Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Дыназаўры (Dinosauria; са стар.-грэч.: δεινός — страшны, жудасны і стар.-грэч.: σαύρα — яшчар) — наземныя пазваночныя жывёлы, якія дамінавалі на нашай планеце ў мезазойскую эру — на працягу больш чым 160 мільёнаў гадоў, з позняга Трыясавага перыяду (прыблізна 230 млн гадоў назад) да канца мелавога перыяду (каля 65 млн гадоў назад).
| † Дыназаўры | |||||||||||||||||||||||||||||||||
 Чэрап тыраназаўра | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| прамежныя рангі
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dinosauria Owen, 1842 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Атрады | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Геахраналогія | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
Большасць дыназаўраў пачала выміраць на стыку мелавога і трацічнага перыядаў падчас буйнамаштабнага знікнення жывёл і многіх разнавіднасцей раслін у адносна кароткі геалагічны перыяд гісторыі. Выкапнёвыя рэшткі дыназаўраў былі знойдзены на ўсіх кантынентах планеты. На сёння палеантолагамі апісана больш за 500 разнастайных родаў і больш за 100 разнастайных відаў, якія выразна падзяляюцца на дзве ўмоўныя групы — траваедных і драпежных яшчараў.
Этымалогія назвы
Тэрмін «дыназаўр» быў уведзены ў 1842 годзе англійскім біёлагам Рычардам Оўэнам для апісання першых акамянелых рэштак старажытных яшчараў, якія здзівілі навукоўцаў сваімі памерамі. Слова паходзіць ад грэчаскага δεινός (deinos) — «жахлівы, жудасны» і σαῦρος (sauros) — «яшчар». Нягледзячы на тое, што таксанамічнае імя часта інтэрпрэтуецца як нейкае ўказанне на зубы, кіпцюры і іншыя асаблівасці дыназаўраў, якія выклікаюць страх, на самай жа справе Оўэн даў гэты тэрмін, паказваючы на іх памер і веліч. Тлумачачы свае погляды, Оўэн называў дыназаўраў таўстаскурымі другаснага перыяду. Да таўстаскурых у XIX стагоддзі адносілі буйных і масіўных бегемотаў, сланоў і насарогаў, а другасным перыядам лічылі мезазойскую эру.
Гісторыя вывучэння
Гіганцкія косці, якія знаходзілі часам у зямлі, у антычнасці лічылі астанкамі герояў эпохі Траянскай вайны, у Сярэдневякоўі і аж да XIX стагоддзя — астанкамі волатаў, пра якіх згадваецца ў Бібліі, і якія загінулі падчас сусветнага патопу, на Далёкім Усходзе іх лічылі касцямі цмокаў і прыпісвалі ім гаючыя ўласцівасці.
У 1824 годзе прэзідэнт выступіў з дакладам пра знаходку, якая была зроблена ў 1815 годзе ў юрскім сланцы ў графстве Оксфардшыр і складалася з некалькіх касцей і фрагмента «дапатопнай» жывёлы. Звярнуўшыся за дапамогай да выдатнага спецыяліста па параўнальнай анатоміі Жоржа Кюўе, Баклэнд класіфікаваў знаходку як рэшткі гіганцкай драпежнай яшчаркі (лац.: sauria) і, адпаведна, назваў яе — «велізарным яшчарам». У 1826 годзе , хірург з (графства Сасекс), правадзейны член , аналагічным чынам прадставіў у Геалагічным таварыстве знойдзеныя ім зубы раней невядомага віда, якому ён даў назву (літаральна «ігуаназубы») за падабенства зуба з зубам яшчаркі . Ён жа ў 1833 годзе апісаў — прадстаўніка панцырных яшчараў . У 1842 годзе англійскі біёлаг Рычард Оўэн, адзначыўшы несумненненае падабенства паміж гэтымі трыма відамі і іх адрозненне ад сучасных рэптылій, вылучыў іх у асобны падатрад, назваўшы яго дыназаўрыя (лац.: dinosauria — літаральна «жудасныя яшчары»).
Адкрыццё ў 1858 годзе ў ЗША добра захаванага шкілета перавярнула ўяўленне пра дыназаўраў як пра чатырохногіх жывёл, паказаўшы, што дыназаўры маглі хадзіць на двух нагах. У наступныя некалькі дзесяцігоддзяў былі адкрыты прадстаўнікі большасці асноўных груп дыназаўраў; важная заслуга ў гэтым належыць амерыканскім палеантолагам і , якія адкрылі і апісалі ўвогуле 142 новых відаў, уключаючы апатазаўра і брантазаўра (пасля іх аднеслі да аднаго роду), дыпладока і стэгазаўра, , трыцэратапса і іншыя віды. Назапашванне матэрыялу прывяло да падзелу дыназаўраў на сямействы і у 1887 годзе.
У першай палавіне XX стагоддзя вялікая частка навуковай супольнасці памылкова лічыла, што дыназаўры былі грувасткімі, млявымі жывёламі. Большасць даследаванняў, якія праводзяцца з 1970 года, аднак, паказалі, што дыназаўры былі актыўнымі жывёламі з павышаным метабалізмам і шматлікімі асаблівасцямі для сацыяльнага ўзаемадзеяння.
У 1964 годзе знаходка зрабіла новую навуковую рэвалюцыю, бо па будове дыназаўра было ясна, што ён перамяшчаўся адносна хутка, з чаго можна зрабіць вывад, што ён быў цеплакроўным. Ідэя цеплакроўнасці прымушала перагледзець старыя ўяўленні не толькі пра фізіялогію, але і пра паводзіны дыназаўраў, чаму з’явіліся пацвярджэнні ў 1979 годзе, калі былі атрыманы доказы бацькоўскага інстынкту і сацыяльных паводзін яшчараў (выседжванне, абарона і выкормліванне дзіцянят). Нарэшце, параўнанне верхніх канечнасцей дэйнаніха з крылом птушкі прымусіла меркаваць іх блізкасць і паходжанне птушак ад дыназаўраў (або нават наогул прыналежнасць да гэтага надатраду), чаму доказам стала пасля адкрыццё слядоў апярэння ў рада дыназаўраў. У 2005 годзе навукоўцам удалося выдзяліць з захаваных мяккіх тканін тыраназаўра, і выкарыстаць яго хімічны састаў як яшчэ адзін доказ сваяцтва дыназаўраў з сучаснымі птушкамі.
