Тутмос III

Тутмо́с III — фараон Старажытнага Егіпта, які кіраваў прыблізна ў 1479—1425 гадах да н.э., з XVIII дынастыі. Сын Тутмоса II  (руск.) ад наложніцы Ісіды.

Тутмос III
XVIII дынастыя
Новае царства
Мармуровы бюст фараона Тутмоса III
асабістае імя як Сын Ра	Ḏḥwtj msj(w) Джэхуці-месу «Народжаны Тотам»
троннае імя як Цар	Mn-ḫpr-Rˁ Мен-хепер-Ра «Сталая праява Ра»
Хорава імя як Хор	K3-nḫt-ḫˁj-m-W3st Ка-нехет-хаі-ме-Уасет «Магутны бык, які з'явіўся ў Уасет»
небці-імя як Гаспадар падвойнага вянца	w3h-nsjt Уах-несіт «З пастаяннай царскай уладай»
залатое імя як Залаты Хор	Dsr-ḫˁw Джосер-хау «Цудоўны ў з'яўленнях»
Абідаскі спіс (№70)	Менхепера
старажытнагрэчаскае імя (па Манефону)	Місфрагмуфасіс (у перадачы ) Місфрагмуфасіс (у перадачы Афрыкана) Мефрагмуфасіс (у перадачы Іосіфа Флавія)
Галава муміі фараона Тутмоса III
Тутмос III на Вікісховішчы

Імя Тутмос  (руск.) (Thutmosis або Thutmoses) з’яўляецца старажытнагрэчаскім варыянтам вымаўлення егіпецкага імя Джэхуцімесу — «бог Тот народжаны» (часам перакладаецца як «народжаны Тотам»). У якасці троннага Тутмос III выкарыстаў імя Менхепера (Мінхеперра), якое перадаецца ў «Амарнскіх пісаннях» як Манахбірыя, або Манахпіра.

Галоўная жонка Тутмоса III — Мерытра Хатшэпсут  (руск.), іх старэйшы сын Аменхатэп стаў пасля фараонам. Вядомыя таксама 3 другарадныя жонкі Тутмаса III: Менхет, Менуі і Мерці  (руск.). Іх рэчы былі знойдзены ў пахаванні, амаль не кранутым рабаўнікамі.

Біяграфія

Прыход да ўлады і час саўладдзя з Хатшэпсут

Атрыманне ў спадчыну ў перыяд XVIII дынастыі ажыццяўлялася па матчынай лініі, так што па нараджэнні Тутмос III не мог прэтэндаваць на пасад. Законная лінія атрымання пасада падымалася да Хатшэпсут — дачкі Тутмоса I і сястры і, мабыць, жонкі Тутмоса II  (руск.).

Аднак Тутмос III, які не меў відавочных праў на пасад, на адным са святаў у гонар Амона быў абвешчаны фараонам аракулам Амона, нібыта па волі бога. Мабыць, гэта адбылося з-за адсутнасці іншых прэтэндэнтаў мужчынскага полу на пасад.

На 3-м годзе свайго кіравання Тутмос узвёў на месцы старажытнага цаглянага храма Сенусерта III  (руск.) у Семне  (англ.), на поўдзень ад другіх парогаў, новы храм з выдатнага нубійскага пяшчаніку, у якім ён клапатліва аднавіў старажытную памежную пліту Сярэдняга царства, і аднавіў дэкрэт Сенусерта, які забяспечваў прынашэнні храму шляхам сталага даходу. Пры гэтым ён ні адным словам не абмовіўся ў сваёй царскай тытулатуры, якая стаіць у пачатку дароўнага надпісу, пра якое-небудзь суправіцельства з Хатшэпсут. Аднак затым славалюбная ўдава Тутмоса II, верагодна, пры актыўнай падтрымцы фіванскага жрэцтва захапіла ўсю рэальную ўладу ў свае рукі і абвясціла сябе фараонам (мабыць, гэта адбылося ў канцы 4-га года праўлення Тутмоса III).

Пасля гэтага Тутмос практычна цалкам быў адхілены ад кіравання краінай і амаль не згадваецца ў дакументах да самага скону царыцы, якое здарылася ў канцы 20-га года фармальнага праўлення Тутмоса.

Помнікі, якія апавядаюць пра войны Тутмоса ў Азіі

Пасля смерці Хатшэпсут не засталося больш прамых нашчадкаў фараона Яхмаса I, як па мужчынскай, так і па жаночай лініі, і Тутмос працягнуў правіць без усялякіх перашкод ужо аднаасобна. Люта пераследуючы памяць сваёй мачахі, ён загадаў знішчыць усе яе статуі, счасаць яе імя са сцен храмаў. Не было літасці і людзям з акружэння памерлай царыцы, і раней памерлым, як Сенмут  (руск.), грабніца якога была разбурана, і яшчэ жывым. Палітычнае жыццё краіны рэзка змянілася. Абапіраючыся, перш за ўсё, на войска і новую служылую арыстакратыю, Тутмос прыступіў да актыўных заваяванняў. Малады фараон быў не толькі незвычайна ваяўнічым, але і вельмі моцным ваяром; ён сцвярджаў, што прастрэліў наскрозь мішэнь з каванай медзі таўшчынёй у 3 пальцы, так што страла выйшла ззаду на 3 далоні.

Пра яго сірыйскія перамогі распавядаюць аналы, напісаныя на сценах у Карнакскім храме Амона і прадстаўляюць здабыванні з падрабязных летапісаў, змешчаных у храмавай бібліятэцы, пра што гаворыцца вызначана наступным чынам:

«Усё, што зрабіла яго вялікасць адносна горада, адносна гэтага нягоднага ворага-князя і яго бездапаможнага войска — увекавечана ў дзённых запісах пад імем (адпаведнага дня), пад імем адпаведнага паходу. Гэтага занадта шмат, каб увекавечыць лістом у гэтым надпісе — яно ўжо ўвекавечана на скураным скрутку ў храме Амона да сёння».

Па шчаслівай выпадковасці, нам вядомы нават аўтар гэтых «аналаў», што ўвогуле да крайнасці рэдка ў егіпецкай літаратуры. У ёсць грабніца вяльможы, сучасніка Тутмоса III, «царскага пісца» Таніні  (руск.) (Чаніні), які намаляваны на яе сценах, у час запісвання рэкрутаў, скату, падаткаў і т. п. Ён носіць ганаровыя тытулы і кажа між іншым: «я ішоў за добрым богам, царом праўды. Я бачыў перамогі; цара, здабытыя ім ва ўсіх краінах, калі ён зачароўваў князёў фінікійскіх і адводзіў іх у Егіпет, калі ён рабаваў усе гарады іхнія і зразаў дрэвы іх, і ніякая краіна не магла выстаяць супраць яго. Я увекавечыў перамогі, здабытыя ім ва ўсіх краінах, на пісьме, адпаведна дасканаламу…» Вядома, не можа падлягаць сумневу, што перад намі сапраўдны аўтар летапісу царскіх паходаў, магчыма, не ўсіх і не з самага іх пачатку, паколькі сустракаюцца згадкі пра тое, што ён яшчэ пры Тутмосе IV  (руск.) выконваў важныя даручэнні.

• Самі аналы страчаны яшчэ ў старажытнасці. Тое, што мы маем, — гэта выманне, зробленае з гэтых летапісаў, запісанае на ўнутранай частцы сцен перад свяцілішчам храма Амона, і абыходных калідораў, навакольных святыні. Усе гэтыя сцены даўно разбураны, разабраны, расцяганы; з доўгіх надпісаў засталіся толькі ўрыўкі на кавалках сцен, але тым не менш іх дастаткова, каб аднавіць велічны летапіс перамог Тутмоса і скласці агульнае паняцце пра тыя шырокія адлегласці, якія ён прайшоў са сваім войскам. Тэксты Залы Аналаў ў Карнакскім храме — гэта унікальная крыніца па ваенных дзеянняў егіпцян ў Азіі эпохі Тутмаса III.
• Таксама захавалася стэла Джэбель-Баркала — успаміны Тутмаса III аб сваёй першай азіяцкай кампаніі, калі егіпцяне дасягнулі берагоў «вялікай ракі Нахарыны», гэта значыць Еўфрата.
• Заслугоўвае ўвагі біяграфія Аменемхеба па мянушцы Маху — маляўнічы жыццяпіс салдата войскаў Тутмоса III, які ўдзельнічаў у некалькіх бітвах і выратаваў цара падчас палявання на сланоў.

У той час Сірыю і Палесціну засяляў вялікі саюз народаў адзінага паходжання, якіх помнікі называюць агульным імем «рэчэну  (англ.)». Народы гэтыя кіраваліся царкамі, якія сядзелі ва ўмацаваных гарадах. Паміж царкамі асабліва бачную ролю адыгрываў цар горада Кінза (гэты горад больш вядомы пад сваёй егіпецкай назвай — Кадзеш  (руск.)). Яму як правадыру падпарадкоўваліся іншыя князі і іх народы «ад краіны рэк Нахарыны (Месапатаміі) да вод егіпецкіх».

Да гэтага саюзу народаў рэчэну далучыліся і фінікійцы, якія жылі ў прыморскай паласе, званай егіпцянамі Джахі; галоўным горадам іх быў Арвад. Да таго ж саюзу, мабыць далучыліся і хеты.

Першы паход Тутмоса

Базальтавая статуя Тутмоса III у Луксорскім музеі  (англ.)

У канцы 22-га года праўлення Тутмоса 19 красавіка егіпецкае войска, узначаленае фараонам, з памежнай крэпасці Чару  (руск.) (цяпер Эль-Хебуа) выступіла ў свой першы за доўгі час паход. Праз 9 дзён (28 красавіка) Тутмос ў Газе (Азату) адзначыў сваю 23-гадовую гадавіну ўступлення на пасад. На 24-ы дзень паходу (14 мая) егіпецкае войска дасягнула падножжа хрыбта Кармель. Паводле егіпецкіх звестак, уся краіна да крайняй поўначы была ахоплена «паўстаннем на (гэта значыць супраць) яго вялікасць». Па той бок гор, у Ездраелонскай даліне  (руск.), ля горада Мэгіда  (руск.), егіпцян чакала саюзнае войска сірыйцаў. «Трыста трыццаць» сіра-палесцінскіх уладароў, якія кожны са сваім войскам вырашыліся сумесна перагарадзіць тут дарогу егіпецкаму цару. Кіраўніком саюза быў уладар Кадзеша  (руск.) на Аронце, які здолеў падняць на барацьбу з Егіптам ледзь не ўсю Сірыю-Палесціну.

Насуперак угаворам сваіх паплечнікаў абраць абходны шлях, Тутмос, не жадаючы праславіцца ў ворагаў баязліўцам, выйшаў да войскаў праціўніка, па найбольш цяжкай, але затое самай кароткай дарозе, прама праз цясніну, дзе пры жаданні лёгка можна было знішчыць усё войска егіпцян. Гэта цясніна была такой вузкай, што воіны і коні вымушаныя былі рухацца па ім у калону па адным, адзін за адным, прычым сам Тутмос узначальваў сваіх ваяроў. Непрыяцель, які ніяк не чакаў такой хуткасці прасоўвання егіпцян, не паспеў перакрыць горныя цясніны і ўсё войска фараона бесперашкодна выйшла на раўніну перад горадам. Гэтакія дзіўныя паводзіны сірыйцаў тлумачацца, магчыма, бояззю пакінуць лагер каля горада, за сцены якога можна было схавацца ў выпадку паразы.

