Міхаіл Гарбачоў

Міхаіл Сяргеевіч Гарбачоў (2 сакавіка 1931, сяло Прывольнае  (руск.), Паўночна-Каўказскі край, РСФСР — 30 жніўня 2022, Масква) — савецкі і расійскі дзяржаўны, палітычны і грамадскі дзеяч.

Міхаіл Сяргеевіч Гарбачоў
руск.: Михаил Сергеевич Горбачёв
Прэзідэнт СССР 15 сакавіка 1990 — 25 снежня 1991
Кіраўнік урада	Мікалай Рыжкоў (да 1990) Валянцін Паўлаў (1991) Іван Сілаеў  (руск.) (1991)
Віцэ-прэзідэнт	Генадзь Іванавіч Янаеў
Папярэднік	пасада зацверджаная; ён сам як
Пераемнік	пасада скасаваная
1-ы Старшыня Вярхоўнага Савета СССР 25 мая 1989 — 15 сакавіка 1990
Папярэднік	пасада зацверджаная; ён сам як Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР
Пераемнік	Анатоль Іванавіч Лук’янаў
11-ы Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР 1 кастрычніка 1988 — 25 мая 1989
Папярэднік	Андрэй Грамыка
Пераемнік	пасада скасаваная; ён сам як
5-ы Генеральны сакратар ЦК КПСС 11 сакавіка 1985 — 24 жніўня 1991
Папярэднік	Канстанцін Чарненка
Пераемнік	Уладзімір Івашка  (руск.)
Лідар Сацыял-дэмакратычнай партыі Расіі  (руск.) 24 лістапада 2001 — 2004
Пераемнік
Старшыня 2000 — 2001
Папярэднік	пасада зацверджаная
Пераемнік	пасада скасаваная; ён сам як лідар СДПР
Нараджэнне	2 сакавіка 1931(1931-03-02)^[…] Прывольнае^[d], Паўночна-Каўказскі край, РСФСР, СССР
Смерць	30 жніўня 2022(2022-08-30)^[…](91 год) Kremlin Medicine^[d], Масква, Расія
Месца пахавання	Новадзявочыя могілкі
Бацька	Гарбачоў Сяргей Андрэевіч (1909-1976)
Маці	Марыя Панцелеймонаўна Гапкала
Жонка	Раіса Максімаўна Гарбачова
Дзеці	Ірына Вірганская^[d]
Веравызнанне	Атэізм
Партыя	1) КПСС (1952 - 1991) 2) (2000 - 2001) 3) (2001 - 2007) 4) (з 2007)
Член у	Міжнародная акадэмія навук Сан-Марына ЦК КПСС Палітбюро ЦК КПСС Рымскі клуб^[d] Усесаюзны ленінскі камуністычны саюз моладзі
Адукацыя	юрыдычны факультэт МДУ^[d] (1955) Stavropol State Agrarian University^[d] (1967) МДУ
Навуковая ступень	доктар навук
Дзейнасць	палітыка, economic reform^[d], democratization^[d], Перабудова і political reform^[d]
Месца працы	Усесаюзны ленінскі камуністычны саюз моладзі The Gorbachev Foundation^[d]
Аўтограф
Званне	палкоўнік
Узнагароды	Медаль «За працоўную доблесць» Медаль «За ўмацаванне баявой садружнасці» Медаль «У памяць 1500-годдзя Кіева» Юбілейны медаль «Сорак гадоў перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» Кавалер Вялікага Крыжа ордэна Белага льва Камандор ордэна мастацтваў і літаратуры Кавалер Вялікага крыжа партугальскага ордэна Свабоды Кавалер Вялікага Крыжа адмысловай ступені ордэна За заслугі перад ФРГ
Сайт	gorby.ru (руск.)​ (англ.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з прозвішчам Гарбачоў.

Апошні генеральны сакратар ЦК КПСС. Апошні Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР, затым першы старшыня Вярхоўнага Савета СССР  (руск.). Першы і адзіны ў гісторыі Прэзідэнт СССР.

Заснавальнік Гарбачоў-Фонда  (руск.). З 1993 года сузаснавальнік ЗАТ «Новая Ежедневная Газета» (гл. «Новая газета  (руск.)»). Член рэдакцыйнага савета з 1993 года.

Мае шэраг узнагарод і ганаровых званняў  (руск.), найбольш вядомая з якіх — Нобелеўская прэмія міру 1990 года. Уваходзіць у спіс 100 самых вывучаных асоб у гісторыі.

У перыяд дзейнасці Гарбачова на пасадзе кіраўніка дзяржавы і кіраўніка КПСС у Савецкім Саюзе адбыліся вельмі сур’ёзныя змены, якія паўплывалі на ўвесь свет і сталі следствам наступных падзей:

• Маштабная спроба рэфармавання савецкай сістэмы («Перабудова»). Увядзенне ў СССР палітыкі галоснасці, свабоды слова і друку  (руск.), дэмакратычных выбараў, рэфармавання сацыялістычнай эканомікі ў кірунку рыначнай мадэлі гаспадаркі (Канцэпцыя эканамічных рэформаў 1987 г. прадугледжвала ўваходжанне ў рыначныя адносіны ў аддаленай будучыні).
• Заканчэнне Халоднай вайны.
• Вывад савецкіх войскаў з Афганістана (1989).
• Адмова ад дзяржаўнага статусу камуністычнай ідэалогіі і праследавання іншадумцаў.
• Распад СССР і Варшаўскага блока ў выніку пераходу СССР і сацыялістычных краін Усходняй Еўропы да рыначнай эканомікі і дэмакратыі.