Сённяшні час
Шэраг навукоўцаў сцвярджае, што каля трэці апісаных відаў дыназаўраў не існавала. За раней невядомых яшчараў навукоўцы прымалі ўжо апісаных дыназаўраў на розных стадыях развіцця. Праведзенае маштабнае даследаванне іншымі навукоўцамі паказала, што амаль 50 працэнтаў усіх відаў дыназаўраў былі названы няправільна.
У цяперашні час назіраецца дзве процілеглыя тэндэнцыі ў сістэматыцы дыназаўраў. У той час як адны палеантолагі працягваюць драбненне існуючых таксонаў, вылучаючы па тых ці іншых прыкметах новыя роды і віды з ужо існуючых, іншыя іх калегі ставяць пад сумненне карэктнасць раней апісаных відаў. Так, у 2007 годзе апублікаваў артыкул, у якім выказваў, што , і з’яўляюцца трыма рознымі ўзроставымі стадыямі аднаго віду. У 2009 годзе Джэк Хорнер пры вывучэнні чэрапа заключыў, што гэты дыназаўр на самай справе з’яўляецца маладым тыраназаўрам. У 2010 годзе ў выданні выйшаў артыкул палеантолагаў з (Montana State University), дзе таксама гаворыцца, што трыцэратапс і ёсць розныя стадыі росту асобін аднаго віду. У тым жа годзе іншыя навукоўцы з Ельскага ўніверсітэта апісалі новы род дыназаўраў — , косці якога раней прылічвалі да .
Паходжанне і эвалюцыя
Продкі
Паўзуны насялялі Зямлю яшчэ да з’яўлення дыназаўраў. Лапы ў іх былі размешчаны па баках тулава, як у большасці сучасных яшчарак. Ім на змену прыйшлі продкі дыназаўраў — («пануючыя яшчары»). З’яўленне архазаўраў ішло паралельна з масавым, але не поўным, выміраннем на мяжы перыядаў пермі і трыяса, якое насіць назву . У пачатку трыясавага перыяду ўзнікла мноства новых відаў.
Важнейшыя развітыя прыкметы раннішніх дыназаўраў, якія адсутнічалі ў большасці , былі звязаны са становішчам цела і характарам руху. Заднія канечнасці сталі практычна вертыкальнымі, а іхняя даўжыня ў параўнанні з больш кароткімі пярэднімі канечнасцямі дазваляе зрабіць вывад аб хаджэнні на дзвюх нагах. Вышэйшыя формы тэрапсідаў па сваёй арганізацыі былі вельмі блізкія да аднапраходных млекакормячых і, па некаторых меркаваннях, мелі поўсць і малочныя залозы. Раптоўны заняпад тэраморфаў і росквіт «сапраўдных яшчараў» — адна з самых інтрыгуючых загадак палеанталогіі.
Дыназаўры адхіліліся ад сваіх продкаў архазаўраў прыкладна праз 20 мільёнаў гадоў пасля Масавага пермскага вымірання, якое знішчыла прыблізна 95 % усяго жыцця на Зямлі. На сённяшні дзень астанкі самых старажытных дыназаўраў маюць узрост каля 230 мільёнаў гадоў. Аднак у 2010 годзе група амерыканскіх, нямецкіх і паўднёваафрыканскіх палеантолагаў прадставіла ў навуковым свеце сумесную працу, згодна з якой першыя дыназаўры засялялі Зямлю на некалькі мільёнаў гадоў раней, чым было прынята лічыць. Свае высновы яны зрабілі прааналізаваўшы астанкі новага дыназаўрападобнага паўзуна , які з’яўляецца роднасным да дыназаўра відам, які жыў 245—240 млн гадоў назад. Навукоўцы лічаць, што ўжо ў гэты час адрозненні паміж і самымі раннімі дыназаўрамі былі істотнымі, такім чынам, агульны продак дыназаўраў аддзяліўся ад групы істотна раней, чым лічылася.
Па адной з гіпотэз, абодва атрады дыназаўраў упершыню з’явіліся на тэрыторыі сучаснай Паўднёвай Амерыкі і затым распаўсюдзіліся па ўсёй Пангеі на працягу трыясавага перыяду з 230 да 199 мільёнаў гадоў назад.
Першыя дыназаўры
Адным з самых ранніх вядомых на сённяшні дзень дыназаўраў лічыцца Staurikosaurus, які жыў 228 млн гадоў назад, частковы шкілет якога быў знойдзены ў адкладах сярэдняга трыясавага перыяду на тэрыторыі сучаснай Бразіліі. гэтага дыназаўра была даўжэйшая за сцегнавую, што характэрна для бегаючых жывёл, косці канечнасцей былі полымі. У 1963 годзе быў апісаны , выяўлены ў адкладах позняга трыяса на паўночным захадзе Аргенціны. З-за фрагментарнасці астанкаў дакладная яго класіфікацыя была не вызначана. Толькі пасля таго як у 1988 годзе быў выяўлены больш поўны шкілет з чэрапам, ён у асноўным быў класіфікаваўся як прымітыўны тэрапод. Выяўлены на тэрыторыі сучаснай Мексікі , пацвердзіў сувязь эрэразаўра з больш познімі тераподамі. Эрэразаўр дасягаў даўжыні 4 метраў і вагі 200—250 кілаграм. Чэрап быў доўгі і вузкі, не меў прыкмет характэрных для больш позніх тэраподаў, будова задніх канечнасцей таксама характэрна для ранніх дыназаўраў. Праз чатыры гады пасля адкрыцця эрэразаўра, у Аргенціне быў знойдзены шкілет яшчэ аднаго старажытнага дыназаўра — . Вонкава ён быў падобны на іншых паўзуноў, але асаблівасці касцей і зубоў дазволілі аднесці яго да прымітыўных тэраподаў. Палеантолагі мяркуюць, што эараптар нагадвае агульнага продка ўсіх дыназаўраў. Калі гэтыя здагадкі дакладныя, то грунтуючыся на яго рысах, можна казаць, што першыя дыназаўры былі маленькімі, двухногімі драпежнікамі. Знаходкі прымітыўных, падобных да дыназаўра арнітадзіраў, як і падтрымліваюць гэтыя здагадкі; аналіз акамянеласцей дадзеных паўзуноў сапраўды кажа аб іх малых памерах і хаджэнні на дзвюх нагах.