У бітве  (руск.), якая адбылася на 26-ы дзень паходу (15 мая) кааліцыя мяцежнікаў была разбіта, а варожыя воіны і іх палкаводцы беглі пад ахову сцен Мэгіда, пакідаўшы сваіх коней, свае калясніцы і сваю зброю. Аднак вароты горада, у страху перад егіпецкімі ваярамі, апынуліся зачыненыя і жыхары горада былі вымушаныя падымаць сваіх уцекачоў на сцены з дапамогай звязаных вопраткі і вяровак. Хоць і цар Мэгіда і цар Кадзеша змаглі такім чынам выратавацца, у палон трапіў сын цара Кадзеша. Егіпцяне, аднак, не змаглі скарыстацца выгадным момантам і ўзяць горад з ходу, паколькі заняліся збіраннем кінутага праціўнікам рыштунку і зброі і рабункам пакінутага ім лагера. Егіпцяне захапілі 3400 палонных, больш за 900 калясніц, больш за 2000 коней, царскую маёмасць і мноства ската.

Багатая здабыча, захопленая егіпцянамі ў кінутым лагеры, не зрабіла на фараона ніякага ўражання — ён звярнуўся да сваіх салдат з натхняльнай прамовай, у якой давёў жыццёвую неабходнасць ўзяцця Мэгіда: «Калі б вы ўслед за гэтым узялі горад, то я здзейсніў б сёння (багатае прынашэнне) Ра, таму што правадыры кожнай краіны, якія паўсталі, зачыненыя ў гэтым горадзе і таму што паланенне Мэгіда падобна ўзяццю тысячы гарадоў». Егіпцяне былі вымушаныя перайсці да доўгай аблогі, у выніку чаго Мэгіда быў абнесены егіпецкай асаднай сцяной, якая атрымала назву «Менхепера (троннае імя Тутмоса III), які авалодаў раўнінай азіятаў». Аблога горада працягвалася даволі доўга, паколькі егіпцяне паспелі сабраць ураджай на навакольных палях. За час аблогі да Тутмоса прыбывалі з данінай кіраўнікі сірыйскіх гарадоў, якія пазбеглі акружэння ў Мэгіда. «І вось валадары гэтай краіны прыпаўзлі на сваіх жыватах пакланіцца славе ягонай вялікасці і вымаліць дыханне сваім ноздрам (гэта значыць памілаваць іх), таму што вялікая сіла яго рукі і вялікая яго ўлада. І дараваў фараон чужаземным царам».

За час першага паходу Тутмос захапіў таксама тры горада ў Верхнім Рэчэну: Інуаму, Ініугаса і Хурэнкару (дакладнае месцазнаходжанне якіх невядома), дзе было захоплена яшчэ больш за дзве з паловай тысячы палонных і велізарнае багацце ў выглядзе каштоўных металаў і майстэрскіх рэчаў. У дадатак да ўсяго Тутмос заклаў вельмі моцную крэпасць у краіне Рэменен, ён назваў «Мен-хепер-Ра, які звязвае варвараў», прычым ён ужывае той жа рэдкае слова для «варвараў», якое Хатшэпсут прыкладае да гіксосаў. З гэтага відаць, што Тутмос разглядае свой паход супраць сірыйскіх князёў як працяг вайны з гіксосамі, распачатай яго продкам Яхмасам I. У святле гэтага становіцца зразумелым чаму Манефон (у перадачы Іосіфа Флавія) прыпісвае перамогу над гіксосамі Тутмосу III, якога ён называе Місфрагмуфосісам (ад трона імя Тутмоса — Менхепера).

Пасля чаго Тутмос вярнуўся ў Фівы, забраўшы з сабой у Егіпет у якасці закладнікаў старэйшых сыноў царкоў, якія выказалі яму пакорлівасць. Такім чынам, Тутмос III даў пачатак практыцы, якой егіпецкая адміністрацыя карысталася на працягу ўсяго Новага царства, паколькі яна адначасова і нейтралізавала магчымасць антыегіпецкіх хваляванняў, і забяспечвала лаяльнасць да ўлады фараона мясцовых кіраўнікоў гарадоў Усходняга Міжземнамор’я, выхаваных пры егіпецкім двары. На сцяне Трэцяга пілона захаваўся амаль поўны спіс сірыйска-палестынскіх гарадоў, якія ўваходзілі ў саюз, разгромлены фараонам ў Мэгіда. Спіс змяшчае 119 назваў, уключаючы такія вядомыя гарады як Кадзеш, Мэгіда  (руск.), Хамат  (руск.), Дамаск, Хацор, Ака, Берыт, Іопія, Афэк  (руск.), Таанах і многія іншыя. Тут жа змешчаны надпіс:

«Гэта апісанне жыхароў зямлі верхняга Рутэну, які былі ўзяты ў палон (літаральна „злоўлены“) у непрыяцельскім горадзе Мэгіда. Яго святасць адвёў дзяцей іх жывымі палоннымі ў горад і крэпасць Сухен ў Фівах, падчас свайго пераможнага паходу, як загадаў яму бацька яго Амон, які кіруе ім па правым шляху.»

Аповяд аб першым паходзе Тутмоса III заканчваецца выявай трыумфу фараона, які вярнуўся ў Фівы са сваім войскам. У гонар сваёй грандыёзнай перамогі Тутмос III зладзіў у сталіцы тры святы, якія доўжыліся па 5 дзён. У ходзе гэтых святаў фараон шчодра адарыў сваіх военачальнікаў і праславіліся салдат, а таксама храмы. У прыватнасці, падчас галоўнага 11-дзённага свята, прысвечанага Амону, — Апет, — Тутмос III перадаў храму Амона тры захопленых у Паўдневай Фінікіі горада, а таксама шырокія ўладанні ў самім Егіпце, на якіх працавалі захопленыя ў Азіі палонныя.

Далейшыя ваенныя кампаніі Тутмаса

Гранітная статуя фараона Тутмоса III

Другі-чацверты паходы

У аналах Тутмоса нічога не захавалася аб 2, 3, 4-м паходах. Мабыць, у гэты час Тутмос умацоўваў сваю ўладу над заваяванымі тэрыторыямі.

Пяты паход

На 29-м годзе свайго праўлення Тутмос распачаў свой 5-ы паход у Пярэднюю Азію. Да гэтага часу сіра-фінікійскія княствы ўтварылі новую антыегіпецкую кааліцыю, у якой значную ролю сталі адыгрываць як прыбярэжныя фінікійскія гарады, так і гарады Паўночнай Сірыі, сярод якіх вылучыўся Туніп. З іншага боку, Егіпет, мабілізуючы як свае ўласныя рэсурсы, так і рэсурсы заваяваных раней абласцей Палесціны і Паўдневай Сірыі  (англ.) (Хару  (англ.) і Ніжняга Рэчэну), стаў рыхтавацца да новай вялікай ваеннай кампаніі ў Пярэдняй Азіі. Выдатна разумеючы, што Егіпет ніколі не зможа панаваць у Сірыі, калі ён не ўстане трывалай нагой на фінікійскае ўзбярэжжа, Тутмос III арганізаваў флот, задачай якога было заваяванне гарадоў фінікійскага ўзбярэжжа і ахова марскіх камунікацый, якія вялі з Фінікіі ў Егіпет. Вельмі магчыма, што гэтым камандуючым флотам стаў менавіта той стары паплечнік не толькі Тутмоса III, але яшчэ і Тутмоса II, вяльможа Небамон, якога Тутмас III прызначыў камандзірам «усіх караблеў цара». Пяты паход Тутмоса III меў на мэце ізаляваць Кадзеш ад яго моцных саюзнікаў на фінікійскім узбярэжжы і тым стварыць спрыяльныя ўмовы для поўнай блакады і далейшага захопу Кадзеша.

У цяперашні час не ўяўляецца магчымым атаясаміць назву горада Уарджэт (Уарчэт), які, як паказвае летапісец, быў захоплены падчас гэтага паходу. Мяркуючы па далейшым тэксце «Аналаў», можна думаць, што Уарджэт быў даволі буйным фінікійскім горадам, паколькі ў ім, па словах летапісца, быў «склад ахвяр» і, відавочна, акрамя таго, свяцілішча Амона-Харахтэ, у якім фараон прынес ахвяры фіванскаму вярхоўнаму богу. Хутчэй за ўсё, у гэтым вялікім фінікійскім горадзе знаходзілася даволі значная егіпецкая калонія. Маюцца падставы меркаваць, што Уарчэт знаходзіўся параўнальна недалека ад Туніпа, і ўваходзіў у сферу ўплыву гэтага буйнога горада Паўночнай Сірыі, паколькі фараон пры заняцці Уарчэта захапіў разам з іншай вялікай здабычай «гарнізон гэтага ворага з Туніпа, князя гэтага горада». Цалкам натуральна, што кіраўнік Туніпа, эканамічна і палітычна цесна звязаны з гарадамі фінікійскага ўзбярэжжа, баючыся егіпецкага нашэсця, накіраваў у Уарчэт дапаможныя войскі, для таго, каб агульнымі намаганнямі адбіць націск егіпецкіх войскаў.

Імкненне Егіпта захапіць не толькі гарады фінікійскага ўзбярэжжа, але і марскія камунікацыі падкрэслена і урыўкам з «Аналаў», у якім апісваецца захоп егіпцянамі «двух караблеў [разам з іх камандай], нагружаных усякімі рэчамі, рабамі і рабынямі, меддзю, свінцом, белым золатам (волавам?) і усімі выдатнымі рэчамі». Сярод захопленай здабычы пісец адзначыў рабоў, рабынь і металы ў якасці найбольш жаданых для егіпцян каштоўнасцяў.

На зваротным шляху егіпецкі фараон спустошыў вялікі фінікійскі горад Іарціту з «яго [запасамі] збожжа, высек усе яго добрыя дрэвы». Перамогі, здабытыя егіпецкімі войскамі над непрыяцелем на фінікійскім узбярэжжы, аддалі ў рукі егіпцянаў багаты земляробчы раён. Па словах летапісца, краіна Джахі, занятая егіпецкімі войскамі, мела шмат садоў, у якіх раслі шматлікія пладовыя дрэвы. Краіна была багатая збожжам і віном. Таму егіпецкае войска было багата забяспечана ўсім тым, што яму належала атрымліваць падчас паходу. Іншымі словамі, багатае фінікійскае ўзбярэжжа было аддадзена на разрабаванне егіпецкаму войску.

