—811)) на чале са сваімі . Акрамя гэтых падраздзяленняў, на службе візантыйскага імператара знаходзіліся атрады замежных наёмнікаў, якія служылі галоўным чынам у асабістай імператарскай варце (: ἑταιρεία, ^[en]). Паступовы заняпад фемнай арміі і яе няздольнасць адпавядаць складаным баявым задачам прычыніліся да фарміравання наёмных падраздзяленняў з замежнікаў, пераважна з Заходняй Еўропы. Сфарміраваныя па гэтым прынцыпе тагмы, кожная з якіх ўключала воінаў пэўнай нацыянальнасці, неслі службу або ў Канстанцінопалі, або ў правінцыях. Сталічная этэрыя дзяліліся на 3 (Вялікую, Сярэднюю і Трэцюю этэрыі) або 4 часткі. Як думаюць, Вялікая этэрыя складалася з хрысціянскіх падданых імперыі, прадстаўнікі дружалюбных народаў залічаліся ў Сярэднюю, а іншыя траплялі ў Трэцюю. У канцы IX або пачатку X ст. Трэцяя этэрыя скасавана і большасць наёмнікаў з таго часу служылі ў Вялікай.

Паводле аплаты падраздзяленні візантыйскай арміі таксама адрозніваліся. Фемнае войска атрымлівала асноўную частку сваёй платы з наданых зямельных надзелаў, у рэгулярнай арміі воіны атрымлівалі штогадовае жалаванне (), рознае залежна ад пасады і падраздзялення. Аднак для паступлення на такую службу трэба было ўнесці уступную плату, у сярэднім адпаведную рузе за 3 гады. Пад гэтай жа назвай вядомы і аднаразовыя выплаты, якія здзяйсняліся з экстраардынарных нагод. У найважнейшай крыніцы X ст., трактаце «Пра цырымоніі» імператара Канстанціна Багранароднага (913—959), звесткі якога (разам з іншым трактатам таго ж аўтара, «») часта з прычыны адсутнасці альтэрнатывы пашыраюць і на іншыя перыяды візантыйскай гісторыі, паведамляецца, што перад марской экспедыцыяй на Крыт ў 902 годзе 700 было выплачана 7200 ^[en] ругі, гэта значыць прыкладна 11 намісм на чалавека. У Вялікай этэрыі выплата складала прыкладна 40 намісм ў пераліку на месяц. Невядома, ці трэба было плаціць уступны ўзнос для прыёму ў варажскую варту, магчыма пры Васілі II (976—1025) або адным з яго непасрэдных пераемнікаў гэтая неабходнасць была адменена. Для варагаў, які служылі за межамі сталіцы, аплата была значна меншай, 10-15 намісм на месяц. Экстраардынарным спосабам аплаты варагам мог быць ^[es] або pólotasvarf, названы Сноры Стурлусанам крыніцай велізарнага багацця . Сэнс гэтага паняцця не ясны. Па розных версіях гэта магло быць або права ці ажыццёўленая магчымасць рабавання палаца імператара, або права збору нейкага падатку.

Нацыянальны склад

З’яўленне варагаў у Візантыі

Гл. таксама: Варагі

Упершыню прысутнасць атрадаў вікінгаў () на тэрыторыі Візантыі адзначана ва ўладарства імператара (829—842), калі яны з поўначы дасягнулі Чорнага мора і пагражалі Херсону, сталіцы . Пасля гэтага пра варагаў пры двары візантыйскага імператара паведамляюць , паводле іх да двара імператара Людовіка Набожнага ў 18 мая 839 года прыбыла дэлегацыя ад візантыйскага двара, у складзе якой былі тыя, хто «свой народ называлі Рос» і чый кароль называецца (лац.: rex illorum Chacanus vocabulo). Магчыма, гэта былі пасланнікі варажскага конунга, з якімі Феафіл вёў перамовы па запрашэнні атрада наёмнікаў. На думку А. А. Шахматава, іх мэтай было ўстанаўлення прыязных адносін з Візантыяй і шляху ў Швецыю праз Заходнюю Еўропу. Некалькімі гадамі пазней, ва ўладаранне Міхаіла III (842—867) «таўраскіфы» (: Ταύρικες Σκύφαι) былі на службе імператара і згадваюцца як забойцы прыдворнага ^[en] у 855 годзе. У 860 годзе на Канстанцінопаль, з чаго Міхаіл III мог зрабіць высновы пра ваенны патэнцыял варагаў, аднак невядома, ці з’явіліся тады варагі на імператарскай службе. У , якую прыпісваюць імператару Льву VI (886—912), нічога пра варагаў не паведамляецца. Наступным разам Rhosi з’яўляюцца ў візантыйскіх крыніцах у згаданым вышэй аповедзе трактата «Аб цырымоніях» ў сувязі з ў 902 годзе. Пад 907 годам «Аповесць мінулых гадоў» апавядае Алега і двух заключаных пасля гэтага дагаворах. Другі з іх, складзены ў 911 годзе, уключаў палажэнне пра магчымасці найму русаў на візантыйскую вайсковую службу: «Калі ж будзе набор у войска і гэтыя (русы) захочуць шанаваць вашага цара, і колькі б ні прыйшло іх у які час, і захочуць застацца ў вашага цара па сваёй волі, то хай так будзе». У сувязі з аповедам пра падарожжа княгіні Вольгі да двара імператара Канстанціна VII у 955 або 957 годзе аўтар «Аповесці мінулых гадоў» згадвае пра раней выказаную імператарам просьбу аб прысылцы воінаў-варагаў (русаў), а ў «Аб цырымоніях» згадваюцца «ахрышчаныя росы» ў складзе палацавай варты.

Упершыню ўжыванне слова : Βάραγγοι фіксуецца ў грэчаскіх крыніцах у 1034 годзе.

Наёмнікі з іншых народаў

Варагі не былі адным этнічным кампанентам візантыйскай арміі. Кажучы пра яе нацыянальны склад у бітве пры Манцыкерце, арабскія крыніцы называюць грэкаў, русаў, хазар, аланаў, агузаў, печанегаў, грузінаў, армянаў і франкаў (: Φράγγοι). Армянскі гісторык XII ст. называе таксама «насельнікаў далёкіх астравоў», аднак напэўна ён меў на ўвазе скандынаваў. Паводле афіцыйных дакументаў перыяду ўладарства імператара Міхаіла VII (1071—1078) армія ўключае ў сябе рускія, варажскія, , франкскія, балгарскія і сарацынскія атрады. Аналагічны пералік змешчаны ў хрысавуле ад 1079 года імператара Нікіфара Ватаніята (1078—1081). Пры Аляксеі I Камніне (1081—1118) у 1088 годзе пералік наступны: русы, варагі, калбягі, англічане (: Ίγγλινοι), франкі, немцы (: νεμίτζων), балгары, сарацыны, аланы, , «» і іншыя рамеі і замежнікі. Прырода гэтых дакументаў і спецыфіка візантыйскага юрыдычнай мовы не выключаюць, што ўжытыя ў пераліках найменні народаў не ўзаемавыключальныя. З названых народаў да варагаў традыцыйна адносяць англічан.

Першым на эміграцыю англасаксаў ў Візантыю пасля заваёвы Англіі нармандцамі ў 1066 годзе звярнуў увагу французскі візантыст XVII ст. , які разгледзеў асноўныя крыніцы на гэтую тэму — хроніку (сярэдзіна XII ст.), і іншыя. На думку Дзюканжа, большую частку эмігрантаў з Англіі ў Візантыю складалі даны, а пачалі яны прыбываць у Візантыю пасля смерці Кнуда Вялікага ў 1035 годзе. Дацкая тэорыя цяпер лічыцца непацверджанай, а асноўныя назіранні Дзюканжа былі пераадкрыты ў 1871 годзе англійскім гісторыкам . На думку Фрымана, міграцыя пачалася ўжо пасля бітвы пры Гасцінгсе, але масавы характар набыла толькі ва ўладарства імператара Аляксея I Камніна (1081—1118). У 1874—1875 гадах гэтае пытанне больш дэталёва даследаваў , які звярнуў увагу, што на візантыйскай службе «варага-англійская дружына» атрымала магчымасць ваяваць супраць нарманаў, з якімі імперыя вяла на пачатку ўладарання Аляксея I вайну на Балканах. Дакладныя часовыя межы з’яўлення англійскіх наёмнікаў у Візантыі не цалкам ясныя, бо паводле Ардэрыка англічане адплылі ў Візантыю і былі прынятыя Аляксеем I ўжо ў 1060-я гады, што з’яўляецца відавочным анахранізмам.