Самай першай вядомай групай птукатазавых дыназаўраў з’яўляюцца . Самы ранні з іх — , выяўлены ў пародах верхняга трыяса на тэрыторыі сучаснай Аргенціны. Лепш за ўсё з Fabrosauridae вывучаны род , з Паўднёвай Афрыкі. Як і ўсе іншыя фабразаўрыды, ён дасягаў у даўжыню каля 1 метра. Будова задніх канечнасцей характэрна для біпедальных жывёл, вялікая галёначная косць якіх значна даўжэйшая за сцегнавую. Некаторыя часткі шкілета падобныя да іншых дыназаўраў раннішніх тэраподаў, але тазавыя косці і будова чэрапа і зубоў ужо маюць прыкметы птушкатазавых дыназаўраў.
На самых ранніх этапах эвалюцыі дыназаўраў, зямля была заселена рознымі відамі архазаўраў і тэрапсідаў, такіх як , , , , і іншыя. Відаць, у канцы трыяса дыназаўры вытрымалі доўгую канкурэнцыю з гэтымі жывёламі, перш чым перамаглі і дасягнулі росквіту. Некаторыя навукоўцы, аднак, мяркуюць, што пануючае становішча дыназаўраў было атрымана не столькі перавагай над іншымі жывёламі, колькі выпадковасцю. У дыназаўры не адзначаліся ўстойлівым павелічэннем у разнастайнасці і ліку, калі б яны, канкуруючы, займалі месцы іншых груп жывёл. Замест гэтага, яны былі вельмі рэдкімі, складаючы толькі 1—2 % ад агульнай жывёльнай фаўны. У , пасля знікнення некалькіх іншых груп, яны сталі істотнымі кампанентамі фаўны, складаючы ўжо 50—90 % жывых істот. Каля 200 мільёнаў гадоў назад адбылося . Гэтая падзея канчаткова вызваліла экалагічныя месцы, адкрыўшы магчымасць развіцца пачынаючы з Юрскага перыяду такім групам, як , птэразаўраў, млекакормячым, чарапахам і дыназаўрам.
Класіфікацыя
- атрад Яшчаратазавыя (Saurischia)
- падатрад Sauropodomorpha
- падатрад (у тым ліку Кархарадонтазаўр)
- атрад Птушкатазавыя (Ornithischia)
- падатрад (у тым ліку Трыцэратапсы)
- падатрад (у тым ліку Tatisaurus)
 |  |
| Тазавыя косці птушкатазавых дыназаўраў | Тазавыя косці яшчаратазавых дыназаўраў |
Марфалогія і характарыстыкі
На сённяшні дзень адкрыта вялікая відавая разнастайнасць дыназаўраў. Адны з іх перамяшчаліся на дзвюх нагах, іншыя былі чацвераногімі, а такія віды, як і , маглі лёгка перамяшчацца, як на двух, так і на чатырох нагах. Многія з іх валодалі характэрнымі асаблівасцямі, такім як касцяная браня () і рагавыя пласціны (стэгазаўр) па ўсім тулаве, рогі (трыцэратапс) ці грабяні на галовах (). Нягледзячы на тое, што дыназаўраў часта прадстаўляюць як жывёл вялікіх памераў, многія з іх былі ростам з сучаснага чалавека, а некаторыя не перавышалі памераў сучасных катоў. У цяперашні час адным з самых маленькіх дыназаўраў з’яўляецца які жыў у Паўночнай Амерыцы і быў апісаны ў 2009 годзе. У даўжыню ён быў 50 см, важыў каля 2 кг. Харчаваўся, відаць, насякомымі, дробнымі млекакормячымі і дзіцянятамі дыназаўраў. У 2008 годзе быў апісаны іншы від дыназаўра, , які таксама жыў у Паўночнай Амерыцы і магчыма дасягаў меншага памеру, чым Hesperonychus, аднак афіцыйна паведамляць пра якія-небудзь факты палеантолагі не спяшаюцца, бо выяўленых слядоў міні-дыназаўра недастаткова для сур’ёзных заяўленняў.
Па сучасных ацэнках адной з самых буйных драпежных жывёл, якія жылі на Зямлі, з’яўляецца , які пераўзыходзіў па памерах нават тыраназаўра-рэкса. Па гэтых ацэнак у даўжыню ён складаў каля 16-18 метраў, у вышыню 8 метраў. Уздоўж спіны ў яго была расцягнутая скура ў выглядзе ветразя вышынёй 1,8 метра. Іншымі буйнымі тэраподамі з’яўляюцца і , якія дасягалі ў даўжыню каля 13 метраў. Самы вядомы ў сучаснай культуры драпежны дыназаўр — тыраназаўр, які не вельмі моцна саступаў гэтым відам па сваіх памерах. Найбольшы і поўны яго шкілет дасягаў у даўжыню 12,8 метраў, а па некаторых дадзеных і зусім мог дасягаць у даўжыню да 15 метраў.
У 1970 годзе ў Манголіі былі раскапаны пярэднія канечнасці даўжынёй амаль 2,5 метры. З прычыны невялікай колькасці астанкаў, агульная даўжыня дыназаўра невядомая. Па знойдзеных канечнасцях навукоўцы мяркуюць, што ў даўжыню дэйнахэйрус мог дасягаць 20 метраў. Калі іх ацэнкі дакладныя, гэты дыназаўр можа стаць самым буйным драпежнікам, знойдзеным навукоўцамі. У сакавіцкім нумары за 2011 год публікацыі бразільскай акадэміі навук Anais da Academia Brasileira de Ciências быў надрукаваны артыкул, прысвечаная знаходцы ў 2005 годзе міжнароднай палеанталагічнай экспедыцыі ў Анголе, прыкладна ў 70 кіламетрах на поўнач ад Луанды, акамянелых рэштак правай пярэдняй канечнасці новага вялікага (каля 13 метраў у даўжыню) дыназаўра — .
Асаблівасці будовы
Дыназаўры злучалі ў сабе ўласцівасці некалькіх зараз адасобленых груп жывёльнага царства: яшчарак, кракадзілаў, млекакормячых і птушак. Іх чэрап у цэлым быў устроены па тыпу яшчарак, але кожны зуб змяшчаўся ў асобнай ячэйцы, як у кракадзілаў, з імі ж збліжае дыназаўраў і бледны скураны ці касцявы панцыр, якім было пакрыта тулава ў некаторых родаў. З млекакормячымі дыназаўраў збліжае будова трубчастых касцей з шырокімі каналамі, напоўненымі , будова нязграбных суставаў пальцаў і ; нарэшце, па будове таза і задніх канечнасцей яны больш за ўсё набліжаюцца да птушак.