Мяркуючы па тым, што ў апісанні пятага паходу Тутмоса III у Пярэднюю Азію згадваецца толькі аб узяцці аднаго горада Уарджэта і пра спусташэнне аднаго толькі горада Іарціту, астатнія гарады фінікійскага ўзбярэжжа не былі захопленыя егіпцянамі. Менавіта таму егіпецкі пісец, апісваючы багацці краіны Джахі, пералічвае толькі фруктовыя сады, віно і збожжа, якія трапілі ў рукі егіпецкіх воінаў, што і дало магчымасць забяспечыць войска ўсім неабходным. З гэтым пагаджаецца і пералік тых прынашэнняў, якія былі дастаўленыя фараону падчас гэтага паходу. У гэтым спісе прынашэнняў звяртае на сябе ўвагу вялікая колькасць буйной і дробнай рагатай жывёлы, хлеба, збожжа, пшаніцы, цыбулі, «усялякіх добрых пладоў гэтай краіны, аліўкавага алею, мёду, віна», то ёсць галоўным чынам прадуктаў сельскай гаспадаркі. Іншыя каштоўнасці пералічаныя альбо ў вельмі невялікай колькасці (10 сярэбраных талерак) або ў самай агульнай форме (медзь, свінец, лазурыт, зялёны камень).

Відавочна, усё мясцовае насельніцтва схавалася са сваімі каштоўнасцямі за моцнымі сценамі шматлікіх фінікійскіх гарадоў, якія егіпецкае войска не змагло заняць.

Такім чынам, найбольш важным вынікам пятага паходу Тутмоса III быў захоп краіны Джахі (Фінікіі) — багатага земляробчага раена, які даў некалькі апорных пунктаў на фінікійскім ўзбярэжжы. Гэты плацдарм дазволіў бы падчас наступнай кампаніі высадзіць тут ужо больш буйныя ваенныя сілы з мэтай пранікнення ў даліну Аронта і захопу найбольш важных гарадоў унутранай Сірыі. Несумненна, настрой егіпецкага войска павінен быў быць прыпаднятым, так як, па словах летапісца, «войска яго вялікасці напівалася [удосталь] і умашчалася аліўкавым алеем кожны дзень, як у святы ў краіне егіпецкай». Такімі наіўнымі словамі і вельмі адкрыта ахарактарызаваў егіпецкі пісец матэрыяльную забяспечанасць егіпецкага войска, якое атрымала ў Фінікіі шэраг буйных перамог.

Хутчэй за ўсё, менавіта да гэтага паходу ставіцца цікавы гістарычны раман позняй рэдакцыі  (англ.), які апавядае аб узяцці  (англ.) Іопіі егіпецкім палкаводцам Джхуці (Туці)  (англ.). Гэты Джхуці быццам бы выклікаў цара Іопіі і яго салдат да сябе ў лагер для перамоў, і там напаіў іх дап’яна. Тым часам ен загадаў пасадзіць сто егіпецкіх салдат у вялізныя гаршкі з-пад віна і аднесці гэтыя гаршкі ў горад, — нібыта здабычу цара горада. Вядома ж, у горадзе схаваныя салдаты павыскоквалі з гаршкоў і напалі на непрыяцеля; у выніку Іопія была ўзятая. Нельга не ўгледзець у гэтым паданні матыву, агульнага з гісторыяй аб траянскім кані.

Шосты паход

Егіпет і Блізкі Усход ў часы Тутмасідаў

На 30-м годзе кіравання Тутмос прадпрымае свой 6-ы паход з мэтай пашырэння заваяваных тэрыторый і захопу найважнейшага ваенна-палітычнага цэнтра Сірыі — Кадзеша. Паход вырашана было распачаць марскі. Па Міжземным моры караблі даплылі да Фінікіі і можна меркаваць, што егіпецкія войскі высадзіліся ў Сіміры  (руск.), бо менавіта адсюль адкрываўся найбольш кароткі і зручны шлях, які вёў па даліне ракі Элейтэраса (Рака Нар аль-Кальб  (англ.)) у даліну Аронта. З іншага боку, захоп вялікага горада Сіміры дазваляў егіпецкім войскам умацаваць свае пазіцыі на Фінікійскім узбярэжжы. Здагадка, што егіпцяне высадзіліся ў Сіміры, пацвярджаецца і тым, што, згодна з «аналамі», егіпецкія войскі пасля аблогі Кадзеша вярнуліся назад у Сіміу, якая названая егіпецкім летапісцам «Джэмара».

З Сіміры егіпецкае войска пайшло на Кадзеш. Кадзеш ляжаў на заходнім беразе Аронта. Невялікі прыток з захаду злучаўся з Аронтам непасрэдна на поўнач ад горада так, што апошні знаходзіўся паміж імі. Папярок касы, на поўдзень ад горада быў прарыты канал, які можна прасачыць яшчэ і зараз і які, несумненна, існаваў у дні Тутмоса, ён злучаў абодва патокі, і дзякуючы гэтаму горад быў з усіх бакоў акружаны вадой. Высокія сцены, у давяршэнне да сказанага, рабілі яго пунктам вельмі умацаваным. Кадзеш быў, верагодна, самай грознай крэпасцю ў Сірыі. Аблога Кадзеша працягвалася з вясны да восені, паколькі егіпцяне паспелі зняць ураджай у ваколіцах горада, але ўзяць горад Тутмос так і не змог, а абмежаваўся толькі руінамі яго ваколіц.

На зваротным шляху ў Сіміру егіпцяне другі раз ўзялі горад Іарціту і цалкам разбурылі яго. Каб канчаткова здушыць супраціў непакорлівых сіра-фінікійскія князёў, Тутмас узяў у якасці закладнікаў іх дзяцей і братоў і адвёў іх з сабою ў Егіпет. «Аналы Тутмоса III» адзначаюць гэтую падзею ў наступных словах: «І вось дастаўлены былі дзеці князёў і браты іхнія, каб утрымлівацца ва ўмацаваных лагерах Егіпта». Фараон стараўся падпарадкаваць гэтых закладнікаў егіпецкаму культурнаму і палітычнаму ўплыву, каб выхаваць з іх будучых сяброў Егіпта. Таму «калі хто-небудзь з гэтых князёў паміраў, то яго вялікасць прыводзіў [сына] яго, каб паставіць на яго месца».

Сёмы паход

На 31-м годзе кіравання быў зроблены 7-ы паход, таксама марскі. У «аналах» вельмі каротка паведамляецца аб тым, што фараон падчас гэтага паходу заняў фінікійскі горад Улаза  (галіс.), названы егіпецкім летапісцам Іунрачу, які знаходзіўся блізу Сіміры. Відавочна, Улаза была буйным цэнтрам, вакол якога групаваліся сілы антыегіпецкай кааліцыі сіра-фінікійскіх князёў. Вялікую ролю ў гэтай кааліцыі адыгрываў і сірыйскі горад Туніп, які падчас гэтага паходу падтрымліваў Улазу. У «аналах» паведамляецца, што падчас узяцця Улазы егіпцяне захапілі каля 500 палонных, і сярод іншых «сына гэтага ворага з Туніпа», то ёсць сына князя Туніпа, які, відаць, з атрадам дапаможных войскаў быў пасланы з Туніпа ва Улазу, каб затрымаць далейшае прасоўванне егіпецкіх войскаў. Аднак, нягледзячы на дапамогу сірыйскіх гарадоў, Улаза была занята егіпецкім войскам, як гэта падкрэслена ў «аналах», «у вельмі кароткі час. І ўся маёмасць яе стала лёгкай здабычай» егіпцян. Адсюль можна зрабіць выснову, што егіпцяне мелі значную колькасную перавагу над кааліцыяй сіра-фінікійскіх князёў не толькі на сушы, але і на моры. Бо згадка пра тое, што непрыяцельскі горад быў захоплены вельмі хутка, сустракаецца ў «аналах» у першы раз.

Мясцовыя царкі зазвычай з’явіліся з выразам пакоры, і Тутмос сабраў з іх амаль 500 кг срэбра, не лічачы вялікай колькасці натуральных прадуктаў. Затым Тутмос паплыў уздоўж берага Міжземнага мора з аднаго порта ў другі, дэманструючы свае сілы і ўсюды арганізоўваючы адміністрацыю гарадоў.

У «аналах» паведамляецца пра тое, што «усе гавані, у якія прыбывала яго вялікасць, былі забяспечаныя выдатнымі лясамі, усялякімі хлябамі, аліўкавым алеем, пахошчамі, віном, мёдам і ўсякімі выдатнымі пладамі гэтай краіны». Відавочна, Тутмос III арганізаваў у гарадах фінікійскага ўзбярэжжа пастаянныя базы прадуктовага забеспячэння егіпецкага войска, якое дзякуючы гэтаму магло здзяйсняць працяглыя паходы ўглыб краіны.

Вярнуўшыся ў Егіпет, Тутмас знайшоў там паслоў з Нубіі, з краін Ганабут і Уауат  (італ.), якія прынеслі яму даніну, што ў асноўным складалася з буйной рагатай жывёлы, але таксама згадваюцца слановыя іклы, чорнае дрэва, шкуры пантэр і іншыя каштоўныя творы гэтых краін.

Восьмы паход

На 33-м годзе кіравання адбыўся 8-ы паход. Заваяванне Палестыны, гарадоў фінікійскага ўзбярэжжа і Паўднёвай Сірыі, нарэшце, пранікненне ў даліну Аронта адкрылі егіпецкім войскам стратэгічна важныя дарогі, якія вядуць на поўнач, у Паўночную Сірыю, і на паўночны ўсход, у даліну сярэдняга Еўфрата, дзе знаходзіліся краіна Нахарына і магутная дзяржава Мітані. Тая акалічнасць, што асноўны стратэгічны ўдар падчас гэтай кампаніі быў нанесены дзяржаве Мітані, досыць ясна падкрэслена ў «аналах». Аўтар «Аналаў», які вельмі скупа апісаў восьмы паход Тутмоса III, у самым пачатку свайго апісання паведамляе аб важнейшых дасягненнях егіпцян, якія выказаліся ў пераходзе праз Еўфрат і спусташэнні краіны Нахарыны. На шчасце, два іншыя надпісы, якія захаваліся ад гэтага часу — надпіс з Джэбель-Баркала і аўтабіяграфія Аменемхеба, дазваляюць хаця б у агульных рысах аднавіць падзеі, якія адбыліся падчас восьмага паходу Тутмоса III у Пярэднюю Азію.