Магчыма датычнымі англічан лічацца чатыры згадкі «з варагаў Фулы» (: οί έκ τής Θούλης Βάραγγοι) у хроніцы Анны Камніны. Аднак яна, паведамляючы пра падзеі пачатку 1080-х гадоў, кажа пра іх, як пра ўжо даўно служачых імперыі. З гэтага В. Р. Васільеўскі робіць выснову, што яна блытаецца ў этнічнай прыналежнасці варвараў, і гаворка ў яе ідзе пра скандынаваў. Аднак, на думку А. А. Васільева, гэта супярэчнасць можа быць вытлумачана тым, што свае ўспаміны Анна Камніна пісала пасля 1148 года, калі перавага англічан сярод варагаў даўно стала фактам. Меркаванне пра тое, што англа-варагі ігралі значную ролю з канца XI ст. аспрэчвае нямецкі візантыст ^[de]. Дадатковую аргументацыю на карысць значнага прытоку англічан ўжо ў канцы 1070-х гадоў прыводзіць ^[en].

Арганізацыя

Выява варажскай сякеры на адзінай вядомай пячатцы вялікага перакладчыка варагаў.

Начальнік варажскай варты называўся (: ἀκόλουθος) або аколітам (лац.: acolythus). Вызначэнне гэтай пасады прыводзіцца ў трактаце сярэдзіны XIV ст. «» : «аколуф адказны за варангаў: на чале іх ён суправаджае імператара; таму яго і называюць аколуфам, то-бок суправаджальнікам». Гэта званне згадваецца яшчэ трактам Канстанціна Багранароднага «Аб цырымоніях», і тады гэта быў начальнік атрада замежных наймітаў. Гэта была дастаткова важная пасада. Хоць аколуф падпарадкоўваўся , ён быў у значнай ступені незалежны ад яго. Пры Палеалогах аколуф займаў 51-ю пазіцыю ў . Належнае паводле рангу таксама апісана ў Кадзіна: цюрбан з залатым шыццём, шаўковы ^[en] і з маленькім чырвоным кутасікам. У абавязкі аколуфа ўваходзіла ў пэўных выпадках выкананне важных ваенных задач у ролі военачальніка, а таксама ўдзел у прыдворных цырымоніях і нават дыпламатычныя місіі. Памочнікамі аколуфа было некалькі ^[en]. Прымікірыю падпарадкоўваліся тэрытарыяльныя падраздзяленні варагаў і, наколькі вядома, гэтую пасаду маглі займаць грэкі. Па назве вядома таксама пасада «вялікага перакладчыка варагаў» (: μέγας διερμηνεύτος).

У адрозненне ад аховы імператара з ліку грэкаў, якія складалі тагму , не ўсе варагі размяшчаліся пры двары. З усяго варажскага корпусу адбіралася толькі малая частка, якая размяшчалася ў палацы і несла асабістую варту, служачы целаахоўнікамі або ганаровай вартай. Гэта былі адборныя або палацавыя варагі (: οί έν τώ παλατίω Βάραγγοι), якія мелі сякеры на правым плячы, стаялі каля імператарскага стальца і ішлі за імператарам на выхадах. Апроч іх былі яшчэ «вонкавыя варагі» (: οί έκτός Βάραγγοι), якія неслі страявую службу і жылі ў .

Баявы шлях

Да смерці Рамана III у 1034 годзе

У 949 годзе караблі русаў («аусіі», лац.: ousiai, : ούσία) бралі ўдзел у ахове марскога ўзбярэжжа каля Дырахія і ў Далмацыі. У тым жа 949 годзе, 629 русаў (: Ρώς) пасланы ў складзе экспедыцыі на Крыт. Паводле арабскіх крыніц, у візантыйскай арміі, якая пацярпела 30.10.954 года паражэнне пад ^[en] ад ^[en] былі прадстаўнікі народа русь. На думку французскага гісторыка , яны бралі ўдзел і ў папярэднім паходзе ў Сірыі ў 947 годзе. Хоць пацверджанняў гэтаму няма, некаторыя гісторыкі думаюць, што русь брала ўдзел у кампаніях Нікіфара Фокі (963—969) на Кіпры, Сірыі і Сіцыліі у канцы 950-х — пачатку 960-х гадоў. Частае ўпамінанне русаў у працах візантыйскіх гісторыкаў дало падставу біёграфу Нікіфара Фокі, французу , думаць, што ўжо тады было асобнае варажскае падраздзяленне варты, аднак гэта малаверагодна. У 967 годзе па даручэнні Нікіфара князь Святаслаў Ігаравіч здзейсніў ^[en]. Яшчэ пра адзін ваенны эпізод уладарання Нікіфара Фокі вядома са словаў , які паведаміў пра адпраўку ў Італію флоту з хеландый, сярод якіх было дзве рускія і дзве гальскія. Напэўна, меліся на ўвазе караблі варагаў і нарманаў. Думка Шлюмбержэ пра тое, што забойства Нікіфара ў снежні 969 года было здзейснена пры ўдзеле варагаў таксама нічым не пацверджана. Ва ўладарства Іаана Цымісхія (969—976) не вядома згадак варагаў на візантыйскай службе, калі не лічыць 970—972 гадоў, якая стала працягам балгарскага паходу Святаслава. Пад 980 годам у «Аповесці мінулых гадоў» ёсць апавяданне пра тое, як князь Уладзімір Святаславіч адправіў з Кіева ў Візантыю варагаў, якія вымагалі выкуп з гараджан. Неўзабаве імператар Васіль II (976—1025) стварыў корпус варажскай варты, таму Д. С. Ліхачоў прымае датаванне, названае летапісам і звязвае гэтыя дзве падзеі, аднак на думку А. А. Шахматава меў месца перанос падзей перыяду пачатку вялікага княжання Яраслава Уладзіміравіча, калі ў 1017 годзе варагі бясчынствавалі ў Кіеве.

Тэрытарыяльныя змены ў Візантыйскай імперыі ў канцы IX — 1-й палове XI ст.

Найважнейшай вяхой у гісторыі варажскай варты лічыцца прыбыццё да Васіля II атрада з 6000 «таўраскіфаў» на дапамогу ў падаўленні бунту , які адбываўся ў 987—989 гадах. Паводле гісторыка 2-й паловы XI ст. Міхаіла Псела, «цар Васіль ганіў няўдзячных рамеяў, і як незадоўга перад тым з’явіўся да яго атрад адборных таўраскіфскіх воінаў, затрымаў іх у сябе, дадаў да іх іншых чужаземцаў і паслаў супраць варожага войска». Акадэмік ў сваёй працы 1874—1875 гадоў «Варага-руская і варага-англійская дружына ў Канстанцінопалі XI і XII стагоддзяў» тлумачыць гэтыя даволі нявызначаныя выразы Псела як указанне на тое, што гаворка ідзе пра тых варагаў, якія былі адпраўленыя з Кіева ў 980 годзе, а ў 989 годзе яны былі арганізаваны ў асобны атрад. Незалежнае ад Псела апавяданне пра гэтыя падзеі змешчана у хроніках гісторыкаў XII ст. і , якія адзначалі прычынную сувязь паміж з’яўленнем варажскага атрада, шлюбам князя Уладзіміра з сястрой Васіля II і наступным хрышчэннем Русі у 988 годзе. Армянскі гісторык пад 1000 годам паведамляе пра сустрэчу імператара Васіля II і абхазскага цара Баграта, калі адзін з суправаджалых імператара «рузаў» пачаў спрэчку з-за сена з . У выніку «руз» быў забіты, «тады ўвесь народ Рузаў, які быў там, падняўся на бой: іх было 6000 чалавек пешых, узброеных дзідамі і шчытамі, якіх прасіў цар Васіль у цара Рузаў у той час, калі ён выдаў сястру сваю замуж за апошняга. — У гэты ж самы час Рузы паверылі ў Хрыста. Усе князі і васалы Тайк’скія выступілі супраць іх і былі пераможаны». В. Р. Васільеўскі звязвае гэта сутыкненне варагаў (русаў) з грузінамі з тым, што Варда Фока, як вядома ад Псела і Таранецы, абапіраўся, апроч грэкаў, у асноўным на грузінаў. Такім чынам, у 989 годзе грузіны Варды Фокі пацярпелі паражэнне ад варажскага атрада. Адначасова з праблемай храналогіі названых падзей, ёсць дыскусійнае пытанне пра нацыянальны склад дасланага Уладзімірам атрада. Прыхільнікі і праціўнікі лічаць воінаў з яго або скандынавамі, або славянамі. Паняційную блытаніну пагаршаюць італьянскія аўтары, якія адрозніваюць варагаў на імператарскай службе і русаў, распавядаючы пра дасланую Васілём II дапамогу .

Ва ўладарства Васіля II простых сведчанняў пра ўдзел варажскай варты ў баявых дзеяннях не вядома, але, на думку ісландскага даследчыка ^[en], няма сумненняў, што менавіта дзякуючы ёй імператар мог захоўваць спакой ўнутры імперыі і паспяхова супрацьстаяць знешнім пагрозам. На думку , звесткі ананімнага «De re militaris», які прыпісваюць палкаводцу Васіля II ^[en], можна разумець як указанне, што ў кампаніях гэтага імператара супраць балгараў брала ўдзел падраздзяленне русаў. Несумнеўным, на думку Блёндаля, з’яўляецца ўдзел варагаў у сірыйскай кампаніі Васіля II у 999 годзе, калі, па словах арабскага храніста русы падпалілі царкву ў Эмесе разам з жыхарамі, якія схаваліся там. Годам пазней адбыўся апісаны вышэй інцыдэнт з грузінамі. У 1016 годзе ў Балгарыі пры раздзеле багатай здабычы русам была выдзелена трэцяя яе частка. У 1019 годзе пры ^[en] нарманы былі разбітыя рускімі наёмнікамі.