Выміранне
Дыназаўры вымерлі ў канцы мелавога перыяду, каля 65 мільёнаў гадоў назад. Ці было гэта выміранне паступовым ці раптоўным, у наш час — прадмет спрэчак; адзінага пункта гледжання няма.
| Дакембрый | Фанеразой | Эон | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Палеазой | Мезазой | Кайназой | Эра | ||||||||||
| Кембрый | Ардо вік | Сіл ур | Дэвон | Карбон | Перм | Трыяс | Юра | Мел | Палеа ген | Неа ген | П-д | ||
| 4570 | 542 | 488,3 | 443,7 | 416 | 359,2 | 299 | 251 | 199,6 | 145,5 | 65,5 | 23,03 | млн. лет ← | |
| 2,588 | |||||||||||||
Выміранне дыназаўраў было толькі часткай так званага «вялікага вымірання», якое мела месца ў той жа час: разам з дыназаўрамі вымерлі марскія рэптыліі (мазазаўры і ) і , шматлікія малюскі, у тым ліку , і мноства дробных водарасцей. Усяго загінула 16 % сямействаў марскіх жывёл (47 % родаў марскіх жывёл) і 18 % сямействаў сухапутных пазваночных.
Паводле адной з гіпотэз, прычынай «вялікага вымірання» стаў удар астэроіда або каметы ў раёне мексіканскага паўвострава Юкатан, але існуюць і іншыя гіпотэзы.
Крыніцы
- Owen, R. (1842). «Report on British Fossil Reptiles.» Part II. Report of the British Association for the Advancement of Science, Plymouth, England.
- «Liddell-Scott-Jones Lexicon of Classical Greek»
- Farlow, J.O., and Brett-Surman, M.K. (1997). «Preface». in Farlow, J.O., and Brett-Surman, M.K. (eds.). The Complete Dinosaur. Indiana University Press. pp. ix-xi. ISBN 0-253-33349-0.
- В. Р. Алифанов. «Небесные драконы, допотопные грешники и змеи Ирландии» Архівавана 9 кастрычніка 2006.. vivovoco.rsl.ru
- Найдены мягкие ткани тиранозавра?. BBC Russian.com (руск.)
- Коллаген из костей динозавров — это уже реальность. elementy.ru
- Треть известных видов динозавров предложили упразднить. lenta.ru
- Возможно, что трицератопс и торозавр — это один и тот же динозавр/ Палеонтологический портал Аммонит.ру
- Роберт Кэрролл, «Палеонтология и эволюция позвоночных», М. : Мир, 1992 ISBN 5-03-001819-0
- Кирилл Еськов, «История Земли и жизни на ней: От хаоса до человека» Архівавана 13 мая 2007., М: НЦ ЭНАС, 2004. ISBN 5-93196-477-0 (руск.)
- Kump LR, Pavlov A & Arthur MA (2005). «Massive release of hydrogen sulfide to the surface ocean and atmosphere during intervals of oceanic anoxia». Geology 33 (5): 397—400.
- S. J. Nesbitt, C. A. Sidor, R. B. Irmis, K. D. Angielczyk, R. M. H. Smith and L. A. Tsuji. 2010. «Ecologically distinct dinosaurian sister group shows early diversification of Ornithodira». Nature 464:95-98
- Nesbitt, S. J.; Smith, N. D.; Irmis, R. B.; Turner, A. H.; Downs, A. & Norell, M. A. (2009). «A complete skeleton of a Late Triassic saurischian and the early evolution of dinosaurs». Science 326 (5959): 1530—1533
- Радзімай дыназаўраў з’яўляецца Паўднёвая Амерыка (руск.)
- «Dinosauria» Архівавана 21 жніўня 2009.. Dinoweb.narod.ru
- Палеонтологи обнаружили одного из самых первых динозавров. Lenta.ru
- Sereno P. C., Forster C. A., Rogers R. R. and Monetta A. M. 1993. «Primitive dinosaur skeleton from Argentina and the early evolution of Dinosauria». Nature 361:64-66.
- «Theropoda: Eoraptor» Архівавана 29 лістапада 2007.. dinoweb.narod.ru
- Sereno PC (1999). «The evolution of dinosaurs». Science 284 (5423): 2137—2147.
- Sereno, P.C.; Forster, Catherine A.; Rogers, Raymond R.; Monetta, Alfredo M. (1993). «Primitive dinosaur skeleton from Argentina and the early evolution of Dinosauria». Nature 361: 64-66.
- Brusatte, S.L.; Benton, MJ; Ruta, M; Lloyd, GT (2008). «Superiority, competition, and opportunism in the evolutionary radiation of dinosaurs». Science 321 (5895): 1485—1488.
- Benton, Michael J. (2004). «Origin and relationships of Dinosauria». in Weishampel, David B.; Dodson, Peter; and Osmólska, Halszka (eds.). The Dinosauria (2nd ed.). Berkeley: University of California Press. pp. 7—19.
- Erickson, Gregory M.; Makovicky, Peter J.; Currie, Philip J.; Norell, Mark A.; Yerby, Scott A.; & Brochu, Christopher A. (2004). «Gigantism and comparative life-history parameters of tyrannosaurid dinosaurs». Nature 430 (7001): 772—775.