Гэты паход, як гэта відаць з надпісу Аменемхеба, быў зроблены па сушы. Егіпецкія войскі пад начальствам фараона рушылі ад межаў Егіпта да краіны Негеб, якая знаходзілася ў паўднёвай частцы Палестыны. Гэты маршрут тлумачыцца, мабыць, тым, што егіпцянам з прычыны далёкасці паходу неабходна было трывала замацаваць свой тыл і забяспечыць асноўныя сухапутныя камунікацыі. Магчыма таксама, што ў Паўднёвай Палестыне ўспыхнула паўстанне мясцовых плямёнаў супраць егіпецкага панавання, што вымусіла егіпцян даць у Негебе бітву паўстанцам. Падавіўшы паўстанне, егіпецкая армія прайшла праз усю Палестыну і ўступіла ў Паўднёвую Сірыю. «Аналы» у якасці, відавочна, першага буйнога поспеху егіпцян адзначаюць «прыбыццё да вобласці Кедэн». Кедэн, як егіпцяне называлі Катну  (руск.), быў заняты егіпецкімі войскамі, як гэта можна меркаваць па тэксце «Аналаў», а таксама па фрагменце надпісу, які захаваўся на сёмым пілоне фіванскага храма Амона  (англ.). Узяцце егіпцянамі Катны — вялікага горада, які спрадвеку меў велізарнае гандлёвае і ваенна-палітычнае значэнне — стала буйным ваенным поспехам, які вельмі палегчыў далейшае прасоўванне на поўнач егіпецкага войска. Мяркуючы па тым, што Катна не згадваецца ў «аналах» пры апісанні папярэдніх паходаў Тутмоса III, горад да гэтага часу захоўваў сваю незалежнасць ад Егіпта, што, вядома, вельмі ўскладняла далейшае прасоўванне егіпецкіх войскаў.

Заняўшы Катну, егіпецкае войска рушыла далей на поўнач і каля «вышынь Уана, на захад ад Харабу» (мабыць, Халеба) дало бітву суперніку, які, магчыма, засяродзіў тут даволі буйныя сілы. Апісваючы гэтую бітву, Аменемхеб паведамляе: «Я ўзяў азіятаў у якасці палонных — 13 чалавек і 70 жывых аслоў, а таксама 13 бронзавых сякер, [прычым] бронза была аздобленая золатам». Хутчэй за ўсё, сярод войскаў праціўніка знаходзіліся адборныя войскі небудзь аднаго з буйных гарадоў Сірыі, альбо нават самага мітанійскага цара, узброеныя каштоўнай зброяй, апісанай Аменемхебам. Разбіўшы войскі суперніка егіпецкія войскі занялі Халеб, пасля чаго прасунуліся далей на паўночны ўсход, захапілі ўвесь раён аж да Еўфрата і падышлі да гэтай рацэ, якая з’яўлялася натуральнай мяжой паміж Сірыяй і Месапатаміяй, непадалёк ад Каркеміша  (руск.). Тут, каля гэтага вялікага і моцнага горада, размешчанага на ўсходнім беразе Еўфрата, егіпецкія войскі, як пра гэта гаворыцца ў надпісы Аменемхеба, далі вялікую бітву войскам непрыяцеля.

Цалкам разграміўшы праціўніка, егіпцяне авалодалі цвярдынямі Кархеміша і пераправай праз Еўфрат, што дало магчымасць егіпецкаму войску ўварвацца ў ваколіцы дзяржавы Мітані, якія знаходзіліся ўжо ў Месапатаміі. Гэты буйны поспех егіпецкай зброі быў справядліва расцэнены сучаснікамі як пераможнае завяршэнне ўсёй кампаніі, зацвердзіў панаванне Егіпта ў Пярэдняй Азіі і аддаў у рукі егіпцян шырокія і багатыя раёны не толькі Паўночнай Сірыі, але і Мітані. Таму аб пераправе праз Еўфрат паведамляецца ва ўсіх трох надпісах, якія апісваюць восьмы паход Тутмоса III. У «аналах» коратка паведамляецца, што фараон на чале свайго войска пераправіўся праз «вялікую перавернутую раку Нахарыны», гэта значыць праз раку, якая цячэ не на поўнач, як звыклы і знаёмы егіпцянам Ніл, а на поўдзень.

У надпісы з Джэбель-Баркала красамоўна апісваецца, як егіпецкае войска спустошыла гэты шырокі раён, прадаўшы агню і мечу ўсе паселішчы, высекшы пладовыя дрэвы і захапіўшы ў якасці рабоў ўсіх жыхароў, а таксама шмат жывёлы і запасы збожжа. У гэтым жа надпісе, які змяшчае шэраг істотна важных дадзеных адносна восьмага паходу Тутмоса III, якіх няма ў іншых надпісах падрабязна апавядаецца пра тое, як фараон загадаў пабудаваць мноства караблёў з трывалага ліванскага кедра, ссечанага «ў гарах краіны бога» каля «Валадаркі Бібла». Затым караблі былі пагружаныя на вялікія вазы, запрэжаныя быкамі, і дастаўлены да берагоў Еўфрата. На гэтых караблях егіпецкія войскі пераправіліся «праз вялікую раку, якая працякае паміж гэтай іншаземнай краінай і краінай Нахарына». Гэтыя апошнія словы выразна ўказваюць на тое, што егіпцяне падчас валадарання Тутмоса III называлі краінай «Нахарына» вобласць, якая ляжыць непасрэдна на ўсход ад сярэдняга цячэння Еўфрата.

Гэтыя буйныя ваенныя поспехі егіпецкага войска і ўдалая пераправа праз Еўфрат аддалі ў рукі егіпцян не толькі заходняе, але і ўсходняе ўзбярэжжа Еўфрата. Мяркуючы па тэксце «Аналаў», Тутмос III, рэалізуючы гэтыя поспехі, рушыў на поўдзень, збольшага плывучы на караблях па рацэ, збольшага рухаючыся пешшу па яе ўсходнім беразе, «захопліваючы гарады, спусташаючы вобласці гэтага ворага пагарджанай краіны Нахарына». «Я запаліў іх, мая вялікасць ператварыла іх у разваліны… Я забраў усіх іх людзей, уведзенных палоннымі, іх жывёлу без ліку, а таксама іх рэчы, я адабраў у іх жыта, я вырваў іх ячмень, я высек усе іх гаі, усе іх пладовыя дрэвы». Відавочна, супраціў мітанійскага войска быў цалкам зламаны. Егіпецкі летапісец вобразна малюе дэмаралізацыю разбітага праціўніка, які імкліва адыходзіць на паўднёвы ўсход, кажучы, што «ні адзін з іх не азіраўся, бо яны беглі і скакалі, як казляняты гор». У надпісы з Джэбель-Баркала поўны разгром мітанійскага войска падкрэслены ўказаннем на тое, што мітанійскі цар прымушаны быў звярнуцца ва ўцёкі і што фараон «адшукваў пагарджанага ворага ў іншаземных краінах Мітані. Ён бег ад фараона ад страху ў іншую краіну, у аддаленае месца». Адных толькі цароў з іх жонкамі было захоплена 30 персон, таксама патрапіла ў палон 80 прадстаўнікоў шляхты.

Відавочна, Тутмос III абмежаваўся спусташэннем заходняй частцы Мітанійскага царства і не злічыў патрэбным пераследваць мітанійскага цара, уцекача ў далёкія ўсходнія межы сваёй дзяржавы. Лічачы, што егіпецкія войскі цалкам выканалі стратэгічныя задачы дадзенай кампаніі, Тутмос III паставіў два памятных каменя, адзін на ўсходнім баку Еўфрата, іншы каля пліты, якая была пастаўлена Тутмосам I. Аб гэтым паведамляецца як у «аналах», так і ў надпісы з Джэбель-Баркала. Хутчэй за ўсё, устаноўка памятных пліт на берагах Еўфрата была тым урачыстым момантам, які павінен быў адзначыць завяршэнне пераможнага паходу. Дасягнуўшы максімум магчымага фараон павярнуў назад.

Ля Ніі  (англ.) фараон вырашыў паляваць на сланоў, якія тады ў лішку вадзіліся ў гэтых месцах. Тутмос на сваёй калясніцы атакаваў велізарны статак у 120 асобін, але ледзь не загінуў падчас гэтага палявання. Велізарны раз'юшаны, відаць, паранены слон, важак гэтага статку, схапіў цара хобатам і гатовы быў кінуць яго на зямлю, каб растаптаць. Аднак верны Аменемхеб, з надпісу ў грабніцы якога нам вядомы гэты інцыдэнт, апынуўся побач. Ён адсек слану хобат і кінуўся бегчы, адцягваючы ўвагу слана на сябе. Фараон ў гэты час змог схавацца.

Аднак на зваротным шляху Тутмосу III прыйшлося пераадолець некаторы супраціў асобных абласцей і гарадоў Сірыі, якія ўсё яшчэ не былі канчаткова заваяваны егіпцянамі. Аменемхеб паведамляе ў сваёй аўтабіяграфіі, што «ён бачыў перамогі цара» «у краіне Сенджэра», калі ён «здзейсніў там вялікае пабоішча». Далей, на гэтым зваротным шляху егіпецкаму войску давялося зноў уступіць у барацьбу з князем Кадзеша, які, відаць, спрабаваў выкарыстаць сітуацыю, каб падняць паўстанне супраць фараона. Аднак, валодаючы ўсё яшчэ досыць буйнымі сіламі, Тутмос III «захапіў горад Кадзеш». Нарэшце, Аменемхеб паведамляе, што ён «зноў убачыў перамогі яго вялікасці ў пагарджанай краіне Тахсі, ля горада Мерыу». Усе гэтыя бітвы, апісаныя Аменемхебам, былі не выпадковымі невялікімі сутычкамі, а даволі значнымі бітвамі, падчас якіх быў канчаткова задушаны супраціў асобных ўсё яшчэ непакорлівых сірыйскіх абласцей і гарадоў. Асабліва істотна тое, што фінікійскія гарады і вобласці павінны былі плаціць штогадовыя падаткі Егіпту. Тым самым гэтыя заваяваныя краіны былі як бы і ў эканамічным дачыненні ўведзены ў склад егіпецкай дзяржавы.

У ходзе восьмага паходу Тутмосу III удалося ўмацаваць егіпецкае панаванне ў Сірыі, Палестыне і Фінікіі, нанесці сур'ёзны ўрон Мітанійскай дзяржаве, ажыццявіўшы пераправу праз Еўфрат і спустошыць яго заходнія вобласці, нарэшце, егіпцяне захапілі велізарную здабычу, пра што сведчаць «Аналы».

Акрамя таго, несумнеўным вынікам восьмага паходу было ўмацаванне ваенна-палітычнага і эканамічнага ўплыву Егіпта ў Пярэдняй Азіі. Гэта выявілася ў тым, што Асірыя і Хецкае царства (Вялікая Хета) даслалі сваю «даніну» у Егіпет. Вядома, гэтыя дзяржавы не былі падуладныя Егіпту. У якасці самастойных дзяржаў яны не былі абавязаныя пасылаць сваю даніну Егіпту. Але паколькі і Асірыя, і Вялікая Хецкая дзяржава вялі пастаянную барацьбу з Мітані, то пасылкай дароў фараону яны як бы салідарызаваліся з яго палітыкай у Пярэдняй Азіі, ставілі сябе ў становішча яго саюзнікаў, прызнавалі яго заваёвы і ў той жа час як б адкупляцца ад грозных войскаў фараона. Гэта быў адзін з момантаў найвышэйшага напружання ваенна-агрэсіўнай палітыкі егіпецкай дзяржавы, калі палітыка бесперапынных заваявальных паходаў Егіпта ў Пярэднюю Азію дасягнула свайго кульмінацыйнага пункта.