У хроніцы апісваецца эпізод, які адбыўся незадоўга да смерці Васіля II, калі да яго двара з’явіўся нейкі , сваяк памерлага да гэтага часу князя Уладзіміра Святаславіча, разам з атрадам у 800 чалавек і . На патрабаванне імператара папярэдне раззброіцца Хрысахір адмовіўся і перайшоў цераз Прапантыду. Там ён высадзіўся ў , лёгка перамог мясцовага , але ўрэшце яго атрад быў разбіты.

Непасрэдныя пераемнікі Васіля II, яго брат Канстанцін VIII (1025—1028) і зяць (1028—1034) не мелі ваенных здольнасцяў і пры іх пра варажскую варту да прыбыцця ў Візантыю нічога не вядома. Магчыма, менавіта варагаў меў на ўвазе у апавяданні як дзякуючы толькі адвазе варты імператар выратаваўся пасля ^[en]. У 1032 годзе варагі, магчыма, былі ў войску пры ўзяцці .

Харальд Суровы ў Візантыі, 1034—1043 гады

Асноўны артыкул:

Паводле цяперашніх уяўленняў, захаваныя рэдакцыі сагі пра знаходжанне Харальда Суровага у Візантыі ўзыходзяць да ^{[no] [es]}, які служыў пэўны час разам з Харальдам. У «Кругу Зямным», напісаным нашчадкам Хальдара Сноры Стурлусанам каля 1230 года, Харальду прысвечана асобная сага. Паслядоўнасць падзей жыцця Харальда пасля у 1030 годзе вядома даволі добра. Пасля бітвы, у якой ён удзельнічаў 15-гадовым, ён пэўны час хаваўся, лячыўся, затым перабраўся ў Швецыю, а вясной наступнага года адправіўся «на ўсход у Гардарыкі да канунга Ярыцлейва». Там, паводле Сноры Стурлусана, ён стаў «хеўдынгам над людзьмі канунга, якія ахоўвалі краіну», што, на думку з’яўляецца відавочным перабольшаннем. Апавяданне з «» пра тое, што Харальд «прыплыў на ваенных караблях у Міклагард з вялікім войскам» звычайна датуюць 1034 або 1035 гадамі. Пры якім імператары гэта адбылося візантыйскі і скандынаўскія крыніцы разыходзяцца — паводле Сноры Стурлусана гэта было ў праўленне «Зоэ Магутнай» і «Микьяля Каталакта», гэта значыць імператрыцы і яе саправіцеля (1041—1042), аднак сучаснік і сведка падзей , што «Аральт» (: Άράλτης) пажадаў укленчыць і даведацца візантыйскіх парадкаў перад васілеўсам (1034—1041), другім мужам Зоі. Памер «вялікага войска» Харальда паказваецца толькі ў Кекаўмена і, па яго думку, яго складалі «пяцьсот адважных воінаў». Становішча, якое заняў Харальд пры візантыйскім двары, не зусім зразумела. Паводле Кекаўмена, неўзабаве па прыбыцці Харальд адправіўся з войскам на Сіцылію. Абапіраючыся на звесткі скандынаўскіх саг шэраг гісторыкаў, напрыклад ^[pl] прыйшлі да высновы, што малады прынц быў пастаўлены на чале ўсяго варажскага войска. Г. Р. Літаўрын лічыць гэта малаверагодным. На думку «Гаральд са сваімі скандынаўскімі таварышамі … складалі асобны атрад у іншаземным грэчаскім корпусе». Пры гэтым апавяданне Кекаўмена змешчана ў раздзел пра тое, што імператару не варта давяраць замежным наймітам высокіх пасад, і выпадак Харальда, які атрымаў пасля поспеху на Сіцыліі невысокі чын ^[en], і ў канцы сваёй службы удастоены звання ^[en], таксама не вельмі значнага.

Жанчына забівае варага, ілюстрацыя з мадрыдскага рукапісу хронікі Іаана Скіліцы

На думку С. Блёндаля, які абапіраецца на вершы ^[es] са зборніка «», на першым этапе свой службы атрад Харальда удзельнічаў у барацьбе з пірацтвам, якое ўзмацнілася пасля смерці Васіля II. Магчыма, гэта адбывалася ў складзе дапаможнага флоту, пасланага Міхаілам IV да берагоў Сіцыліі. Вершы Сноры Стурлусана і ўласныя вершы Харальда паведамляюць, што Харальд хадзіў у ваенны паход у «Афрыку», аднак у гэтым кантэксце слова стар.-сканд.: Serkir варта разумець як абазначэнне арабаў або арабамоўных народаў. Да 1034 года тычыцца апавяданне пра знаходжанне варагаў на зімовых кватэрах у , характэрны тым, што ў ім паказваецца строгасць дысцыпліны, устаноўленай у скандынаўскіх наёмнікаў. Паводле Кедрына, нейкі вараг спрабаваў згвалціць мясцовую жыхарку, аднак быў забіты ёю сваім жа мячом. Калі варагі даведаліся пра гэта то аддалі жанчыне ўсю маёмасць нябожчыка, а яго цела выкінулі без пахавання, як было прынята для самагубцаў. Прыкладна ў гэты час Візантыя вяла вайну з печанегамі і адно з выказванняў германскага храніста 2-й паловы XI ст. Адама Брэменскага гісторыкі разглядаюць як указанне на магчымы ўдзел у гэтых падзеях Харальда. Таксама верагодны ўдзел варагаў у войнах, якія ішлі ў Малой Азіі — узяцце і зняцце з яе аблогі Канстанцінам Каталакам у 1036 годзе і падаўленне бунту Адама Севастыйскага, сына апошняга цара у 1034 годзе. Магчыма, апавяданне саг пра заваёвы Харальда ў «Ёрсалаланде», то-бок «зямлі Іерусаліма», сведчаць, што яго дружына ахоўвала хрысціянскіх паломнікаў ў гэты горад, што стала магчыма на пачатку валадарства халіфа (1036—1094).

Самы вядомы паход атрада Харальда — экспедыцыя на Сіцылію пад камандаваннем («Гіргір», стар.-сканд.: Gygrgir з саг) у 1038—1041 гадах , звесткі пра які захаваліся ў шматлікіх крыніцах, у тым ліку ў мастацкіх пераказах сагамі. У гэтай кампаніі варагі бралі ўдзел у марскіх і сухапутных бітвах. У некалькіх бітвах перамога была дасягнута дзякуючы адвазе скандынаваў і з мінімальнымі стратамі з іх боку, у іншых — ^[en] і ^[en] іх страты былі значныя. Значная ўвага ў сагах даецца асабістаму канфлікту паміж Маніякам і Харальдам, выкліканаму не ў апошнюю чаргу рэзкім характарам візантыйскага палкаводца. Апошнімі ваеннымі дзеяннямі Харальда на візантыйскай службе быў удзел у падаўленні ^[en] у Балгарыі, для чаго варагі былі адазваны з Сіцыліі ў 1040 годзе.

Падзеі, якія папярэднічалі ад’езду Вярнуўся з Візантыі, не цалкам ясныя. Верагодна, ён і яго атрад прынялі ўдзел у звяржэнні і асляпленні імператара (1041—1042), што можа тлумачыцца у т.л. і вызваленнем новым імператарам з турмы Маніяка, зняволенага з-за канфлікту з членам уладарнай дынастыі. Гісторыя здабыцця Харальдам неверагоднага багацця, яго заключэнне ў турму і ўцёк адтуль, верагодна, не звязаны з гісторыяй варажскага корпуса. Па думку С. Блёндаля канечны разгром балгарскага паўстання ^[en] адбыўся ўжо без Харальда, хоць варагі прынялі ў ім удзел.