- Octávio Mateus, Louis L. Jacobs, Anne S. Schulp, Michael J. Polcyn, Tatiana S. Tavares, André Buta Neto, Maria Luísa Morais and Miguel T. Antunes. Angolatitan adamastor. A new sauropod dinosaur and the first record from Angola
- Science, Vol 254, Issue 5033, 835—839 PM Sheehan, DE Fastovsky, RG Hoffmann, CB Berghaus, and DL Gabriel. Sudden extinction of the dinosaurs: latest Cretaceous, upper Great Plains, USA
- БіБіСі: «Дыназаўры вымерлі з-за падзення астэроіда»
Спасылкі
![image]()
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дыназаўры
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Dynazayry Dinosauria sa star grech deinos strashny zhudasny i star grech sayra yashchar nazemnyya pazvanochnyya zhyvyoly yakiya daminavali na nashaj planece y mezazojskuyu eru na pracyagu bolsh chym 160 milyonay gadoy z poznyaga Tryyasavaga peryyadu pryblizna 230 mln gadoy nazad da kanca melavoga peryyadu kalya 65 mln gadoy nazad DynazayryCherap tyranazayraNavukovaya klasifikacyyapramezhnyya rangi Damen EykaryyotyCarstva ZhyvyolyPadcarstva EymetazoiBez rangu Dvuhbakova simetrychnyyaBez rangu DrugasnarotyyaTyp HordavyyaPadtyp PazvanochnyyaInfratyp SkivichnarotyyaNadklas ChacveranogiyaKlas PayzunyPadklas Infraklas Bez rangu Klada Klada Nadatrad DynazayryMizhnarodnaya navukovaya nazvaDinosauria Owen 1842AtradySaurischia yashcharatazavyya Ornithischia ptushkatazavyyaGeahranalogiyamln gadoy Peryyad Era Eon2 588 Chac nyKa F a n e r a z o j23 03 Neagen65 5 Paleagen145 5 Mel M e z a z o j199 6 Yura251 Tryyas299 Perm P a l e a z o j359 2 Karbon416 Devon443 7 Silur488 3 Ardovik542 Kembryj4570 Dakembryj Nash chas Sistematyka na VikividahVyyavy na VikishovishchyNCBI 436486EOL 3014672FW 91968 Bolshasc dynazayray pachala vymirac na styku melavoga i tracichnaga peryyaday padchas bujnamashtabnaga zniknennya zhyvyol i mnogih raznavidnascej raslin u adnosna karotki gealagichny peryyad gistoryi Vykapnyovyya reshtki dynazayray byli znojdzeny na ysih kantynentah planety Na syonnya paleantolagami apisana bolsh za 500 raznastajnyh roday i bolsh za 100 raznastajnyh viday yakiya vyrazna padzyalyayucca na dzve ymoynyya grupy travaednyh i drapezhnyh yashcharay Etymalogiya nazvyTermin dynazayr byy uvedzeny y 1842 godze anglijskim biyolagam Rychardam Oyenam dlya apisannya pershyh akamyanelyh reshtak starazhytnyh yashcharay yakiya zdzivili navukoycay svaimi pamerami Slova pahodzic ad grechaskaga deinos deinos zhahlivy zhudasny i saῦros sauros yashchar Nyagledzyachy na toe shto taksanamichnae imya chasta interpretuecca yak nejkae ykazanne na zuby kipcyury i inshyya asablivasci dynazayray yakiya vyklikayuc strah na samaj zha sprave Oyen day gety termin pakazvayuchy na ih pamer i velich Tlumachachy svae poglyady Oyen nazyvay dynazayray taystaskurymi drugasnaga peryyadu Da taystaskuryh u XIX stagoddzi adnosili bujnyh i masiynyh begemotay slanoy i nasarogay a drugasnym peryyadam lichyli mezazojskuyu eru Gistoryya vyvuchennyaRekanstrukcyya iguanadona MantelaMezazojskaya fayna pa yyaylennyah XIX stagoddzya Giganckiya kosci yakiya znahodzili chasam u zyamli u antychnasci lichyli astankami geroyay epohi Trayanskaj vajny u Syarednevyakoyi i azh da XIX stagoddzya astankami volatay pra yakih zgadvaecca y Biblii i yakiya zaginuli padchas susvetnaga patopu na Dalyokim Ushodze ih lichyli kascyami cmokay i prypisvali im gayuchyya ylascivasci U 1824 godze prezident vystupiy z dakladam pra znahodku yakaya byla zroblena y 1815 godze y yurskim slancy y grafstve Oksfardshyr i skladalasya z nekalkih kascej i fragmenta dapatopnaj zhyvyoly Zvyarnuyshysya za dapamogaj da vydatnaga specyyalista pa paraynalnaj anatomii Zhorzha Kyuye Baklend klasifikavay znahodku yak reshtki giganckaj drapezhnaj yashcharki lac sauria i adpavedna nazvay yae velizarnym yashcharam U 1826 godze hirurg z grafstva Saseks pravadzejny chlen analagichnym chynam pradstaviy u Gealagichnym tavarystve znojdzenyya im zuby ranej nevyadomaga vida yakomu yon day nazvu litaralna iguanazuby za padabenstva zuba z zubam yashcharki Yon zha y 1833 godze apisay pradstaynika pancyrnyh yashcharay U 1842 godze anglijski biyolag Rychard Oyen adznachyyshy nesumnennenae padabenstva pamizh getymi tryma vidami i ih adroznenne ad suchasnyh reptylij vyluchyy ih u asobny padatrad nazvayshy yago dynazayryya lac dinosauria litaralna zhudasnyya yashchary Adkryccyo y 1858 godze y ZShA dobra zahavanaga shkileta peravyarnula yyaylenne pra dynazayray yak pra chatyrohnogih zhyvyol pakazayshy shto dynazayry magli hadzic na dvuh nagah U nastupnyya nekalki dzesyacigoddzyay byli adkryty pradstayniki bolshasci asnoynyh grup dynazayray vazhnaya zasluga y getym nalezhyc amerykanskim paleantolagam i yakiya adkryli i apisali yvogule 142 novyh viday uklyuchayuchy apatazayra i brantazayra paslya ih adnesli da adnago rodu dypladoka i stegazayra tryceratapsa i inshyya vidy Nazapashvanne materyyalu pryvyalo da padzelu dynazayray na syamejstvy i u 1887 godze U pershaj palavine XX stagoddzya vyalikaya chastka navukovaj supolnasci pamylkova lichyla shto dynazayry byli gruvastkimi mlyavymi zhyvyolami Bolshasc dasledavannyay yakiya pravodzyacca z 1970 goda adnak pakazali shto