Біяграфія

Раннія гады

Нарадзіўся 2 сакавіка 1931 ў сяле Прывольнае  (руск.) Мядзведзенскага  (руск.) раёна Стаўрапольскага краю (тады Паўночна-Каўказскі край), у сялянскай сям’і. Бацька — Гарбачоў Сяргей Андрэевіч (1909—1976), рускі. Маці — Гапкала Марыя Панцялееўна (1911—1993), украінка.

Міша Гарбачоў з дзедам Панцялеем і бабуляй Васілісай

Абодва дзеда М. С. Гарбачова ў 1930-я гады былі рэпрэсаваныя. Дзед па бацьку, Андрэй Майсеевіч Гарбачоў (1890—1962), селянін-аднаасобнік  (руск.); за невыкананне плана сяўбы ў 1934 адпраўлены ў ссылку ў Іркуцкую вобласць, праз два гады вызвалены, вярнуўся на радзіму і ўступіў у калгас, дзе працаваў да канца жыцця. Дзед па маці, Панцялей Яфімавіч Гапкала (1894—1953), паходзіў з сялян Чарнігаўскай губерні, быў старэйшым з пяці дзяцей, у 13 гадоў страціў бацьку, пазней перасяліўся ў Стаўраполле. Стаў старшынёй калгаса, у 1937 годзе быў арыштаваны па абвінавачванні ў трацкізме. Знаходзячыся пад следствам, правёў у турме 14 месяцаў, вынес катаванні і здзекі. Ад расстрэлу Панцялея Яфімавіча выратавала змена «лініі партыі  (руск.)», лютаўскі пленум 1938 года, прысвечаны «барацьбе з перагібамі». У выніку ў верасні 1938 года начальнік ДПУ  (руск.) Краснагвардзейскага раёна застрэліўся, а Панцялей Яфімавіч быў апраўданы і вызвалены. Ужо пасля адстаўкі і крушэння СССР Міхаіл Гарбачоў заяўляў, што аповяды дзеда паслужылі адным з фактараў, схіліўшых яго да непрымання савецкага рэжыму.

Падчас вайны, калі Міхаілу было 10 з лішнім гадоў, бацька пайшоў на фронт. Праз некаторы час у вёску ўступілі нямецкія войскі, сям’я пяць з лішнім месяцаў правяла ў акупацыі  (руск.). 21-22 студзеня 1943 года гэтыя раёны вызваленыя савецкімі войскамі ударам з-пад Арджанікідзэ. Пасля вызвалення прыйшло паведамленне  (руск.), што бацька загінуў. А праз некалькі дзён дайшоў ліст ад бацькі, высветлілася, што ён жывы, пахаванку даслалі па памылцы. Сяргей Андрэевіч Гарбачоў быў узнагароджаны двума ордэнамі Чырвонай Зоркі і медалём «За адвагу». У цяжкія моманты жыцця бацька не раз падтрымліваў Міхаіла.

З 13 гадоў сумяшчаў вучобу ў школе з перыядычнай працай у МТС  (руск.) і ў калгасе. З 15 гадоў працаваў памочнікам камбайнера  (руск.) МТС. У 1949 годзе школьнік Гарбачоў за ўдарную працу на ўборцы збожжавых быў узнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга. У дзесятым класе, у 19 гадоў стаў кандыдатам у члены КПСС, рэкамендацыі далі дырэктар і настаўнікі школы. У 1950 годзе скончыў школу з сярэбраным медалём і паступіў без экзаменаў у МДУ імя М. В. Ламаносава, такую магчымасць давала ўрадавая ўзнагарода. У 1952 годзе быў прыняты ў КПСС. Пасля заканчэння з адзнакай юрыдычнага факультэта МДУ у 1955 годзе быў накіраваны ў Стаўрапаль у краёвую пракуратуру, па размеркаванні працаваў 10 дзён — з 5 па 15 жніўня 1955 года. Па ўласнай ініцыятыве быў запрошаны на вызваленую камсамольскую працу, стаў намеснікам загадчыка Аддзела агітацыі і прапаганды  (руск.) Стаўрапольскага крайкама ВЛКСМ, з 1956 года — першым сакратаром Стаўрапольскага гаркама камсамола, затым з 1958 года — другім і ў 1961—1962 гадах — першым сакратаром крайкама ВЛКСМ.

Падчас вучобы ў МДУ пазнаёміўся і 25 верасня 1953 года ажаніўся са студэнткай філасофскага факультэта Раісай Максімаўнай Цітарэнка (1932—1999). Вяселле згулялі ў сталовай студэнцкага інтэрната на Страмынцы.