Да пачатку ўладарства Аляксея I Камніна, 1043—1081 гады

Ва ўладарства трэцяга мужа імператрыцы Канстанціна IX Манамаха (1042—1055) працягвалася аслабленне ваеннай моцы Візантыйскай імперыі. Падчас Яраслава Уладзіміравіча да Канстанцінопаля варажскія атрады былі на які выпадак былі адасланы са сталіцы ў аддаленыя правінцыі. У грузінскай хроніцы зафіксаваны ўдзел у 1045 годзе 3000 візантыйскіх варагаў у міжусобным канфлікце Грузіі паміж саюзнікам Візантыі князем ^[en] і царом . Пераклад хронікі, зроблены , паводле якога варагі дапамагалі Баграту, у гэтым месцы лічыцца памылковым. У тым жа годзе пры дапамозе 700 ці 800 варагаў Ліпарыт канечне перамог Баграта ў Сасірэцкай даліне. У 1050 годзе візантыйскае войска пад камандаваннем вялікага этэрыярха Канстанціна Арыяніта пацярпела паразу ад печанегаў пад Адрыянопалем, аднак падзенне сталіцы Македоніі было прадухілена своечасовым прыбыццём на дапамогу схаларый пад камандаваннем Нікіты Главы. Для далейшай вайны з печанегамі была сфарміравана новая армія пад агульным камандаваннем этнарха ^[en], уключаючы нанятых у нарманаў і варагаў на чале з аколуфам Махаілам. Пасля некалькіх перамог і паражэнняў была завершана 30-ці гадовым мірам. У 1050-я гады, паміж кампаніямі супраць печанегаў і пасля, варагі даволі паспяхова ваявалі ў Малой Азіі супраць сяльджукаў Тагрул-бека. Нешматлікія візантыйскія поспехі ў Італіі ў 1046 і 1048 гадах звязаныя з варагамі.

Па смерці Канстанціна IX у студзені 1055 года варагі згадваюцца ў сувязі з палацавымі падзеямі — няўдалай змовай Феадосія і барацьбой паміж Міхаілам VI Стратыётыкам (1056—1057) і Ісакам Камнінам (1057—1059), прычым у апошнім выпадку варагі ваявалі на баку абодвух прэтэндэнтаў на ўладу. У пасольстве Стратыётыка да Ісака Камніна удзельнічаў гісторык Міхаіл Псел, дзякуючы якому захавалася апісанне выгляду варагаў з асабістай аховы Камніна, якіх ён пераважнае называе «таўраскіфамі»:

...А далей ужо размяшчаліся саюзныя сілы, якія прыбылі да мяцежнікаў з іншых зямель, італійцы і таўраскіфы, сам выгляд і вобраз якіх выклікалі жах. Вочы тых і другіх ярка зіхацелі. Калі першыя падфарбоўваюць вочы і выскубаюць вейкі, то другія захоўваюць іх натуральны колер. Калі першыя імпэтныя, хуткія і нястрымныя, то другія раз'юшаныя і лютыя. Першы націск італійцаў неадольны, але яны хутка перапаўняюцца гневам; таўраскіфы ж не такія гарачыя, але не шкадуюць сваёй крыві і не звяртаюць ніякай увагі на раны. Яны запаўнялі круг шчыта і былі ўзброеныя доўгімі дзідамі і двухбаковавострымі сякерамі; сякеры яны паклалі на плечы, а дрэўкі коп'яў выставілі ў абодва бакі і як бы ўтварылі навес паміж радамі.

У гэтым урыўку пад «італійцамі» разумеюцца нарманскія найміты з Сіцыліі; сэнс выказвання «запаўнялі круг шчыта», паводле , не вядомы, С. Г. Кашляк выказаў здагадку, што пад ім разумеўся строй «».

У непрацяглае ўладарства Ісака I варагі згадваюцца толькі адзін раз, калі ў 1058 годзе імператар паслаў атрад наймітаў арыштаваць патрыярха . Як паведамляе Іаан Занара, салдаты з ганьбаю сцягнулі патрыярха са стальца, пасадзілі на мула і адправілі ў порт. Напэўна, падобнае немагчыма было даверыць грэчаскім салдатам. Аднак напэўна, без удзелу варагаў не абышліся паходы супраць печанегаў і венграў летам 1059 года. Пры Канстанціне X Дуку (1059—1067) варагі актыўна ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях у Італіі — у 1066 годзе яны былі пасланы на абарону Бары і тады ж перамаглі Роберта Гвіскара ў марской бітве паблізу Брындзізі. Аднак, у красавіку 1071 года апошнія італьянскія ўладанні імперыі былі страчаны. У памяць пра варагаў частка гавані Бары называецца італ.: Mare dei Guaranghi.

Па смерці Канстанціна X у 1067 годзе сталец заняў (1068—1071) па праве новага мужа ўдавы нябожчыка імператара, . Новы імператар, папулярны сярод грэчаскай часткі войскі, выклікаў незадаволенасць варагаў, абураных адхіленнем ад улады сыноў Канстанціна X. Тым не менш, варагі згадваюцца сярод войскаў, адпраўленых у 1068 годзе ў Малую Азію супраць сельджукаў. У катастрафічнай паразе пры Манцыкерце ў 1071 годзе разам з імператарам загінула ўся яго ахова, пасля чаго атрад «правінцыйных варагаў» перастаў існаваць. Ва ўладарства сына Канстанціна X (1071—1078) варагі згадваюцца ў сувязі з падаўленнем мяцяжу . Апавядаючы пра гэтыя падзеі, гісторык яўна называе варагаў, якія ваявалі ў гэтым выпадку на моры і на сушы, варагаў, «рускімі», што, на думку В. Р. Васільеўскага пэўна паказвае на тоеснасць гэтых паняццяў. Наступнаму паўстанню, прадпрынятаму Нікіфарам Ватаніятам (1078—1081), Міхаіл VII вырашыў не супраціўляцца, адмовіўшыся ад парады свайго палкаводца Аляксея Камніна паслаць варагаў на задушэнне беспарадкаў. У сваю чаргу, супраць Ватаніята працягваў барацьбу Врыеній. У рашучай Камнін разбіў войска ўзурпатара, якое ўключала 5000 нарманаў і значную колькасць наймітаў, якія далучыліся да паўстання з-за нявыплаты платы пры Міхаіле VII. Нікіфар Врыеній у выніку быў аслеплены, а яго брат Іаан неўзабаве быў забіты ў Канстанцінопалі. Як паведамляе , ён быў засечаны сякерай варагам, якому раней загадаў адрэзаць нос. Напэўна, пасля гэтага ў імператара не было выбару, толькі як пакараць забойцу смерцю, аднак гэтая гісторыя выклікала незадавальненне астатніх варагаў. Частка з іх напала на палац, аднак гэтым разам Нікіфару Ватаніяту ўдалося адбіцца пры дапамозе верных грэкаў. Інцыдэнт быў расследаваны і пакараны былі толькі непасрэдныя вінаватыя. Калі ў сакавіку 1081 года Аляксей Камнін пачаў мяцеж, варагі і куманы захавалі вернасць Ватаніяту. Аднак, імператар даведаўся пра паўстанне на і палічыў за лепшае не супраціўляцца і саступіць уладу без кровапраліцця.

Да падзення Канстанцінопаля ў 1204 годзе

З заняццем стальца Аляксеем I Камнінам (1081—1118) аднавіліся ^[en]. Фармальнай падставай стала жаданне Роберта Гвіскара адпомсціць за Міхаіла VII, чый быў жанаты з дачкой Гвіскара. У галоўнай бітве вайны 1081—1085 гадоў пры Дырахіі, якая адбылася 18 кастрычніка 1081 года, прынялі ўдзел варагі пад камандаваннем Намбіта. Падрабязнасці гэтай бітвы дачка імператара, . Па думку Е. А. Серэна, пастраенне варагаў у гэтай бітве было класічным ^[en]. У ходзе бітвы, якая завяршылася паразай візантыйцаў, воіны Намбіта адарваліся ад асноўнай часткі войскі і трапілі ў засаду. Паспрабаваўшы схавацца ў царкве, яны былі ў ёй спалены. Пасля паразы Аляксей пакінуў 500 варагаў у замку Касторыя, які нарманы змаглі ўзяць толькі пасля працяглай аблогі. Пазней Намбіт згадваецца сярод удзельнікаў адной з бітваў з печанегамі і, хаця варагі відавочна не названы Аннай Камнінай пры аповедзе пра канца 1080-х гадоў, на думку С. Блёндаля няма падстаў сумнявацца, што яны там былі. Гэта ж тычыцца і войнаў супраць сербаў і туркаў, якія вёў Аляксей Камнін. Удзел варагаў у баявых дзеяннях у Малой Азіі сумесна з крыжакамі пасля 1097 года таксама меркаваны.

Падзеі Першага крыжовага паходу прывялі да павелічэння колькасці варагаў на візантыйскай службе. Да традыцыйных каналаў прыцягнення гэтай катэгорыі наймітаў (індывідуальны наём, наём па міжнародным пагадненні, праз эмісара) дадалося прыцягненне пілігрымаў-крыжаносцаў. Найчасцей па гэтай прычыне прыбывалі ў Візантыю воіны з Нарвегіі і Даніі, якія спалучалі вайсковую службу з паломніцтвам да святых месцаў. З аповеду Саксона Граматыка падрабязна вядома пра знаходжанне пры двары Аляксея I караля Даніі , які прыбыў з жонкай і вялікай світай у візантыйскую сталіцу з паломніцкімі мэтамі. Па здагадцы С. Блёндаля, частка людзей са світы Эрыка была нанятая імператарам Аляксеем, за што Эрык атрымаў у «дар» палову леста золата (стар.-сканд.: gulli rauðu halfa lest) — суму, эквівалентную 40 талантам. Гэтыя варагі былі адпраўленыя служыць у гарнізон кіпрскай крэпасці . Па ацэнцы таго ж даследчыка, у выніку візіту двух скандынаўскіх манархаў на візантыйскую службу паступіла ад 4 да 5 тысяч воінаў. Ва ўладарства Аляксея I сярод варагаў пачынаюць пераважаць англічане. Акрамя ўдзелу ў баявых дзеяннях з нарманамі ў пачатку 1080-х гадоў, крыніцы адзначаюць іх службу па ахове імператарскага палаца. На думку флот англійскіх наймітаў адыграў важную ролю ў у 1091 годзе. Камандзірам гэтага флоту ^[en] (пэўнасць якой спрэчная) называе «Сігурда, эрла Гластэра», якога гіпатэтычна атаясняюць з вядомым па Кнізе Суднага дня ^[en].