dynazayry byli aktyynymi zhyvyolami z pavyshanym metabalizmam i shmatlikimi asablivascyami dlya sacyyalnaga yzaemadzeyannya U 1964 godze znahodka zrabila novuyu navukovuyu revalyucyyu bo pa budove dynazayra bylo yasna shto yon peramyashchaysya adnosna hutka z chago mozhna zrabic vyvad shto yon byy ceplakroynym Ideya ceplakroynasci prymushala peragledzec staryya yyaylenni ne tolki pra fiziyalogiyu ale i pra pavodziny dynazayray chamu z yavilisya pacvyardzhenni y 1979 godze kali byli atrymany dokazy backoyskaga instynktu i sacyyalnyh pavodzin yashcharay vysedzhvanne abarona i vykormlivanne dzicyanyat Nareshce paraynanne verhnih kanechnascej dejnaniha z krylom ptushki prymusila merkavac ih blizkasc i pahodzhanne ptushak ad dynazayray abo navat naogul prynalezhnasc da getaga nadatradu chamu dokazam stala paslya adkryccyo slyadoy apyarennya y rada dynazayray U 2005 godze navukoycam udalosya vydzyalic z zahavanyh myakkih tkanin tyranazayra i vykarystac yago himichny sastay yak yashche adzin dokaz svayactva dynazayray z suchasnymi ptushkami Syonnyashni chas Statuya megalazayra y Londane Sherag navukoycay scvyardzhae shto kalya treci apisanyh viday dynazayray ne isnavala Za ranej nevyadomyh yashcharay navukoycy prymali yzho apisanyh dynazayray na roznyh stadyyah razviccya Pravedzenae mashtabnae dasledavanne inshymi navukoycami pakazala shto amal 50 pracentay usih viday dynazayray byli nazvany nyapravilna U cyaperashni chas naziraecca dzve procileglyya tendencyi y sistematycy dynazayray U toj chas yak adny paleantolagi pracyagvayuc drabnenne isnuyuchyh taksonay vyluchayuchy pa tyh ci inshyh prykmetah novyya rody i vidy z uzho isnuyuchyh inshyya ih kalegi stavyac pad sumnenne karektnasc ranej apisanyh viday Tak u 2007 godze apublikavay artykul u yakim vykazvay shto i z yaylyayucca tryma roznymi yzrostavymi stadyyami adnago vidu U 2009 godze Dzhek Horner pry vyvuchenni cherapa zaklyuchyy shto gety dynazayr na samaj sprave z yaylyaecca maladym tyranazayram U 2010 godze y vydanni vyjshay artykul paleantolagay z Montana State University dze taksama gavorycca shto trycerataps i yosc roznyya stadyi rostu asobin adnago vidu U tym zha godze inshyya navukoycy z Elskaga yniversiteta apisali novy rod dynazayray kosci yakoga ranej prylichvali da Pahodzhanne i evalyucyyaProdki Payzuny nasyalyali Zyamlyu yashche da z yaylennya dynazayray Lapy y ih byli razmeshchany pa bakah tulava yak u bolshasci suchasnyh yashcharak Im na zmenu pryjshli prodki dynazayray panuyuchyya yashchary Z yaylenne arhazayray ishlo paralelna z masavym ale ne poynym vymirannem na myazhy peryyaday permi i tryyasa yakoe nasic nazvu U pachatku tryyasavaga peryyadu yznikla mnostva novyh viday Vazhnejshyya razvityya prykmety rannishnih dynazayray yakiya adsutnichali y bolshasci byli zvyazany sa stanovishcham cela i haraktaram ruhu Zadniya kanechnasci stali praktychna vertykalnymi a ihnyaya dayzhynya y paraynanni z bolsh karotkimi pyarednimi kanechnascyami dazvalyae zrabic vyvad ab hadzhenni na dzvyuh nagah Vyshejshyya formy terapsiday pa svayoj arganizacyi byli velmi blizkiya da adnaprahodnyh mlekakormyachyh i pa nekatoryh merkavannyah meli poysc i malochnyya zalozy Raptoyny zanyapad teramorfay i roskvit sapraydnyh yashcharay adna z samyh intryguyuchyh zagadak paleantalogii Dynazayry adhililisya ad svaih prodkay arhazayray prykladna praz 20 milyonay gadoy paslya Masavaga permskaga vymirannya yakoe znishchyla pryblizna 95 usyago zhyccya na Zyamli Na syonnyashni dzen astanki samyh starazhytnyh dynazayray mayuc uzrost kalya 230 milyonay gadoy Adnak u 2010 godze grupa amerykanskih nyameckih i paydnyovaafrykanskih paleantolagay pradstavila y navukovym svece sumesnuyu pracu zgodna z yakoj pershyya dynazayry zasyalyali Zyamlyu na nekalki milyonay gadoy ranej chym bylo prynyata lichyc Svae vysnovy yany zrabili praanalizavayshy astanki novaga dynazayrapadobnaga payzuna yaki z yaylyaecca rodnasnym da dynazayra vidam yaki zhyy 245 240 mln gadoy nazad Navukoycy lichac shto yzho y gety chas adroznenni pamizh i samymi rannimi dynazayrami byli istotnymi takim chynam agulny prodak dynazayray addzyaliysya ad grupy istotna ranej chym lichylasya Pa adnoj z gipotez abodva atrady dynazayray upershynyu z yavilisya na terytoryi suchasnaj Paydnyovaj Ameryki i zatym raspaysyudzilisya pa ysyoj Pangei na pracyagu tryyasavaga peryyadu z 230 da 199 milyonay gadoy nazad Pershyya dynazayry Shkilety ererazayra i earaptara Adnym z samyh rannih vyadomyh na syonnyashni dzen dynazayray lichycca Staurikosaurus yaki zhyy 228 mln gadoy nazad chastkovy shkilet yakoga byy znojdzeny y adkladah syarednyaga tryyasavaga peryyadu na terytoryi suchasnaj Brazilii getaga dynazayra byla dayzhejshaya za scegnavuyu shto harakterna dlya begayuchyh zhyvyol kosci kanechnascej byli polymi U 1963 godze byy apisany vyyayleny y adkladah poznyaga tryyasa na paynochnym zahadze Argenciny Z za fragmentarnasci astankay dakladnaya yago klasifikacyya byla ne vyznachana Tolki paslya tago yak u 1988 godze byy vyyayleny bolsh poyny shkilet z cherapam yon u asnoynym byy klasifikavaysya yak prymityyny terapod Vyyayleny na terytoryi suchasnaj Meksiki pacverdziy suvyaz