Егіпет быў на вяршыні сваёй ваеннай магутнасці. У «аналах» паказваецца, што егіпецкае войска на чале з фараонам «прыбыло … шчасна ў Егіпет». Двойчы адзначае летапісец, што фараон гэтым паходам пашырыў «межы Егіпта». Цалкам свядома змясціўшы ў гэтым жа апісанні восьмага паходу спісы паступленняў з Пунта і Нубіі, летапісец гэтым як бы адзначае велізарную працягласць егіпецкай дзяржавы, у якую пастаянна сцякаліся незлічоныя багацці з Пярэдняй Азіі і далёкіх афрыканскіх абласцей аж да «краіны бога», той далёкай краіны Пунт, якая, відавочна, была размешчана на ўзбярэжжы Усходняй Афрыкі.

Дзевяты паход

У 34-ы год праўлення Тутмос прадпрымае свой 9-ы паход. Пасля буйных перамог, атрыманых у Паўночнай Сірыі і Паўночна-Заходняй Месапатаміі падчас восьмага паходу Тутмоса III, егіпецкім войскам мелася быць задача ўтрымліваць занятыя пазіцыі і душыць паўстанні, што было неабходна, каб умацаваць становішча Егіпта ў заваяваных краінах. Таму, натуральна, што падчас наступных паходаў Тутмас III стараўся толькі захаваць захопленае і не лічыў патрэбным прасоўвацца ўглыб заваяваных краін. Падчас дзевятага паходу егіпецкія войскі занялі галоўны горад вобласці Нухашэ  (руск.) і два іншых другарадных горада той жа вобласці.

У «аналах» паведамляецца, што фараон захапіў горад Ініугаса, прычым «людзі іншага горада, які знаходзіцца ў яго вобласці, уціхаміраныя цалкам яго вялікасцю, прыйшлі да яго з паклонам». Далей у прыкладзеным пераліку «гарадоў, захопленых у гэтым годзе», згадваюцца «два горада і горад, які здаўся ў гэтай вобласці Ініугаса. Усяго тры [горада].» Гэты раён меў вялікае эканамічнае значэнне, бо тут праходзілі важныя гандлёвыя шляхі, што злучалі даліну Еўфрата з паўночнафінікійскім узбярэжжам і глыбінныя вобласці Паўночнай Сірыі. Краіна Нухашэ мела, вядома, і вялікае стратэгічнае значэнне ў якасці памежнага раёна, які знаходзіўся на стыку сфер уплыву трох буйных дзяржаў: Егіпта, Мітані і Хецкага царства. Таму трывалы занятак гэтага фарпоста забяспечвала егіпцянам панаванне ва ўсім шырокім раёне паміж сярэднім цячэннем Еўфрата і паўночнафікікійскім узбярэжжам.

У гэтым багатым княстве егіпецкія войскі захапілі вялікую здабычу, пералічаную ў «Аналах». Летапісец, ведучы ўлік захопленых каштоўнасцяў, згадвае тут палонных, іх жонак і дзяцей, відавочна, звернутых у рабства, коней, багата аздобленыя золатам і срэбрам калясніцы сірыйскіх арыстакратаў, залатыя пасудзіны, золата ў кольцах, сярэбраны посуд, срэбра ў кольцах, медзь, свінец, бронзу, розную зброю «для бітвы», мноства буйной і дробнай рагатай жывелы, аслоў, каштоўныя гатункі дрэва і раскошныя вырабы з дрэва — крэслы і драўляныя часткі палаткі, упрыгожаныя бронзай і каштоўнымі камянямі.

Пералік даніны, атрыманай Тутмосам III на 34-м годзе яго кіравання, дзівіць колькасцю і разнастайнасцю. З Фінікіі (Джахі) егіпцяне па-ранейшаму атрымлівалі «усялякія выдатныя рэчы», якімі былі багатыя ўсе фінікійскія гавані. У дадзеным выпадку ўяўляе вялікую цікавасць згадка летапісца аб тым, што ўсе прадукты і тавары адпраўляліся на разнастайных караблях: на караблях кефтыу  (руск.) (крыцкія караблі), на біблейскіх караблях і на марскіх (можа быць, нават баявых) караблях. У прыватнасці, гэтыя караблі былі нагружаныя мачтамі, драўлянымі слупамі і вялікімі бэлькамі для буйных царскіх пабудоў. Відавочна, пісец меў на ўвазе ў дадзеным выпадку падкрэсліць развіццё марскога гандлю Егіпта, які ўсталёўваў цяпер больш трывалыя гандлёвыя сувязі з Крытам і Фінікіяй. Гэта пацвярджаецца тым, што ў далейшых радках «Аналаў» гаворыцца аб дастаўцы «даніны» або аб атрыманні адмысловых паставак (літаральна: «прынашэнняў») з краіны Ісі (відавочна, Кіпра), адкуль егіпцяне атрымлівалі ў першую чаргу медзь, а затым свінец, лазурыт, слановую косць і каштоўнае дрэва «чагу». Таксама дары даслаў у гэтым годзе, і цар Асірыі.

Дзесяты паход

У 35-ы год праўлення — 10 паход. Тутмос III быў вымушаны распачаць гэты паход у Сірыю, з тым каб здушыць паўстанні ў паўночнай частцы гэтай краіны і ў прылеглых абласцях Паўночна-Заходняй Месапатаміі, на якія распаўсюджваўся некалькі невыразны і расплывісты егіпецкі геаграфічны тэрмін «Нахарына».

Галоўным ворагам егіпцян ў гэтым годзе быў «гэты агідны вораг з Нахарыны», які, па словах летапісца, сабраў вялікую армію «з канцоў краіны», прычым воіны праціўніка былі «больш шматлікія, чым пясок на беразе». Відавочна, на гэты раз Егіпту ў Сірыі супрацьстаяла даволі значная кааліцыя паўночнасірыйскіх і, магчыма, мітанійскіх абласцей і гарадоў на чале з адным з мясцовых князеў. Бітва адбылася каля «горада краіны Іяраіяны», месцазнаходжанне якой дакладна вызначыць у цяперашні час нельга.

У «Аналах» апісваецца бліскучая перамога егіпецкага войска, пасля якой ворагі «беглі, падаючы адзін на аднаго». Аднак, відаць, на самай справе бітва была ўпартай, і толькі саступаючы ваеннаму майстэрству егіпецкай арміі, сірыйцы адышлі пад прыкрыццё сцен горада. Але гэта адступленне не было панічным бегствам, як пра тое сказана ў аналах, а, відавочна, праходзіла арганізавана, паколькі егіпцяне змаглі захапіць ўсяго 10 палонных, затое 180 коней і не менш за 60 калясніц.

У выніку замірэння егіпецкімі войскамі непакорлівых абласцей Паўночнай Сірыі краіны Рэчэну і Рэменен (Сірыя і Ліван), а таксама іншыя азіяцкія краіны паслалі свае прынашэнні і падаткі егіпецкаму фараону, прычым у прыведзеных летапісцам пераліках каштоўнасцяў варта адзначыць золата, залатыя пасудзіны, пахошчы, калясніцы, коней, нарэшце, вялікую колькасць аліўкавага алею і віна. Сістэматычна душачы супраціў народаў Пярэдняй Азіі, егіпцяне з года ў год выпампоўвалі з гэтых багатых абласцей мноства саміх разнастайных прадуктаў і каштоўнасцяў, што не магло ў некаторым сэнсе не ўмацаваць матэрыяльную базу егіпецкай рабаўладальніцкай гаспадаркі і ваенную моц егіпецкай дзяржавы.

Адзінаццаты-дванаццаты паходы

У «Аналах» не захавалася ніякіх звестак аб паходах, якія Тутмос III здзяйсняў у Пярэднюю Азію на 36 і 37-м гадах валадарання. Але паколькі ў тым жа летапісе пад 38-м годам згадваецца і апісваецца трынаццаты «пераможны паход», то, відавочна, адзінаццатая і дванаццатая кампанія ставяцца да двух папярэдніх гадоў.

Трынаццаты паход

Паход 38-га года адзначыўся толькі адной буйной ваеннай падзеяй, якую летапісец палічыў годнай адзначыць у сваіх кароткіх запісах. Гэта было спусташэнне гарадоў у вобласці Ініугаса, якая была ўпершыню захоплена Тутмосам III падчас яго першага паходу. Аднак гэты раён Сірыі неаднаразова паўставаў супраць панавання егіпцян. Падчас дзевятага паходу фараон зноў пакарыў гэтую вобласць; нарэшце, на заходзе свайго шматгадовага кіравання ён прымушаны быў зноў нанесці моцны ўдар гэтым непакорным паўночнасірыйскім гарадам.

У пераліках багатай даніны, атрыманай царом з розных краін і абласцей Пярэдняй Азіі пасля трынаццатага паходу, згадваюцца Ліван  (руск.) (Рэменен), Фінікія (Джахі), востраў Кіпр (Ісі). Разам з імі сустракаецца ўпершыню назва «краіны Іарарэх».

Чатырнаццаты паход

На 39-м годзе свайго валадарання Тутмос зноў здзейсніў паход у Пярэднюю Азію, аб якім мы вельмі мала дасведчаныя. У летапісе ў дадзеным выпадку згадваецца толькі, што падчас чатырнаццатага пераможнага паходу цара ў краіну Рэчэну егіпецкія войскі сутыкнуліся з «пераможанымі ворагамі краіны Шасу  (руск.)», якіх прынята звычайна лічыць «бедуінамі». Зразумела, гэтыя плямены шасу не маюць ніякага дачынення да сучасных бедуінаў. Магчыма, што пад словам, «шасу» егіпцяне мелі на ўвазе качэўнікаў пустынных раенаў Пярэдняй Азіі. Аднак у дадзеным выпадку маюцца на ўвазе плямены якой-небудзь пэўнай краіны, як гэта відаць з адпаведнага іерогліфа, што іх абазначае.

Падзеі наступных двух гадоў амаль нічым не адзначаны ў «Аналах Тутмоса III». Тэкст, які адносіцца да 40-га года, складаецца ўсяго толькі з аднаго дрэнна захаванага радка, у якім можна спрабаваць убачыць згадку пра пятнаццаты паход. Пад 41-м годам у захаваных радках летапісу наогул не гаворыцца аб якім-небудзь паходзе, а адразу прыводзіцца «пералік прынашэнняў князеў Рэчэну», затым апісваецца забеспячэнне гаваняў, прычым, згадваецца, як звычайна, «ураджай з Джахі», далей паведамляецца пра прынашэнне з «Вялікай Хеты», нарэшце, прыводзіцца пералік павіннасцяў з краін Куш і Уауат  (італ.). Асабліва істотна ў дадзеным выпадку згадка пра прынашэнні з Вялікай Хеты, з якой егіпцяне з гэтага часу ўсталёўваюць больш цесныя, чым раней, эканамічныя сувязі.

Апошні паход Тутмоса ў Азію

На 42-м годзе Тутмос прадпрымае свой апошні паход у Пярэднюю Азію. Гэты паход быў свайго роду буйной карнай экспедыцыяй, накіраванай у Сірыю для таго, каб канчаткова здушыць буйное паўстанне непакорлівых сірыйскіх гарадоў, на чале якіх стаялі Туніп і Кадзеш.