Па смерці Аляксея I ў 1118 годзе варагі адыгралі важную ролю ў перадачы ўлады сыну нябожчыка імператара, Іаану II (1118—1143), чыё права на ўладу аспрэчвалі і . На працягу свайго доўгага ўладарання Іаан II вёў шматлікія, пераважна паспяховыя войны. Адзіным эпізодам, удзел у якім варагаў дакладна вядома, была ў 1122 годзе, у выніку якой печанегі былі канечна разгромленыя і перасталі пагражаць імперыі. У астатніх бітвах гэтага ўладарства варагі не згадваюцца. Бедныя сведчанні крыніц дазваляюць вызначыць, што ў гэты час варагі былі экіпіраваны доўгімі шчытамі і сякірамі. Пасля смерці пры падазроных абставінах Іаана II імператарам стаў яго сын Мануіл I Камнін (1143—1180). Панегірык патрыярха ^[en] згадвае пра падтрымку, аказаную новаму імператару людзьмі, «якія носяць аднабаковыя сякеры і прыйшлі са сваіх дамоў на Паўночным полюсе». Ва ўладарства Мануіла I варагі згадваюцца ў сувязі з апісанай Нікітам Ханіятам драматычнай аблогай , якая адбылася ў ходзе кампаніі супраць сіцылійцаў 1147—1149 гадоў. У гэтыя ж гады дасягнула Канстанцінопаля армія Другога крыжовага паходу, у складзе якой былі і нарвежцы. , апавядаючы пра наведванне візантыйскай сталіцы , прыводзіць звесткі пра воінаў варажскай варты, у прыватнасці пра Эйндрыдзі Юнага, які займаў у ёй адну з кіруючых пасад. Па ацэнцы С. Блёндаля прыток нарвежцаў у варту разам з пілігрымамі склаў ад 800 да 1000 чалавек. Варагі згадваюцца ў розных войнах Мануіла I 1170-х гадоў, у тым ліку ў , якая скончылася паразай візантыйцаў.

Па смерці Мануіла I імператарам стаў яго малалетні сын (1180—1183), рэгентамі пры якім былі прызначаны яго маці і стрыечны брат ^[de]. Заручыўшыся падтрымкай варагаў сваяк імператара Андронік Камнін спачатку стаў суімператарам, а затым адзіным уладаром. Аж да падзення Канстанцінопаля пра варагаў у крыніцах сустракаюцца толькі разрозненыя згадкі. У ходзе штурму горада варагі абаранялі Галацкую вежу у ліпені 1203 года, удзельнічалі ў шэрагу пераваротаў 1204 года. Пасля канечнага падзення горада ў красавіку 1204 года яны здаліся на міласць пераможцаў, пасля чаго варажская варта перастала існаваць.

Да падзення Візантыі ў 1453 годзе

Пэўных сведчанняў пра існаванне варажскай варты пры двары лацінскіх імператараў няма, аднак некаторыя звесткі крыніц можна разумець як указанне на прысутнасць у сталіцы ісландцаў, аднак не вядома, ці былі яны як-небудзь аб’яднаныя паміж сабой. Аднак нікейскія імператары, якія імкнуліся наследаваць традыцыйны візантыйскі цырыманіял, арганізавалі сваю гвардыю на ўзор ранейшай. Пры імператарах (1204—1221) і Іаане III яна складалася з пяці падраздзяленняў, адно з якіх, кельцкія пелекафоры (: πελεκυφόρος, «сякіраносцы»), складалася з варагаў. У гэты перыяд пад варагамі разумелі ў асноўным англічан або шатландцаў.

У 1-й палове XIII ст. простых згадак пра ўдзел варагаў у ваенных кампаніях няма, аднак з заняццем стальца Міхаіла VIII (1259—1282), пры якім Візантыя зазнала свой апошні росквіт, такіх згадак даволі шмат. Пасля смерці Міхаіла VIII варагі згадваюцца выключна ў цырыманіяльным кантэксце. У сувязі з падзеннем Канстанцінопаля ў 1453 годзе пра варагаў нічога не паведамляецца.

Удзел у прыдворным і грамадскім жыцці

Да ўладарства Аляксея I Камніна (1081—1118) з традыцыйна існавалых атрадаў імператарскіх целаахоўнікаў засталіся толькі і «», да якіх у першай палове гэтага ўладарства дадаліся ^[en] і варагі. Пасля смерці Аляксея ў крыніцах згадваюцца толькі варагі і новае падраздзяленне ^[en]. Прааналізаваўшы прычыны такой частай змены структуры палацавай варты нямецкі візантыст ^[de] прапанаваў тры магчымыя тлумачэнні: нелаяльнасць тых ці іншых падраздзяленняў новаму валадару, цяжкасць камплектавання этнічных атрадаў і жаданне імператара сфарміраваць зусім новае падраздзяленне. Пасля 1204 года да гэтых прычын магла дадацца таксама фінансавая, улічваючы брак рэсурсы імперыі. Хоць пра палацавую варту вядома больш, чым пра часткі размешчаныя ў Канстанцінопалі, ні пра якую з іх няма звестак пра колькасць асабовага складу. Пра тое, што варта была не дужа шматлікая можна думаць па вядомым выпадку ў маі 1328 года, калі імператар Андронік II (1282—1328) начаваў у наогул без аховы.

Псеўда-Кадзін паведамляе пра пяць атрадаў палацавай варты, з якіх часцей за ўсё згадваюцца варагі. Паводле гэтага аўтара, падчас ўрачыстых абедаў варагі зычылі імператару доўгіх гадоў пасля на сваёй роднай мове — на англійскай — і гучна грукалі па падлозе сваімі сякірамі. Страціўшы ваенную ролю ў позні перыяд візантыйскай гісторыі, варагі набылі шмат новых абавязкаў. Яны стаялі ў дзвярах спальні імператара і ў яго . Каля 1360 года ў адным з сваіх лістоў пісьменнік абвінавачвае сучасных яму варагаў у вымаганні хабару з жадаючых трапіць у палац. У ліку іншых абавязкаў варагаў згадваецца абавязак захоўваць ключы ад горада, дзе знаходзіўся імператар, у нікейскі перыяд, магчыма, ахова скарбу, у канцы XIII ст. катаванні на загад імператара. Варагі таксама суправаджалі імператара падчас багамольных выхадаў у цэрквы сталіцы.

Адлюстраванне ў культуры

У скандынаўскіх сагах

Кароль уступае ў Канстанцінопаль падчас Першага крыжовага паходу. Ілюстрацыя да выдання «Круга Зямнога» 1899 года.

Згадкі пра наведванні скандынавамі Візантыі ў сагах даволі шматлікія. Першым скандынавам, якія служылі ў Візантыі, называе ісландца ^[en] (ісл.: Bolli Bollason). Яго знаходжанне ў Візантыі ўмоўна датуюць каля 1030 года, што даволі позні час, і сучасныя даследчыкі паказваюць шэраг ісландцаў, якія бывалі ў Канстанцінопалі да Боля. Звесткі складзенай у Нарвегіі каля 1250 года «» пра конунга (стар.-сканд.: Hertnið), які «правіў Руссю і большай часткай Грэцыі і Венгрыі» носяць легендарны характар. «», датычнасць якой вуснай традыцыі спрэчная, згадвае пра купца-мараплаўца (стар.-сканд.: farmaðr) Эйвінда Б’ярнарсана (стар.-сканд.: Eyvindr Bjarnason), які ў часы караля Харальда Цудоўнавалосага адправіўся ў і «пражыў там пэўны час і зазнаў міласць грэчаскага караля». У гэтай жа сазе гаворыцца пра паездку ў Канстанцінопаль Торкеля Светлай Пасмы (стар.-сканд.: Þorkell Þjóstarsson), які «сем гадоў правёў у Міклагардзе і стаў набліжаным караля Міклагарда». На думку ісландскага гісторыка ^[en] іх паездкі адбылася каля 945 года. ^[is] (стар.-сканд.: Finnbogi Åsbjørnsson) быў дружыннікам імператара Іаана I Цымісхія (969—976) паводле ^[de]. «Вялікую пашану», паводле ^[en], меў у Візантыі Грыс Сэмінгсан (стар.-сканд.: Grís Sæmingsson), знаходжанне якога пры візантыйскім двары датуюць 970—980 гадамі (Вігвусан, 1855), пачаткам XI ст., 985—993 гадамі (, 1908), 950—975 гадамі (, 1978). 1020-мі гадамі датуюць апавяданне «» пра тое, што ісландзец ^[es] (ісл.: Kolskeggur Hámundsson) «паехаў у Міклагард і ўступіў там у варажскую дружыну … там ажаніўся, быў кіраўніком варажскай дружыны і заставаўся там да самай смерці». Калі, як апавядае «», ва ўладарства (1041—1042) або раней, адбыліся прыгоды ў Канстанцінопалі ^[es] (ісл.: Þorbjörn öngull Þórðarson) і Торстэйна Дромунда (ісл.: Þorstein drómund Ásmundarson), у візантыйскай сталіцы было ўжо шмат людзей з поўначы.