ererazayra z bolsh poznimi terapodami Ererazayr dasyagay dayzhyni 4 metray i vagi 200 250 kilagram Cherap byy doygi i vuzki ne mey prykmet harakternyh dlya bolsh poznih terapoday budova zadnih kanechnascej taksama harakterna dlya rannih dynazayray Praz chatyry gady paslya adkryccya ererazayra u Argencine byy znojdzeny shkilet yashche adnago starazhytnaga dynazayra Vonkava yon byy padobny na inshyh payzunoy ale asablivasci kascej i zuboy dazvolili adnesci yago da prymityynyh terapoday Paleantolagi myarkuyuc shto earaptar nagadvae agulnaga prodka ysih dynazayray Kali getyya zdagadki dakladnyya to gruntuyuchysya na yago rysah mozhna kazac shto pershyya dynazayry byli malenkimi dvuhnogimi drapezhnikami Znahodki prymityynyh padobnyh da dynazayra arnitadziray yak i padtrymlivayuc getyya zdagadki analiz akamyanelascej dadzenyh payzunoy sapraydy kazha ab ih malyh pamerah i hadzhenni na dzvyuh nagah Samaj pershaj vyadomaj grupaj ptukatazavyh dynazayray z yaylyayucca Samy ranni z ih vyyayleny y parodah verhnyaga tryyasa na terytoryi suchasnaj Argenciny Lepsh za ysyo z Fabrosauridae vyvuchany rod z Paydnyovaj Afryki Yak i yse inshyya fabrazayrydy yon dasyagay u dayzhynyu kalya 1 metra Budova zadnih kanechnascej harakterna dlya bipedalnyh zhyvyol vyalikaya galyonachnaya kosc yakih znachna dayzhejshaya za scegnavuyu Nekatoryya chastki shkileta padobnyya da inshyh dynazayray rannishnih terapoday ale tazavyya kosci i budova cherapa i zuboy uzho mayuc prykmety ptushkatazavyh dynazayray Na samyh rannih etapah evalyucyi dynazayray zyamlya byla zaselena roznymi vidami arhazayray i terapsiday takih yak i inshyya Vidac u kancy tryyasa dynazayry vytrymali doyguyu kankurencyyu z getymi zhyvyolami persh chym peramagli i dasyagnuli roskvitu Nekatoryya navukoycy adnak myarkuyuc shto panuyuchae stanovishcha dynazayray bylo atrymana ne stolki peravagaj nad inshymi zhyvyolami kolki vypadkovascyu U dynazayry ne adznachalisya ystojlivym pavelichennem u raznastajnasci i liku kali b yany kankuruyuchy zajmali mescy inshyh grup zhyvyol Zamest getaga yany byli velmi redkimi skladayuchy tolki 1 2 ad agulnaj zhyvyolnaj fayny U paslya zniknennya nekalkih inshyh grup yany stali istotnymi kampanentami fayny skladayuchy yzho 50 90 zhyvyh istot Kalya 200 milyonay gadoy nazad adbylosya Getaya padzeya kanchatkova vyzvalila ekalagichnyya mescy adkryyshy magchymasc razvicca pachynayuchy z Yurskaga peryyadu takim grupam yak pterazayray mlekakormyachym charapaham i dynazayram Klasifikacyyaatrad Yashcharatazavyya Saurischia padatrad Sauropodomorpha padatrad u tym liku Karharadontazayr atrad Ptushkatazavyya Ornithischia padatrad u tym liku Tryceratapsy padatrad u tym liku Tatisaurus Roznica y budove tazavyh kascej Ptushkatazavyh i Yashcharatazavyh dynazayray Tazavyya kosci ptushkatazavyh dynazayray Tazavyya kosci yashcharatazavyh dynazayrayMarfalogiya i haraktarystykiNa syonnyashni dzen adkryta vyalikaya vidavaya raznastajnasc dynazayray Adny z ih peramyashchalisya na dzvyuh nagah inshyya byli chacveranogimi a takiya vidy yak i magli lyogka peramyashchacca yak na dvuh tak i na chatyroh nagah Mnogiya z ih valodali harakternymi asablivascyami takim yak kascyanaya branya i ragavyya plasciny stegazayr pa ysim tulave rogi trycerataps ci grabyani na galovah Nyagledzyachy na toe shto dynazayray chasta pradstaylyayuc yak zhyvyol vyalikih pameray mnogiya z ih byli rostam z suchasnaga chalaveka a nekatoryya ne peravyshali pameray suchasnyh katoy U cyaperashni chas adnym z samyh malenkih dynazayray z yaylyaecca yaki zhyy u Paynochnaj Amerycy i byy apisany y 2009 godze U dayzhynyu yon byy 50 sm vazhyy kalya 2 kg Harchavaysya vidac nasyakomymi drobnymi mlekakormyachymi i dzicyanyatami dynazayray U 2008 godze byy apisany inshy vid dynazayra yaki taksama zhyy u Paynochnaj Amerycy i magchyma dasyagay menshaga pameru chym Hesperonychus adnak aficyjna pavedamlyac pra yakiya nebudz fakty paleantolagi ne spyashayucca bo vyyaylenyh slyadoy mini dynazayra nedastatkova dlya sur yoznyh zayaylennyay Pa suchasnyh acenkah adnoj z samyh bujnyh drapezhnyh zhyvyol yakiya zhyli na Zyamli z yaylyaecca yaki perayzyhodziy pa pamerah navat tyranazayra reksa Pa getyh acenak u dayzhynyu yon skladay kalya 16 18 metray u vyshynyu 8 metray Uzdoyzh spiny y yago byla rascyagnutaya skura y vyglyadze vetrazya vyshynyoj 1 8 metra Inshymi bujnymi terapodami z yaylyayucca i yakiya dasyagali y dayzhynyu kalya 13 metray Samy vyadomy y suchasnaj kultury drapezhny dynazayr tyranazayr yaki ne velmi mocna sastupay getym vidam pa svaih pamerah Najbolshy i poyny yago shkilet dasyagay u dayzhynyu 12 8 metray a pa nekatoryh dadzenyh i zusim mog dasyagac u dayzhynyu da 15 metray U 1970 godze y Mangolii byli raskapany pyaredniya kanechnasci dayzhynyoj amal 2 5 metry Z prychyny nevyalikaj kolkasci astankay agulnaya dayzhynya dynazayra nevyadomaya Pa znojdzenyh kanechnascyah navukoycy myarkuyuc shto y dayzhynyu dejnahejrus mog dasyagac 20 metray Kali ih acenki dakladnyya gety dynazayr mozha stac samym bujnym drapezhnikam znojdzenym navukoycami U sakavickim numary za 2011 god publikacyi brazilskaj akademii navuk Anais da Academia Brasileira de Ciencias byy