Егіпецкае войска, якое ўзначальваў сам фараон, прыбыўшы ў Сірыю, рушыла ўздоўж ўзбярэжжа. Відавочна, экспедыцыя насіла характар ваеннай дэманстрацыі, якая павінна была паказаць фінікійскім гарадам моц егіпецкай зброі. Як паказана ў летапісе, бліжэйшай мэтай гэтага маршу быў захоп фінікійскага горада «краіны Іркаты  (балг.)», размешчанага непадалек ад Сіміры  (руск.). Егіпецкія войскі, заняўшы і спустошыўшы Іркату і гарады, якія знаходзіліся ў яе вобласці, стварылі сабе тым самым трывалую базу на ўзбярэжжы, якая дала ім магчымасць, забяспечыўшы свой тыл, рушыць углыб краіны. Як відаць з вельмі сціснутага тэксту летапісу, егіпецкія войскі спачатку накіраваліся на поўнач, каб нанесці першы ўдар Туніпу. Гэты манеўр меў мэтай убіць клін паміж мяцежнымі гарадамі Паўночнай і Сярэдняй Сірыі і пазбавіць галоўнага ворага егіпцян — Кадзеш падтрымкі паўночнасірыйскіх гарадоў, на чале якіх, верагодна, стаяў князь Туніпа.

Аблога Туніпа зацягнулася і працягвалася да восені, аднак горад быў узяты і спустошаны, прычым егіпецкія войскі сабралі ўраджай у вобласці Туніпа. Ізаляваўшы такім чынам Кадзеш з поўначы і адрэзаўшы яго ад саюзнікаў, якія знаходзіліся ў Паўночнай Сірыі, Тутмас III рушыў свае войскі супраць Кадзеш і захапіў 3 горада ў яго ваколіцах. Мабыць, Кадзеш мітанійцы падтрымлівалі, бо ў гэтых гарадах было захоплена звыш 700 мітанійцаў з паўсотняй коней.

Затым наступіла чарга Кадзеша, жыхары якога зноў адбудавалі сцены, пасля таго як фараон разбурыў горад на 33-м годзе, гэта значыць 9 гадоў таму. У аналах Тутмаса нічога не сказана аб узяцці самага Кадзеша, але маляўнічы аповяд пра гэта захаваўся ў грабніцы Аменемхеба. Пры набліжэнні егіпцян уладар Кадзеша пусціўся на хітрасць: насустрач іх каляснічным запрэжкам ён выпусціў хутканогіх жарабіц ў надзеі сапсаваць іх баявы строй, аднак задума не атрымалася. Аменемхеб пешы дагнаў кабыліцу, якая ўжо ўварвалася ў егіпецкія атрады, распароў ёй жывот і, адсекшы хвост, занёс яго фараону. Кадзеш быў узяты прыступам пасля залы гарадской сцяны выклікаўшы смельчакамі на чале з тым жа Аменемхебам.

Такім чынам, гэты апошні паход Тутмоса III у Пярэднюю Азію надоўга ўмацаваў панаванне Егіпта ў Фінікіі і Сірыі. Падчас гэтага паходу егіпецкія войскі нанеслі скрышальны ўдар галоўным агменям супраціву ў Сірыі — Туніпу і Кадзешу. Памяць пра фараона-заваёўніка доўга захоўвалася ў заваяваных ім народаў Сірыі-Палестыны: нават праз стагоддзе лаяльныя егіпецкія васалы ў рэгіёне, заклікаючы да Эхнатона з малітвамі аб ваеннай дапамозе пыталіся: «Хто мог раней рабаваць Туніп, не будучы (затым) абрабаваны Манахбірыяй (ад трона імя Тутмоса — Менхепера)»?

Заваяванні ў Нубіі

Меры па ўмацаванні ўплыву ў Нубіі у пачатку валадарання

Нягледзячы на тое, што асноўная ўвага егіпецкага ўрада ў валадаранне Тутмоса III была звернута на заваяванне Палестыны, Сірыі і Фінікіі і ўмацаванне эканамічнага, палітычнага і вайсковага ўплыву Егіпта ў Пярэдняй Азіі, Егіпет павінен быў працягваць сваю ваенна-агрэсіўную палітыку на поўдні, у Нубіі і прылеглых да яе краінах, з якіх егіпцяне здаўна вывозілі шэраг тавараў, неабходных для развіцця рабаўладальніцкай гаспадаркі, а таксама шмат рабоў.

Ужо і ў самым пачатку царавання Тутмоса III егіпецкі ўрад паставіў перад сабой задачу энергічна аднавіць заваявальную палітыку на поўдні, з тым каб цалкам умацаваць панаванне Егіпта ва ўсей Нубіі і нават у прылеглых да яе краінах. На гэта ясна паказвае надпіс Тутмоса III, які адносіцца да 2-га года яго кіравання і захаваўся на сценах храма, пабудаванага фараонам у Семне  (англ.), ля 2-га парога Ніла  (руск.), на месцы ў той час ужо разбуранага храма Сенусерта III  (руск.), які некалі заваяваў Нубію. У гэтым надпісы гаворыцца, што «добры бог Мен-хепер-Ра (троннае імя Тутмоса III), збудаваў ён помнік для бацькі Дзедуна  (руск.), кіраўніка Нубіі і для цара Верхняга  (руск.) і Ніжняга Егіпта  (руск.) Ха-кау-Ра (троннае імя Сенусерта III), пабудаваўшы ім храм з белага прыгожага каменя Нубіі». І намалявалі на сценах гэтага храма Сенусерта III у якасці абагаўлённага кіраўніка Нубіі, Тутмос III тым самым абвяшчаў сябе прадаўжальнікам яго справы — заваявання Нубіі. Выявы нубійскага бога Дзедуна, змешчаныя тут жа, павінны былі наглядна сведчыць аб тым, што нубійскае жрэцтва санкцыянуе егіпецкае заваяванне.

Такім чынам, пры заваяванні Нубіі егіпцяне спрабавалі выкарыстоўваць нубийскую рэлігію, уключыўшы нубійскага бога Дзедуна ў егіпецкі пантэон. Да таго ж самага часу адносяцца надпісы Тутмоса III на востраве Сехель  (руск.), у храме ў Куме  (англ.), у Сільсіле  (руск.) і Вадзі-Хальфа  (руск.).

Заваяванні ў Нубіі пасля смерці Хатшэпсут

Егіпецкія паходы ў Нубію

Аднак рэальна прыступіць да поўнага заваявання ўсёй Нубіі Тутмос III змог толькі пасля смерці Хатшэпсут, калі ўся паўната вярхоўнай улады засяродзілася ў яго руках, і ен мог кінуць усе рэсурсы Егіпта для завяршэння сваёй заваявальнай палітыкі. У «Аналах», у якіх апісваюцца паходы Тутмоса III у Пярэднюю Азію, пачынаючы з сёмага паходу, здзейсненага на 31-м годзе яго кіравання, пералічваецца даніна, атрыманая фараонам з Нубіі і сумежных з ёю паўдневых краін. Вельмі магчыма, што гэтая даніна посылалась ў Егіпет далека не добраахвотна, а паступала ў царскую скарбніцу ў выніку ваенных экспедыцыі. У захаваных дакументах гэтага часу ўтрымліваецца вельмі мала звестак аб ваенных дзеяннях, якія егіпцяне рабілі ў Нубіі і суседніх краінах.

Аб увазе, якую Тутмос III стаў надаваць Нубіі пасля смерці Хатшэпсут, кажа будаўніцтва шматлікіх храмаў, прадпрынятае ім у розных пунктах Нубіі, галоўным чынам у тых, якія мелі стратэгічнае значэнне. Так, пасля 30-га года свайго валадарання Тутмас III значна пашырыў храм, пабудаваны раней у Семне. У храме ў Вадзі-Хальфа  (руск.) ім была пабудавана вялікая калонная зала. У Амада  (англ.) Тутмос III пачаў пабудову храма ў гонар бога Харахтэ  (руск.). Нарэшце, у Верхняй Нубіі паміж 2-м і 3-м парогамі  (руск.) на востраве Саі  (англ.) намеснік фараона ў Нубіі, «царскі сын Куша» па імені Нехі, пабудаваў не толькі храм, але і крэпасць, што ясна паказвае на ваенны характар інтэнсіўнага будаўніцтва, распачатага фараонам ў Нубіі.

Магчыма, што ў гэтую эпоху ў Нубіі ўжо існавалі егіпецкія паселішчы, якія былі апорнымі пунктамі егіпецкага эканамічнага, палітычнага і культурнага ўплыву ў Нубіі. Такі, напрыклад, горад, раскапаны ў Сэсебі  (ням.), у руінах якога сярод мноства прадметаў часу XVIII дынастыі быў знойдзены скарабей  (англ.) з імем Тутмоса III. Нарэшце, самым паўднёвым егіпецкім паселішчам у Нубіі было паселішча каля «святой гары» Гара-Баркала, дзе пасля вырасла сталіца эфіёпскай дзяржавы Напата. Тут у руінах храма, пабудаванага Тутмосам III, была знойдзена вялікая стэла з каштоўнейшым гістарычным надпісам, які апісвае ваенныя паходы і магутнасць фараона. Вельмі магчыма, што тэкст гэтага надпісу, складзены ў 47-м годзе валадарання Тутмоса III, быў свайго роду маніфестам, звернутым да егіпецкага насельніцтва Нубіі на самай паўднёвай мяжы Егіпецкай дзяржавы.

Самы далёкі прысвечаны надпіс, датаваны кіраваннем Тутмоса I і Тутмоса III, знойдзены ў мястэчку Каніса Кургус  (катал.) (Kanisa Kurgus, Kanisa-Kurgus), у 35 км вышэй па плыні ад сучаснага Абу Хамада  (англ.) (Abu Hamad) — 2 надпісы, высечаныя на каменных глыбах, якія паказваюць паўднёвую мяжу Егіпта, пазней пацверджаную Тутмосам III.

Канчатковае заваяванне Нубіі

Гэтая буйная будаўнічая дзейнасць егіпцян ў Нубіі стала магчымай толькі дзякуючы таму, што ўся Нубія была трывала заваяваная егіпецкімі войскамі і егіпецкія гарнізоны былі размешчаны ва ўсёй цяпер заваяванай краіне.

Пра гэта заваяванне Нубіі кажуць спісы заваяваных у Нубіі мясцовасцяў, якія захаваліся на шостым і сёмым пілонах Карнакскага храма Амона . Надпіс над адным з гэтых спісаў абвяшчае: «спіс гэтых паўднёвых мясцін трагладытаў  (англ.) Нубіі ў Хент-хен-ноферы, пераможаных яго вялікасцю, які зрабіў пабоішча сярод іх, колькасць якіх невядома, які прывеў ўсіх людзей іх у якасці жывых палонных ў Фівы, каб напоўніць „работны дом“ бацькі Амона-Ра, уладыкі Фіваў. І вось усе краіны сталі рабамі яго вялікасці, паводле загаду бацькі Амона». У гэтых спісах пералічваюцца 269 геаграфічных назваў, якія да гэтага часу не могуць быць атаясамлены, але якія ўсе ж паказваюць на тое, што ў тыя часы Нубія ўжо была трывала заваяваная егіпцянамі.