Знаходжанне ў Візантыі добра вядома па сагах — «», «», «Сага пра Харальда Суровага» ў складзе «Круга Зямнога» Сноры Стурлусана, «» і сінопсіс «». У сувязі з прыгодамі Харальда Суровага сагі называюць некалькі яго набліжаных. У 1937 годзе А. А. Васільеў сцвярджаў, што пасля 1066 года скандынавы былі выцесненыя з варажскай варты англасаксамі, а пасля 1081 года гэта адбылося нават на ўзроўні тэрміналогіі, аднак з тых часоў было выяўлена значная колькасць скандынаўскіх пахаванняў XII—XIII ст., што паказвае на менш хуткае і радыкальнае змяненне нацыянальнага складу наёмнага корпуса. «Сага пра сыноў Магнуса Галаногага» з «Круга Зямнога» згадвае пра вяртанне з Миклагарда пасля смерці ўнука Харальда, конунга Магнуса у 1103 годзе, нарвежцаў, якія наймаліся на службу да грэкаў і «атрымалі процьму грошай». У «Сазе пра Хакана Шырокаплечага» даволі падрабязна паведамлена як у 1122 годзе дзякуючы адвазе атрада 450 верынгаў было пераможана ў 60 разоў большае войска печанегаў . Паводле «» «у Манулі конунга», то бок імператара Мануіла I Камніна (1143—1180), служыў незаконнароджаны сын караля Сігурда II Эйрык (стар.-сканд.: Eiríkr Sigurðsson). Сагі згадваюць нарвежцаў на візантыйскай службе да канца XII ст., агулам называецца 26 імён.

У мастацкай літаратуры

Гл. таксама:

Варажская варта ва ўяўленні мастака канца XIX ст. Ілюстрацыя да амерыканскага выдання «Графа Роберта Парыжскага».

Увага на варажскую варту звернута значнай колькасцю мастацкіх твораў, з якіх можна вылучыць наступныя:

• У апублікаванай у снежні 1826 года п’есе «Варагі ў Царградзе» (дацк.: Væringerne i Miklagard) апавядаецца пра падзеі 1037 года, калі ў візантыйскую сталіцу прыбывае . Па ўласным тлумачэнні Эленшлегера, у п’есе паказваецца кантраст паміж «глыбока заняпалымі сярэднявечнымі грэкамі і магутнымі высакароднымі жыхарамі паўночы». Таксама апісана любоўная інтрыга, калі 60-гадовая імператрыца спрабуе дамагчыся ўвагі Харальда, але ён захоўвае вернасць свайму першаму каханню Элісіў. П’еса была сустрэта супярэчлівымі водгукамі, але выяўленне нардычных характараў крытыкі віталі.
• У снежні 1831 года выйшаў раман Вальтэра Скота «», які апавядае пра час уладарства імператара Аляксея I Камніна (1081—1118). Перад напісаннем твора раманіст правёў сур’ёзную падрыхтоўчую працу, прысвяціў вялікую частку кастрычніка і лістапада 1830 года вывучэнню візантыйскай гісторыі. З аўтарскіх заўваг да раздзела II можна даведацца, што Скот азнаёміўся з асноўнай на той момант гістарычным працай на гэтую тэму, манументальнай і запіскамі ўдзельніка Чацвёртага крыжовага паходу , неаднаразова цытуе ён хроніку Аляксея I, . Скот доволі падрабязна спыняецца на вонкавым абліччы членаў варажскай варты, гісторыі яе ўзнікнення і месцы ў грамадстве. Два яе прадстаўнікі, Ахіл Тацій, начальнік варажскай імператарскай гвардыі, і вартавы Хірвард — адны з галоўных герояў рамана. Пры напісанні рамана Скот, у прыватнасці, хацеў адлюстраваць кантраст паміж заняпалым візантыйскім грамадствам і варварскім, але здаровым грамадствам Захаду.
• Англіканскі святар Джон Ніл, вядомы ў асноўным як аўтар рэлігійных гімнаў, выбраў для свайго рамана «Тэадора Франца, або Падзенне Канстанцінопаля» (англ.: Theodora Phranza; or, the Fall of Constantinople) час напярэдадні падзеннем Канстанцінопаля ў 1453 годзе. Натхнёны ідэяй адзінства ўсходніх і заходніх хрысціян і вызваленнем Канстанцінопаля ад ўладарства мусульман, ён звярнуўся да гэтай тэмы перад Крымскай вайны, апублікаваў раман у 1853—1854 гадах. Адзін з галоўных герояў рамана — Эдвард дэ Раштон, вялікі імперыі і кіраўнік імператарскай варты.
• Другая частка апублікаванага ў 1914 годзе рамана «^[en]» (англ.: The Wanderer's Necklace) апавядае пра падарожжа скандынава Олафа ў Канстанцінопаль, дзе герой служыць імператрыцы Ірыне Аўгусце, апісвае любоўную лінію Олафа і Ірыны, пры гэтым дзеі твора праходзіць у VIII—IX ст. на фоне .

Заўвагі

1. На думку , непасрэдным начальнікам аколуфа быў вялікі этэрыярх, кіраўнік Вялікай этэрыі, які, у сваю чаргу, падпарадкоўваўся друнгарыю віглы.
2. Паняцце «аусія» пазначае стандартную адзінку камплектавання візантыйскіх караблёў, роўную 108 або 110 воінам.
3. 584 воіны і 45 слуг.
4. Да канца XIX ст. была распаўсюджана тэорыя, што аўтарам «Парад і апавяданняў Кекаўмена» быў вядомы палкаводзец XI ст. ^[en], цяпер яна адкінута.
5. Па здагадцы румынскага філолага ^[ro] гэта слова прыблізна азначае «камандзір судна».
6. Па думку А. А. Васільева, заснаваную на паведамленні храніста XII ст. , гэта былі англічане.
7. На думку амерыканскага гісторыка Дж. Біркенмайера, гэта была першая бітва варагаў з 1081 года, якія неслі ўвесь гэты час выключна службу пры палацы.
8. Замест пелекафораў у Георгія Акрапаліта згадваюцца карынафоры (: κορυνοφόρον, «булаваносцы»). Адно гэта падраздзяленне палацавай варты, або розныя, не вядома.
9. Як адзначыў В. Р. Васільеўскі, пра Грыса не сказана яўна, што ён служыў у наёмнай дружыне.
10. А. А. Мельнікава мяркуе значна больш раннюю датыроўку — неўзабаве па 989 годзе.