nadrukavany artykul prysvechanaya znahodcy y 2005 godze mizhnarodnaj paleantalagichnaj ekspedycyi y Angole prykladna y 70 kilametrah na poynach ad Luandy akamyanelyh reshtak pravaj pyarednyaj kanechnasci novaga vyalikaga kalya 13 metray u dayzhynyu dynazayra Asablivasci budovy Dynazayry zluchali y sabe ylascivasci nekalkih zaraz adasoblenyh grup zhyvyolnaga carstva yashcharak krakadzilay mlekakormyachyh i ptushak Ih cherap u celym byy ustroeny pa typu yashcharak ale kozhny zub zmyashchaysya y asobnaj yachejcy yak u krakadzilay z imi zh zblizhae dynazayray i bledny skurany ci kascyavy pancyr yakim bylo pakryta tulava y nekatoryh roday Z mlekakormyachymi dynazayray zblizhae budova trubchastyh kascej z shyrokimi kanalami napoynenymi budova nyazgrabnyh sustavay palcay i nareshce pa budove taza i zadnih kanechnascej yany bolsh za ysyo nablizhayucca da ptushak VymiranneAsnoyny artykul Asteroid adna z magchymyh prychyn zniknennya dynazayray pershy nashchadak dynazayray paslya ih vymirannya pozni nashchadak dynazayray paslya ih vymirannya Dynazayry vymerli y kancy melavoga peryyadu kalya 65 milyonay gadoy nazad Ci bylo geta vymiranne pastupovym ci raptoynym u nash chas pradmet sprechak adzinaga punkta gledzhannya nyama Dakembryj Fanerazoj EonPaleazoj Mezazoj Kajnazoj EraKembryj Ardo vik Sil ur Devon Karbon Perm Tryyas Yura Mel Palea gen Nea gen P d4570 542 488 3 443 7 416 359 2 299 251 199 6 145 5 65 5 23 03 mln let 2 588Dynazayry Vymiranne dynazayray bylo tolki chastkaj tak zvanaga vyalikaga vymirannya yakoe mela mesca y toj zha chas razam z dynazayrami vymerli marskiya reptylii mazazayry i i shmatlikiya malyuski u tym liku i mnostva drobnyh vodarascej Usyago zaginula 16 syamejstvay marskih zhyvyol 47 roday marskih zhyvyol i 18 syamejstvay suhaputnyh pazvanochnyh Pavodle adnoj z gipotez prychynaj vyalikaga vymirannya stay udar asteroida abo kamety y rayone meksikanskaga payvostrava Yukatan ale isnuyuc i inshyya gipotezy KrynicyOwen R 1842 Report on British Fossil Reptiles Part II Report of the British Association for the Advancement of Science Plymouth England Liddell Scott Jones Lexicon of Classical Greek Farlow J O and Brett Surman M K 1997 Preface in Farlow J O and Brett Surman M K eds The Complete Dinosaur Indiana University Press pp ix xi ISBN 0 253 33349 0 V R Alifanov Nebesnye drakony dopotopnye greshniki i zmei Irlandii Arhivavana 9 kastrychnika 2006 vivovoco rsl ru Najdeny myagkie tkani tiranozavra BBC Russian com rusk Kollagen iz kostej dinozavrov eto uzhe realnost elementy ru Tret izvestnyh vidov dinozavrov predlozhili uprazdnit lenta ru Vozmozhno chto triceratops i torozavr eto odin i tot zhe dinozavr Paleontologicheskij portal Ammonit ru Robert Kerroll Paleontologiya i evolyuciya pozvonochnyh M Mir 1992 ISBN 5 03 001819 0 Kirill Eskov Istoriya Zemli i zhizni na nej Ot haosa do cheloveka Arhivavana 13 maya 2007 M NC ENAS 2004 ISBN 5 93196 477 0 rusk Kump LR Pavlov A amp Arthur MA 2005 Massive release of hydrogen sulfide to the surface ocean and atmosphere during intervals of oceanic anoxia Geology 33 5 397 400 S J Nesbitt C A Sidor R B Irmis K D Angielczyk R M H Smith and L A Tsuji 2010 Ecologically distinct dinosaurian sister group shows early diversification of Ornithodira Nature 464 95 98 Nesbitt S J Smith N D Irmis R B Turner A H Downs A amp Norell M A 2009 A complete skeleton of a Late Triassic saurischian and the early evolution of dinosaurs Science 326 5959 1530 1533 Radzimaj dynazayray z yaylyaecca Paydnyovaya Ameryka rusk Dinosauria Arhivavana 21 zhniynya 2009 Dinoweb narod ru Paleontologi obnaruzhili odnogo iz samyh pervyh dinozavrov Lenta ru Sereno P C Forster C A Rogers R R and Monetta A M 1993 Primitive dinosaur skeleton from Argentina and the early evolution of Dinosauria Nature 361 64 66 Theropoda Eoraptor Arhivavana 29 listapada 2007 dinoweb narod ru Sereno PC 1999 The evolution of dinosaurs Science 284 5423 2137 2147 Sereno P C Forster Catherine A Rogers Raymond R Monetta Alfredo M 1993 Primitive dinosaur skeleton from Argentina and the early evolution of Dinosauria Nature 361 64 66 Brusatte S L Benton MJ Ruta M Lloyd GT 2008 Superiority competition and opportunism in the evolutionary radiation of dinosaurs Science 321 5895 1485 1488 Benton Michael J 2004 Origin and relationships of Dinosauria in Weishampel David B Dodson Peter and Osmolska Halszka eds The Dinosauria 2nd ed Berkeley University of California Press pp 7 19 Erickson Gregory M Makovicky Peter J Currie Philip J Norell Mark A Yerby Scott A amp Brochu Christopher A 2004 Gigantism and comparative life history parameters of tyrannosaurid dinosaurs Nature 430 7001 772 775 Octavio Mateus Louis L Jacobs Anne S Schulp Michael J Polcyn Tatiana S Tavares Andre Buta Neto Maria Luisa Morais and Miguel T Antunes Angolatitan adamastor A new sauropod dinosaur and the first record from Angola Science Vol 254 Issue 5033 835 839 PM Sheehan DE Fastovsky RG Hoffmann CB Berghaus and DL Gabriel Sudden extinction of the dinosaurs latest Cretaceous upper Great Plains USA BiBiSi Dynazayry vymerli z za padzennya asteroida SpasylkiNa Vikishovishchy yosc medyyafajly pa teme Dynazayry