Тутмос III змог надаць ўсю сваю ўвагу Нубіі толькі пасля таго, як панаванне Егіпта было цалкам узмоцнена ў Пярэдняй Азіі. Менавіта таму толькі ў канцы свайго кіравання, на 50-м годзе, Тутмос III прыняў рэальныя меры да таго, каб больш трывала далучыць Нубію да Егіпту. Каб мець магчымасць бесперабойна перавозіць па Нілу войскі і тавары, Тутмос загадаў расчысціць стары, засмечаны канал у раёне 1-га парога. Пра гэта гаворыцца ў надпісы на скале на востраве Сехель  (руск.) у наступных словах:

«Год 50-ы, 1-ы месяц 3-га сезона (шэму  (руск.)), дзень 22-й пры яго вялікасці цары Верхняга і Ніжняга Егіпта Мен-хепер-Ра, які даруе жыццё. Загадаў яго вялікасць пракапаць гэты канал, пасля таго, як ён знайшоў яго засмечаным камянямі, так што не праходзіў карабель па ім. Ён накіраваўся на поўдзень па ім з радасным сэрцам, уразіўшы ворагаў сваіх. Назва гэтага канала: „Адкрыццё шчаслівай дарогі Мен-хепер-Ра, які жыве вечна“. Рыбакі Абу (Элефанціны) павінны расчышчаць гэты канал штогод».

Значэнне паходаў Тутмаса

У ходзе ваенных паходаў Тутмаса Егіпет ператварыўся ў магутную сусветную дзяржаву, якая разам з падначаленымі тэрыторыямі працягнулася з поўначы на поўдзень на 3500 км. За дасягнутыя пры ім межы, як на поўначы, так і на поўдні, не выйшаў ні адзін з яго пераемнікаў. Ступень залежнасці ад Егіпта заваяваных краін і гарадоў была рознай. Найбольш трывала з Егіптам была звязана Нубія, непасрэдна кіраваная егіпецкай адміністрацыяй на чале з намеснікам. Стварыць сабе гэткія ж моцныя пазіцыі ў Пярэдняй Азіі, Тутмос не змог з-за цяжкасці пераходу праз пустыню і пастаяннага процідзеяння суседніх дзяржаў.

У Палестыне, Сірыі і Фінікіі засталіся дзясяткі мясцовых царкоў. Аднак у бліжэйшых пярэднеазіяцкіх гарадах стаялі егіпецкія гарнізоны, а нашчадкі іх кіраўнікоў выхоўваліся, як закладнікі, пры егіпецкім двары, ва ўгодным фараону духу. Што тычыцца цароў больш шырокіх дзяржаў, такіх як Мітані, Вавілонія і Хецкае царства, то яны захавалі незалежнасць і называлі сябе «братамі» егіпецкага цара. Гэта, аднак, не перашкаджала фараону разглядаць дасланыя імі дары як даніну, хоць аб рэальным падначаленні не магло быць і гаворкі.

Вялізныя багацці, якія паступалі ў Егіпет з заваяваных краін, дазволілі Тутмосу разгарнуць шырокае будаўніцтва. Яго сляды прыкметныя не толькі па ўсім Егіпце, але і за яго межамі, нават у Сірыі-Палестыне і Нубіі. Збудаванне храмаў, у першую чаргу з праслаўленнем самога фараона, служыла славе і велічы бога Амона. Адзін за адным у галоўным храме Амона падымаліся пілоны, абеліскі, велічныя статуі, узводзіліся жылыя пакоі і пераходы.

Агульнадзяржаўны храм у Карнаку ператварыўся ў помнік у гонар перамог Амона і «сына» яго Тутмоса III. На сценах і вежах майстрамі фараона намаляваныя скарбы, падораныя ім Амону.

Унутраная палітыка

Абеліск Тутмоса III, вывезены ў Канстанцінопаль

Пры Тутмосе III не спыняліся і будаўнічыя працы ўнутры Егіпта. Сляды будаўнічай дзейнасці Тутмоса III захаваліся ў Фаюме (горад з храмам), Куме  (англ.), Дандары, Коптасе  (руск.) (Копце), Эль-Кабе  (руск.), Эдфу  (руск.), Ком-Омба  (руск.), Элефанціне. Будаўніцтва вялося з дапамогай ваеннапалонных, а архітэктурныя праекты часта складаў сам фараон, што сведчыць аб пэўнай творчай адоранасці цара. Самым грандыёзным будаўнічым праектам Тутмоса III быў Карнакскі храм Амона-Ра. Па сутнасці, ён быў пабудаваны зноўку галоўным архітэктарам Пуемра на трыццатыя ўгодкі яго валадарання (1460 да н.э.), калі фараон удзельнічаў у цырымоніі хеб-сед. Акрамя агульных змен у храме, былі ўзведзеныя юбілейныя абеліскі, адзін з якіх цяпер разбураны, а другі, які змяшчае згадванне аб Тутмосе, «што перасякае Лукавіну Нахарыны», знаходзіцца ў Стамбуле. Пры Тутмосе III у Геліёпалі ў 1450 да н.э. былі ўзведзеныя яшчэ два буйных абеліска — так званыя «Іголкі Клеапатры  (англ.)». У 14 годзе да н.э. абеліскі па загадзе рымскага імператара Аўгуста былі перанесеныя ў Александрыю. Адзін з іх упаў на бок і ў 1872 быў вывезены ў Лондан, а іншы ў 1881 быў прывезены ў Нью-Ёрк. Таксама пры Тутмосе III быў пачаты абеліск пры храме Ра у Геліёпалі, які быў скончаны пры Тутмосе IV  (руск.).

Правая рука фараона, чаці (эквівалент візіра ў сярэднявечных мусульманскіх краінах) Верхняга Егіпта Рэхмір (Рэхміра)  (руск.) эфектыўна кіраваў Верхнім Егіптам  (руск.) падчас ваенных кампаній Тутмоса III, аднак і сам фараон праявіў сябе як таленавіты адміністратар. Менавіта дзякуючы малюнкам і тэкстам у грабніцы Рэхміра нам вядомы парадак кіравання ў Егіпце Новага царства. Іншым верным паплечнікам Тутмоса III быў нашчадак даннедынастычных кіраўнікоў Тыніса  (руск.) Ініятэф (або Гарсініятэф), які кіраваў аазісамі Лівійскай пустыні, а таксама быў у некаторай ступені аналагам мамлюка  (руск.) Рустама  (руск.) ў Напалеона, паколькі рыхтаваў царскія апартаменты. У мірны час Тутмос III займаўся будаўніцтвам храмаў, у асаблівасці прысвечаных вярхоўнаму богу Фіваў Амону. Дзеля патрэбаў храмаў Тутмос у 1457 да н.э. зноў падрыхтаваў экспедыцыю ў Пунт, імкнучыся не саступаць Хатшэпсут у яе размаху. З Пунта былі завезеныя міра, слановая косць, золата, чорнае дрэва  (руск.) і рагатую жывелу ў вялікай колькасці.

Тутмос III быў першым фараонам, чые інтарэсы выходзілі за рамкі дзяржаўнай дзейнасці. Кругагляд Тутмоса III, хоць і насуперак яго волі, фармаваўся пад уплывам мачахі фараона, якая ўсяляк заступнічала мастацтвам. Гэтым фактам тлумачыцца і нехарактэрны для старажытнаўсходняга ўладыкі шырокі кругагляд і цікавасць Тутмоса III да культуры. Надпіс у Карнакскім храме паведамляе пералік невядомых егіпцянам відаў раслін і жывёл, завезеных у краіну з Азіі па спецыяльным асабістым загадзе фараона.

Акрамя таго, як сведчыць рэльеф у Карнакскім храме, свой вольны час фараон прысвячаў мадэляванню разнастайных вырабаў, у прыватнасці сасудаў. Свае праекты ён перадаваў начальніку рамеснікаў дзяржаўных і храмавых майстэрняў. Цяжка ўявіць любога іншага фараона, які займаецца падобным заняткам. Цікава, што першыя шкляныя вырабы, якія захаваліся да нашага часу, былі створаны ў Егіпце пры Тутмосе III, і захоўваюць імя гэтага фараона.

Смерць і спадчына

Тутмос III памер 11 сакавіка 1425 да н.э. (на 30 дзень месяца перэт  (руск.) 54-га года свайго кіравання), пакідаючы свайму сыну Аменхатэпу II велізарную дзяржаву, якая з’яўлялася гегемонам на ўсім Блізкім Усходзе. Надпіс у грабніцы бліжэйшага царскага паплечніка пацвярджае, што Тутмос III правіў 53 гады, 10 месяцаў і 26 дзён — гэта трэці па працягласці тэрмін праўлення егіпецкага фараона (даўжэй кіравалі толькі Пепі II і Рамсес II — адпаведна 94 і 67 гадоў). Аменхатэп II (1436—1412 да н.э.), былы суправіцелем бацькі ў апошнія два гады яго праўлення, правядзе яшчэ адзін карны паход у Азію, які будзе суправаджаецца жорсткасцямі супраць мясцовага насельніцтва і рэзка кантраставаць з гуманным стаўленнем яго бацькі да ваеннапалонных, пасля чаго егіпецкае валадарства ў Сірыі і Палестыне будзе заставацца непарушным аж да праўлення Эхнатона.

Грабніца

Лесвіца, якая вядзе ў грабніцу KV34

«Напалеон Старажытнага свету» быў пахаваны ў Даліне цароў у грабніцы KV34. Грабніца Тутмоса III была адкрыта ў 1898 экспедыцыяй, якую ўзначальваў французскі егіптолаг Віктар Ларэ  (руск.). У грабніцы Тутмоса III егіптолагамі быў упершыню выяўлены поўны тэкст Амдуат  (руск.) — «Кнігі аб тым, што ў замагільным свеце», якую Джэймс Генры Брэстэд  (руск.) называў «жахлівай творчасцю перакручанай жрэцкай фантазіі». Амдуат у своеасаблівай фантастычнай манеры апавядае аб дванаццаці пячорах замагільнага свету, мінаных Сонцам-Ра на працягу дванаццаці гадзін ночы.

Мумія Тутмоса III была выяўленая яшчэ ў 1881 годзе ў тайніку ў Дэр-эль-Бахры  (руск.) каля пахавальнага храма Хатшэпсут Джэсер Джэсеру. Муміі змяшчаліся ў такія схованкі пачынаючы з канца XX дынастыі, калі па загадзе Вярхоўнага жраца Амона Херыхора  (руск.) была перанесена большасць мумій кіраўнікоў Новага царства, захаванасць якіх знаходзілася ў небяспецы з-за частых рабаванняў грабніц. Побач з муміяй Тутмаса III былі выяўленыя таксама целы Яхмаса I, Аменхатэпа I, Тутмоса I, Тутмоса II  (руск.), Рамсеса I  (руск.), Сеці I  (руск.), Рамсеса II і Рамсеса IX  (руск.), а таксама шэрагу кіраўнікоў XXI дынастыі — Сіамона  (руск.), Пінеджэма I  (руск.) і Пінеджэма II  (руск.).