Крыніцы

1. Blöndal 1978, p. 6.
2. Vasiliev 1946, pp. 3–5.
3. Blöndal 1978, p. 21.
4. Мельникова, Петрухин 2011, с. 153.
5. Мельникова, Петрухин 2011, с. 162-165.
6. Blöndal 1978, p. 62.
7. Vasiliev 1937, p. 59.
8. Мохов 2013, с. 55-58.
9. Blöndal 1978, pp. 15–20.
10. Мохов 2013, с. 74.
11. Glykatzi-Ahrweiler 1960, pp. 33–34.
12. Kazhdan 1991, p. 925.
13. Blöndal 1978, pp. 26–27.
14. Blöndal 1978, p. 28.
15. Джаксон 2001.
16. Бертинские анналы (нявызн.). Восточная литература. Праверана 23 лютага 2015.
17. Vasiliev 1946, pp. 6–9.
18. Vasiliev 1946, p. 12.
19. Blöndal 1978, pp. 32–33.
20. Benedikz 1969, p. 21.
21. Benedikz 1969, p. 22.
22. Blöndal 1978, p. 36.
23. Повесть временных лет, год 6420
24. Повесть временных лет, год 6463
25. Литаврин 1981, с. 46.
26. Васильевский 1908, с. 176.
27. Бибиков 1990, с. 161.
28. Vasiliev 1937, p. 58.
29. Shepard 1973, pp. 60–63.
30. Vasiliev 1937, pp. 44–46.
31. Vasiliev 1937, p. 42.
32. Васильевский 1908, с. 355.
33. Shepard 1973, p. 54.
34. Анна Комнина 1996, с. 109.
35. Васильевский 1908, с. 357-358.
36. Vasiliev 1937, p. 56.
37. Shepard 1973, p. 60.
38. Shepard 1973, p. 64.
39. Schlumberger G. L. Sigillographie de l'ouest Empire byzantin. — Paris: Ernest Leroux Editeur, 1884. — P. 350. — vii, 748 p.
40. Бибиков 1990, с. 169.
41. Pseudo-Kodinos 1966, p. 184.
42. Скабаланович 2004, с. 40.
43. Guilland 1960, p. 80.
44. Guilland 1960, p. 81.
45. Bartusis 1992, p. 275.
46. Скабаланович 2004, с. 41.
47. Pryor, Jeffreys 2004, p. 255.
48. Pryor, Jeffreys 2004, p. 555.
49. Blöndal 1978, p. 37.
50. Васильев 1902, с. 295.
51. Blöndal 1978, pp. 37–39.
52. Лиутпранд Кремонский, Отчёт о посольстве, XXIX.
53. Blöndal 1978, p. 40.
54. Повесть временных лет, год 6488
55. Лихачёв 1996, с. 450.
56. Пселл, Хронография, Василий II, XIII
57. Васильевский 1908, с. 197-198.
58. Васильевский 1908, с. 199.
59. Васильевский 1908, с. 201.
60. Васильевский 1908, с. 203.
61. Blöndal 1978, p. 44.
62. Kulakovskii 1902, pp. 555–556.
63. Розен 1883, с. 40.
64. Blöndal 1978, pp. 46–47.
65. Васильевский 1908, с. 205.
66. Васильевский 1908, с. 206-207.
67. Blöndal 1978, p. 50.
68. Васильевский 1908, с. 213-214.
69. Blöndal 1978, p. 52.
70. Джаксон 2000, с. 120.
71. Джаксон 2000, с. 118.
72. Blöndal 1978, p. 54.
73. Снорри Стурлусон 1980, с. 403.
74. Литаврин 2003, с. 53-54.
75. Джаксон 2000, с. 128-130.
76. Кекавмен, Советы и рассказы, 81
77. Литаврин 2003, с. 555.
78. Васильевский 1908, с. 267.
79. Джаксон 2000, с. 132.
80. Литаврин 2003, с. 556.
81. Kazhdan 1991, p. 1936.
82. Blöndal 1978, pp. 59–61.
83. Blöndal 1978, pp. 62–63.
84. Schlumberger 1905, p. 202.
85. Blöndal 1978, p. 63.
86. Schlumberger 1905, p. 200.
87. Blöndal 1978, p. 65.
88. Blöndal 1978, p. 68.
89. Blöndal 1978, pp. 69–71.
90. Blöndal 1978, pp. 74–76.
91. Blöndal 1978, pp. 76–80.
92. Blöndal 1978, p. 104.
93. Blöndal 1978, p. 105.
94. Васильевский 1908, с. 313-316.
95. Мохов 2005, с. 21-25.
96. Blöndal 1978, pp. 105–107.
97. Blöndal 1978, p. 108.
98. Пселл, Хронография, Михаил VI, Исаак I Комнин, XXIV
99. Любарский 2003, с. 290.
100. Кашляк С. Г. (Минск, Беларусь). Росы и Византийский Понт (нявызн.)(недаступная спасылка). Τμήμα σύνταξης. Pontos news (8 июля 2015, 11:48). Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2015. Праверана 25 жніўня 2015.
101. Византийский папа: Из истории церковно-государственных отношений в Византии. — М.: Унив. тип., 1902. — С. 118. — 159, [4] с.
102. Blöndal 1978, p. 109.
103. Blöndal 1978, pp. 110–111.
104. Blöndal 1978, pp. 112–113.
105. Васильевский 1908, с. 345-349.
106. Blöndal 1978, p. 116.
107. Blöndal 1978, p. 117.
108. Blöndal 1978, pp. 118–121.
109. Vasiliev 1937, p. 57.
110. Серен 1999, с. 172.
111. Анна Комнина 1996, с. 151.
112. Blöndal 1978, p. 127.
113. Blöndal 1978, p. 128.
114. Blöndal 1978, pp. 128–130.
115. Луговой 2007.
116. Blöndal 1978, pp. 131–136.
117. Blöndal 1978, p. 140.
118. Blöndal 1978, p. 141.
119. Blöndal 1978, pp. 142–146.
120. Shepard 1973, p. 82.
121. Blöndal 1978, p. 148.
122. Birkenmeier 2002, p. 90.
123. Blöndal 1978, pp. 148–153.
124. Birkenmeier 2002, p. 96.
125. Blöndal 1978, p. 153, note 5.
126. Blöndal 1978, p. 154.
127. Никита Хониат, История, Царствование Мануила Комнина, II, 6
128. Blöndal 1978, pp. 154–157.
129. Blöndal 1978, p. 158.
130. Blöndal 1978, p. 159.
131. Blöndal 1978, pp. 160–166.
132. Blöndal 1978, p. 169.
133. Жаворонков 2013, с. 261.
134. Blöndal 1978, p. 170.
135. Blöndal 1978, pp. 172–173.
136. Dawkins 1947, p. 44.
137. Bartusis 1992, p. 271.
138. Bartusis 1992, p. 272.
139. Pseudo-Kodinos 1966, pp. 209–210.
140. Bartusis 1992, p. 273.
141. Bartusis 1992, p. 274.
142. Blöndal 1978, pp. 179–182.
143. Мельникова 1998, с. 160.
144. Джаксон, Глазырина 1987, с. 136-149.
145. Стеблин-Каменский 1973, с. 806-807.
146. Стеблин-Каменский 1973, с. 139.
147. Стеблин-Каменский 1973, с. 147.
148. Blöndal 1978, p. 194.
149. Васильевский 1908, с. 192.
150. Васильевский 1908, с. 192, заўв. 1.
151. Бибиков 1990, с. 162.
152. Стеблин-Каменский 1973, с. 281.
153. Васильевский 1908, с. 191.
154. Мельникова, Петрухин 2011, с. 164.
155. Васильевский 1908, с. 193.
156. Бибиков 1990, с. 164-166.
157. Снорри Стурлусон 1980, с. 551-552.
158. Бибиков 1990, с. 167-168.
159. Benedikz 1969, p. 20.
160. Heiberg 2008.
161. Gamerschlag 1980, p. 97.
162. Litvack L. B. Theodora Phranza; or, Neale's Fears Realized // Victorian Review: An Interdisciplinary Journal of Victorian Studies. — 1989. — Т. 15. — Iss. 2. — P. 1-14. — ISSN 0848-1512.
163. The Wanderer's Necklace. By H. Rider Haggard // The Mail (Adelaide, SA). — Apr 18, 1914. — Vol. 2. — Iss. 103. — P. 9.
164. Rider Haggard's Latest Romances // The Western Mail (Perth, WA). — May 1, 1914. — Vol. 29. — Iss. 1479. — P. 48.
165. The Wanderer's Necklace (H. Rider Haggard) // The World's News (Sydney, NSW). — Mar 28, 1914. — Iss. 641. — P. 29.

Літаратура

Першасная літаратура

• Анна Комнина. Алексиада / Пер. с греч. Я. Н. Любарского. — СПб.: Алетейя, 1996. — 703 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-98329-006-X.
• Георгий Акрополит. История / Пер., вступ. ст., коммент. П. И. Жаворонкова; отв. ред. Г. Г. Литаврин. — СПб.: Алетейя, 2013. — 416 с. — (Византийская библиотека. Источники). — ISBN 978-5-91419-835-7.
• Древнерусские города в древнескандинавской письменности / Сост. Т. Н. Джаксон, Г. В. Глазырина; ответ. ред. А. П. Новосельцев. — М.: Наука, 1987. — 207 с. — 1 200 экз.
• Исландские саги. Ирландский эпос / Сост., вступ. ст. и примеч. М. И. Стеблин-Каменского. — М.: Художественная литература, 1973. — Т. 8. — 864 p. — (Библиотека всемирной литературы. серыя первая).
• Кекавмен. Советы и рассказы: Поучение византийского полководца XI века / Подготовка текста, введ., пер. с греч., коммент. Г. Г. Литаврина. — Изд. 2-е, перераб., доп. — СПб.: Алетейя, 2003. — 711 с. — (Византийская библиотека). — ISBN 5-89329-568-4.
• Лиутпранд Кремонский. Антаподосис; Книга об Оттоне; Отчёт о посольстве в Константинополь / Пер. с лат. и коммент. И. В. Дьяконова. — М.: Русская панорама, 2006. — 192 с. — (MEDIÆVALIA: средневековые литературные памятники и источники). — 1 200 экз. — ISBN 5-93165-160-8.
• Михаил Пселл. Хронография. Краткая история / Пер., ст., примеч. Я. Н. Любарский (Хронография); Пер. Д. А. Черноглазова, Д. Р. Абдрахмановой (Краткая история). — СПб.: Алетейя, 2003. — 397 с. — (Византийская библиотека. Источники). — ISBN 5-89329-594-3.
• Никита Хониат. История: в 2 т. / Пер. с греч., под ред. В. И. Долоцкого, Н. В. Чельцова. — СПб.: Типография Григория Трусова, 1860—1862. — X, 446 + XVI, 540, [1] с. — (Византийские историки, переведённые с греческого при С–Петербургской Духовной Академии, Т. 4–5).
• Повесть временных лет / Подготовка текста, пер., ст. и коммент. Д. С. Лихачёва. Под ред. В. П. Адриановой-Перетц. — Изд. 2-е, исправ. и доп. — СПб.: Наука, 1996. — 670 с. — (Литературные памятники). — 3 000 экз. — ISBN 5-02-028305-3.
• Снорри Стурлусон. Круг Земной / Изд. подгот.: А. Я. Гуревич, Ю. К. Кузьменко, О. А. Смирницкая, М. И. Стеблин-Каменский. — М.: Наука, 1980. — 691 с. — (Литературные памятники). — 25 000 экз.
• Pseudo-Kodinos. Traité des offices / Trad. par Jean Verpeaux. — Paris: Éditions du Centre National de la Recherche Scientifique, 1966. — 420 p.