Хоць звычайна лічыцца, што мумію фараона ўпершыню абследаваў французскі егіптолаг Гастон Масперо ў 1886, фактычна яна ўпершыню трапіла ў рукі яшчэ да нямецкага егіптолага Эміля Бругша  (ням.), які выявіў муміі фараонаў, схаваныя ў тайніку ў Дэр-эль-Бахры  (руск.). Тады ж мумію Тутмоса распеляналі для кароткага агляду, таму калі Масперо праз пяць гадоў прыступіў да аналізу муміі, ен выявіў жаласны стан цела фараона. Яно было абрабавана (целы фараонаў літаральна шпігавалі амулетамі) і разрэзанае на тры часткі. Тым не менш, галава Тутмоса III захавалася нашмат лепш, што дазваляе суаднесці сапраўдны твар фараона з яго скульптурнымі выявамі.

Галава муміі фараона Тутмоса III

Не валодаючы дакладным партрэтным падабенствам, статуі фараона ўсе ж далекія ад ідэалізаванай выявы егіпецкага фараона, дастаткова дакладна адлюстроўваючы асобныя рысы твару Тутмоса III, напрыклад, характэрныя «нос Тутмасідаў» і вузкія скулы заваёўніка. Аднак некаторыя даследчыкі звяртаюць увагу на тое, што стылістычна многім з яго статуй уласцівыя рысы яго папярэдніцы Хатшэпсут, якую малявалі ў абліччы мужчыны-фараона (міндалепадобныя вочы, некалькі арліны нос і паўусмешка на твары), што сведчыць аб адзіным каноне выявы фараонаў XVIII дынастыі. Часта для таго, каб адрозніць статую Хатшэпсут ад статуі яе пераемніка, патрабуецца цэлы шэраг стылістычных, іканаграфічных, кантэкстных і тэхнічных крытэрыяў. Існуе таксама шмат прыкладаў статуй, якія паказваюць укленчанага Тутмоса III, які прапануе бажаству малако, віно, алей або іншыя прынашэнні. Хоць першыя прыклады такога стылю сустракаюцца ўжо ў некаторых пераемнікаў Тутмаса, лічыцца, што распаўсюджванне яго пры Тутмосе сведчыць аб зменах у грамадскіх аспектах егіпецкай рэлігіі.

Вынікі праўлення

Валоданні Тутмоса III распасціраліся ад Кіпра на поўначы і Еўфрата на паўночным усходзе да V парога Ніла (самы далекі прысвечаны надпіс, датаваны кіраваннем Тутмоса I і Тутмоса III, знойдзены ў мястэчку Каніса Кургус  (катал.) (Kanisa Kurgus, Kanisa-Kurgus), у 35 км вышэй па плыні ад сучаснага Абу Хамада  (англ.) (Abu Hamad) — 2 надпісы, высечаныя на каменных глыбах, якія паказваюць паўднёвую мяжу Егіпта, пазней пацверджаную Тутмосам III) на поўдні і аазісаў у Лівійскай пустыні на захадзе. Сусветная дзяржава Тутмоса перавысіла па памерах усе існаваныя раней дзяржавы, у тым ліку Саргана Акадскага і Хамурапі. За дасягнутыя пры ім межы, як на поўначы, так і на поўдні, не выйшаў ні адзін з яго пераемнікаў, за выключэннем, магчыма, Аменхатэпа II, які ўзначальваў заваявальны паход на поўдзень Нубіі, геаграфічныя рамкі якога не ясныя. Егіпет ператварыўся ў магутную сусветную дзяржаву, якая працягнулася разам з падначаленымі тэрыторыямі з поўначы на поўдзень на 3500 км. Ступень залежнасці астравоў ад Егіпта канчаткова не вызначана, аднак вядома, што пры Тутмосе III сфера юрысдыкцыі военачальніка Джхуці (Туці)  (англ.), прызначанага губернатарам «паўночных краін», уключала, акрамя Сірыі-Палестыны, таксама «астравы сярод мора» — Кіпр і размешчаныя ў басейне Эгейскага мора агмені крыта-мікенскай цывілізацыі (Кефтыу).

Акрамя небывалага пашырэння тэрыторыі дзяржавы, заслугай Тутмоса III было таксама стварэнне прафесійнага войска і знаёмства егіпцян з культурнай спадчынай блізкаўсходніх народаў. Разам з тым, заваявальныя паходы фараона ўмацавалі рабаўладанне і прынеслі велізарныя багацці і ўплыў жрэцтва Амона-Ра. У сілу скачкападобнага павышэння колькасці рабоў, здабытых у азіяцкіх краінах, традыцыйная сялянская абшчына некалькі саступіла сваім значэннем у якасці асноўнага элемента эканамічнай сістэмы.

Закладзеная пры Хатшэпсут і Тутмосе III тэндэнцыя фарміравання новага служылага класа выхадцаў з сярэдніх слаёў насельніцтва, а таксама стварэнне адзінай дзяржавы, якая аб’яднала егіпецкую, нубійскую, заходнесеміцкую і часткова хурыцкую культурныя традыцыі, прывялі ў канчатковым выніку да рэлігійнага перавароту Эхнатона і стварэнню адной з самых старажытных рэлігій, якая змяшчае элементы манатэізму, у якасці адказу на ўзмацненне палітычнай і эканамічнай магутнасці жрацоў, таксама выкліканай паспяховай ваеннай дзейнасцю Тутмоса III.

Вядомы амерыканскі егіптолаг Джэймс Генры Брэстэд  (руск.), падводзячы вынікі праўлення Тутмоса III, даў гэтаму фараону наступную характарыстыку:

«Яго асоба больш індывідуальная, чым асоба ўсялякага іншага цара Ранняга Егіпта, выключаючы Эхнатона… Геній, які выявіўся ў некалі сціплым жрацы, прымушае нас успомніць Аляксандра і Напалеона. Тутмос стварыў першую сапраўдную імперыю і з'яўляецца таму першай сусветнай асобай, першым сусветным героем… Яго валадаранне азначае эпоху не толькі ў Егіпце, але і на ўсім Усходзе, вядомым у той час. Ніколі раней у гісторыі не валодаў адзін чалавек лёсамі такой шырокай нацыі і не надаваў ёй такога цэнтралізаванага, трывалага і ў той жа час рухомага характару, што на працягу многіх гадоў яе ўплыў пераносіўся з нязменнай сілай на іншы кантынент, занатоўваючы там, як удар майстэрскага майстра цяжкавагавым молатам па кавадле; варта пры гэтым дадаць, што молат быў выкаваны ўласнаручна самім Тутмосам».

Многія егіптолагі заклікаюць прысвоіць Тутмосу III заслужаны тытул «Вялікі». Справядліва заўважыць, што фараон Рамзес II — адзіны фараон, у адносінах да якога выкарыстоўваецца ўстояны эпітэт «Вялікі» (Рамзес Вялікі), — на самай справе быў не столькі паспяховым кіраўніком, колькі паспяхова прапагандаваў і перабольшваў свае заслугі, не грэбуючы нанясеннем вестак аб сваім праўленні на пабудовы папярэднікаў і нават актаў вандалізму ў дачыненні да іх.

Радавод Тутмоса III

XVIII дынастыя

     Шэрым колерам вылучаныя прадстаўнікі .

Яхмас I

Аменхатэп I

Тутмос I

Ісіда

Хатшэпсут

Тутмос III

Тэйе

Аменхатэп II

Юя

Туйя

Тейе

Аменхатэп III

Неферціці

Эхнатон

Тутанхамон

Фільмы

• «Тутмос III — Рассказы из могилы: Короля Воинов Египта» / «Thutmose III — Tales from the tomb: Egypt’s warrior king» — 2005, США, . (смотреть online Архівавана 4 чэрвеня 2012.)

Зноскі

1. Виноградов И. В. Глава XXI. Новое царство в Египте и Поздний Египет // История Востока: В 6 т. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1995. — Т. 1: Восток в древности. — С. 375—376. — ISBN 5-02-017936-1.
2. ЧАРУ (ЭЛЬ-ХЕБУА) (руск.)
3. ^[ru] Глава IV. Походы Тутмоса III // Военная история Древнего Египта. — М.: Издательство академии наук СССР, 1959. — Т. 2. Архівавана з першакрыніцы 11 студзеня 2012.
4. KLEOPATRI.html
5. Брэстед Дж., Тураев Б.А, «История Древнего Египта»: Итоги правления Тутмоса III

Літаратура

• Тутмос III Менхепера // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. С. 64.
• Redford, Donald B., The Wars in Syria and Palestine of Thutmose III, [Culture and History of the Ancient Near East 16], Leiden: Brill, 2003
• Cline, Eric H. and O'Connor, David, Thutmose III : A New Biography, University of Michigan Press, 2006
• История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Часть 2. Передняя Азия. Египет / Под редакцией . — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «», 1988. — 623 с. — 25 000 экз. (руск.)
• Тураев Б.А.. История древнего Востока / Под редакцией Струве В. В. и Снегирёва И. Л. — 2-е стереот. изд. — Л.: Соцэкгиз, 1935. — Т. 1. — 15 250 экз.
• . Военная история древнего Египта. — Т. 2. Период крупных войн в Передней Азии и Нубии в XVI—XV вв. до н. э. — С. 97—159.
• Брэстед Дж. Г.  (руск.), Тураев Б. А. История Древнего Египта. — Мн.: Харвест, 2004.
• Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Мн.: Харвест, 2004.
• Мертц Б. Древний Египет: Храмы, гробницы, иероглифы. / Пер с англ. — М.: Центрполиграф, 2003.
• Василевская В. Тутмос (Серия: Золотая библиотека исторического романа. Великие властители) — М.: АСТ, Астрель, 2002.
• Летописи Тутмоса III // Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. М. А. Коростовцева и др. — М., 1980.
• Древний Восток и античность. // Правители Мира. Хронологическо-генеалогические таблицы по всемирной истории в 4 тт. / Автор-составитель В. В. Эрлихман. — Т. 1. (руск.)
• Redford, Donald B. The Wars in Syria and Palestine of Thutmose III, [Culture and History of the Ancient Near East 16], Leiden: Brill, 2003.
• Cline, Eric H. and O’Connor, David. Thutmose III : A New Biography. — University of Michigan Press, 2006.
• Петер Элебрахт. Трагедия пирамид! 5000 лет разграбления египетских усыпальниц. / Перевод с немецкого О. И. Павловой. — М.: издательство «Прогресс», 1984. / Peter Ehlebracht «Heltet die Piramiden Fest! 5000 Jahre Grabraub in Agypten» Dusseldorf — W.: Econ Verlag, 1980.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тутмос III
• (англ.) Тутмос III (Egyptology Online)
• (англ.) Біяграфія Тутмоса III
• Мегіда: першая перамога Тутмоса III. Сайт кніжнай серыі «Бітвы, якія змянілі ход гісторыі»
• Взятие Юпы

Папярэднік: Хатшэпсут	фараон Егіпта намінальна каля  — фактычна каля  —	Пераемнік: Аменхатэп II