Даследаванні

на англійскай мове

• Bartusis M. C. The Late Byzantine Army. Arms and Society, 1204—1453. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1992. — 438 p. — ISBN 0-8122-3179-1.
• Benedikz B. S. The evolution of die Varangian regiment in the Byzantine army // Byzantinische Zeitschrift. — 1969. — В. 1. — Т. 62. — С. 20—24. — DOI:10.1515/bz-1969-0105
• Birkenmeier J. W. The Developement of the Komnenian Army. — BRILL, 2002. — 263 p. — ISBN 90-04-11710-5.
• Blöndal S. The Varangians of Byzantium / trans. B. S. Benedikz. — Cambridge: Cambridge University Press, 1978. — 242 p. — ISBN 978-0-521-21745-3.
• Dawkins R. M. The Later History of the Varangian Guard: Some Notes // The Journal of Roman Studies. — 1947. — Т. 31. — С. 39—46.
• Heiberg J. L. Рэцэнзія на Væringerne i Miklagard // Stewart J. B. Johan Ludvig Heiberg: Philosopher, Littérateur, Dramaturge, and Political Thinker. — Museum Tusculanum Press, 2008. — С. 249—250.
• Gamerschlag K. The Making and Un-Making of Sir Walter Scotts Count Robert of Paris // Studies in Scottsh Literature. — 1980. — Vol. 15. — № 1. — P. 95—123.
• Oxford Dictionary of Byzantium. Edited by Dr. Alexander Kazhdan.. — New York and Oxford: Oxford University Press, 1991. — ISBN 0195046528.
• Pappas N. C. J.. English Refugees in the Byzantine Armed Forces: The Varangian Guard and Anglo-Saxon Ethnic Consciousness (нявызн.). De Re Militari: The Society for Medieval Military History (6 мая 2004). Праверана 3 сакавіка 2015.
• Pryor J. H., Jeffreys E. M. The Age of the ΔΡΟΜΩΝ: The Byzantine Navy ca. 500—1204. — Brill Academic Publishers, 2004. — 754 p. — ISBN 978-90-04-15197-0.
• Shepard J. The English and Byzantium: A Study of their role in the byzantine army in the later eleventh century // Traditio. — 1973. — Т. 19. — С. 53—92.
• Theotokis G. Rus, Varangian and Frankish mercenaries in the service of the Byzantine Emperors (9th—11th c.): Numbers, Organisation and Battle Tactics in the operational theatres of Asia Minor and the Balkans. // Byzantina Symmeikta. — 2012. — Т. 22. — С. 126—156. Архівавана з першакрыніцы 2 красавіка 2015.
• Vasiliev A. A. The opening stages of the Anglo-Saxon immigration to Byzantium in the eleventh century // Seminarium Kondakovianum. — Прага: 1937. — Т. IX. — С. 39—70.
• Vasiliev A. A. The Russian Attack on Constantinople in 860. — Cambridge, MA: The Medieval Academy of America, 1946. — 245 p.

на нямецкай мове

• Kulakovskii J. Рэцэнзія на R. Vari // Incerti scriptoris Byzantini saeculi X liber de re militari // Byzantinische Zeitschrift. — 1902. — Т. XI. — С. 547—558.

на рускай мове

• Бибиков М. В. К варяжской просопографии Византии // Scando-Slavica. — 1990. — Т. 36. — С. 161—171.
• Васильев А. А. Византия и арабы. Политические отношения Византии и арабов за время Македонской династии: Императоры Василий I, Лев VI Философ и Константин VII Багрянородный: (867—959 г.). — СПб.: Типография И.Н. Скороходова, 1902. — 552 с.
• Васильевский В. Г. Варяго-русская и варяго-английская дружина в Константинополе XI и XII веков // Труды. — СПб.: 1908. — Т. 1. — С. 176—377.
• Джаксон Т. Н. Четыре норвежских конунга на Руси. — 2000. — 190 с. — (Studia historica. Малая серия). — ISBN 5-7859-0173-0.
• Джаксон Т. Н. О термине pólútasvarf у Снорри Стурлусона // Норна у источника Судьбы: Сборник статей в честь Елены Александровны Мельниковой. — М.: Индрик, 2001. — С. 106—113. — ISBN 5-85759-168-6. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016.
• Литаврин Г. Г. Путешествие русской княгини Ольги в Константинополь: Проблема источников // Византийский временник. — М.: Наука, 1981. — № 42. — С. 35—48.
• Луговой О. М. Крестоносцы-наёмники в Византии // DeusVult.ru : сайт. — 2007. Архівавана з першакрыніцы 18 мая 2015.
• Мельникова Е. А. Варяги, варанги, вэринги: скандинавы на Руси и в Византии // Византийский временник. — М.: Наука, 1998. — Т. 55. — С. 159—164.
• Мельникова Е. А., Петрухин В. Я. Скандинавы на Руси и в Византии в X-XI вв.: к истории названия «варяг» // Е. А. Мельникова. Древняя Русь и Скандинавия. — М.: 2011. — С. 153—171. — ISBN 978-5-912-44-073-1.
• Мохов А. С. К вопросу о византийской военной организации в период войны с печенегами 1046—1053 гг. // Известия Уральского государственного университета. — Екатеринбург: 2005. — № 39. — С. 15—26.
• Мохов А. С. Византийская армия в середине VIII — середине XI в.: Развитие военно-административных структур. — Екатеринбург: выдавецтва Уральского университета, 2013. — 278 с. — ISBN 978-5-7996-1035-7.
• Император Василий Болгаробойца: Извлеч. из летописи Яхъи Антиохийского / Изд., пер. и объяснил бар. Розен В. Р., доц. С.-Петерб. ун-та, гл.-кор. Спец. шк. живых вост. яз. в Париже. — СПб.: тип. Акад. наук, 1883. — 635 с. — (Записки императорской Академии наук, №1, том. 44).
• Серен E. А. Битва при Диррахии — ключ к балканской операции норманнов против Византии (18 октября 1081 г.) // Античная древность и средние века. — 1999. — № 30. — С. 169—175.(недаступная спасылка)
• Скабаланович Н. А. Византийское государство и церковь в XI веке. — выдавецтва Олега Абышко, 2004. — Т. II. — 416 с. — ISBN 5-89740-108-6.
• Филипчук А. М. Харальд Сигурдссон и русско-византийская война 1043 г. // Slověne. — 2014. — № 1. — С. 193—205.

на французскай мове

• Ciggaar K. L'émigration anglaise à Byzance après 1066. Un nouveau texte en latin sur les Varangues à Constantinople // Revue des études byzantines. — 1974. — Т. 32. — С. 301—342. — DOI:10.3406/rebyz.1974.1489
• Glykatzi-Ahrweiler H. Recherches sur l'administration de l'empire byzantin aux IX-XIème siècles // Bulletin de correspondance hellénique. — 1960. — В. 1. — Т. 84. — С. 1-111. — DOI:10.3406/bch.1960.1551
• Guilland R. Études sur l'histoire administrative de l'empire byzantin : les commandants de la garde impériale, l'ἐπὶ τοῦ στρατοῦ et le juge de l'armée // Revue des études byzantines. — 1960. — Т. 18. — С. 79—96. — DOI:10.3406/rebyz.1960.1221
• Janin R. Les Francs au service des "Byzantins" // Échos d'Orient. — 1930. — Т. 29. — № 157. — С. 61—72. — DOI:10.3406/rebyz.1930.2631
• Schlumberger G. L’Épopée byzantine à la fin du dixième siècle. — Hachette, 1905. — Т. III. — 846 с.

Дадатковая літаратура

• D'Amato R. The Varangian Guard 988-453. — Oxford, UK: Osprey Publishing, 2010. — 48 p. — (Men-at-Arms). — ISBN 978-1-84908-179-5.
• Олейников А. В. Варяжская гвардия Византии. — М.: Вече, 2015. — 340 с. — (History Files). — ISBN 978-5-4444-2364-6.