На партыйна-дзяржаўнай службе

Пасведчанне генеральнага сакратара
ЦК КПСС М. С. Гарбачова, выдадзенае ў 1986 годзе.

З сакавіка 1962 года партарг Стаўрапольскага крайкама КПСС тэрытарыяльна-вытворчага калгасна-саўгаснага ўпраўлення. У кастрычніку 1961 года — дэлегат XXII з'езда КПСС  (руск.). З 1963 года — загадчык аддзела партыйных органаў Стаўрапольскага крайкама КПСС. Калі Стаўраполле пакідаў займаючы пасаду першага сакратара крайкома партыі Ф. Д. Кулакоў  (руск.) у 1964 годзе ён назваў свайму пераемніку на гэтай пасадзе Л. М. Яфрэмаву  (руск.) М. С. Гарбачова адным з перспектыўных партработнікаў. І хоць Яфрэмаву ён не спадабаўся, з Масквы былі настойлівыя рэкамендацыі аб яго прасоўванні. 26 верасня 1966 года Міхаіл Гарбачоў быў абраны першым сакратаром Стаўрапольскага гаркама КПСС. У тым жа годзе ён упершыню пабываў за мяжой, у ГДР. У 1967 годзе ён завочна скончыў эканамічны факультэт Стаўрапольскага сельскагаспадарчага інстытута  (руск.) па спецыяльнасці аграном-эканаміст.

Двойчы кандыдатура Гарбачова разглядалася для пераходу на працу ў КДБ СССР. У 1966 годзе яго прапаноўвалі на пасаду начальніка ўпраўлення КДБ Стаўрапольскага краю, але яго кандыдатура была адвергнутая Уладзімірам Сямічастным. У 1969 годзе Юрый Андропаў разглядаў Гарбачова як магчымага кандыдата на пасаду намесніка старшыні КДБ СССР.

Сам Гарбачоў успамінаў, што да абрання першым сакратаром крайкама ў яго «былі спробы сысці ў навуку… я здаў мінімум, напісаў дысертацыю».

Гарбачоў наведвае свінагадоўчую гаспадарку ў ГДР, 1966 год.

З 5 жніўня 1968 года — другі сакратар, з 10 красавіка 1970 года — першы сакратар Стаўрапольскага крайкама КПСС. Яго папярэднік на гэтай пасадзе Леанід Яфрэмаў  (руск.) сцвярджаў, што прасоўванне Гарбачова адбывалася па патрабаванні з Масквы, хоць Яфрэмаў і знайшоў магчымым вылучыць яго ў свае пераемнікі.

Дэпутат Савета Саюза  (руск.) Вярхоўнага Савета СССР 9-11 скліканняў (1974—1989) ад Стаўрапольскага краю. Да 1974 года ўваходзіў у камісію Савета Саюза па ахове прыроды, затым з 1974 па 1979 год — старшыня Камісіі па справах моладзі Савета Саюза Вярхоўнага Савета СССР.

У 1973 годзе кандыдат у члены Палітбюро ЦК КПСС, Сакратар ЦК КПСС Пётр Дземічаў рабіў яму прапанову ўзначаліць Аддзел прапаганды ЦК КПСС, дзе некалькі гадоў Аляксандр Якаўлеў быў выконваючым абавязкі загадчыка. Параіўшыся з Міхаілам Суславым, Гарбачоў адмовіўся.

Па сведчанні былога старшыні Дзяржплана Мікалая Байбакова  (руск.), ён прапаноўваў Гарбачову пасаду свайго намесніка па пытаннях сельскай гаспадаркі.

Пасля зняцця члена Палітбюро Дзмітрыя Палянскага  (руск.) з пасады міністра сельскай гаспадаркі СССР (1976) ментар Гарбачова Фёдар Кулакоў  (руск.) загаварыў пра пост Міністра сельскай гаспадаркі СССР, але міністрам быў прызначаны Валянцін Месяц  (руск.).

Адміністрацыйны аддзел ЦК КПСС прапаноўваў Гарбачова на пост Генеральнага пракурора СССР замест Рамана Рудэнкі  (руск.), але яго кандыдатура будучага генеральнага сакратара была адвергнутая членам Палітбюро, Сакратаром ЦК КПСС Андрэем Кірыленкам  (руск.).

У 1971-1991 быў членам ЦК КПСС. Па думку самога Гарбачова, яму спрыяў Юрый Андропаў, які садзейнічаў яго пераводу ў Маскву, па незалежных ацэнках, Гарбачову ў большай ступені сімпатызавалі Міхаіл Суслаў і Андрэй Грамыка.

17 верасня 1978 года на станцыі Мінеральныя Воды  (руск.) Паўночна-Каўказскай чыгункі  (руск.) адбылася так званая «сустрэча чатырох генсекаў», якая атрымала пасля некаторую вядомасць, — сустрэліся праездам у Баку Леанід Брэжнеў і яго суправаджальнік, Канстанцін Чарненка з Міхаілам Гарбачовым, як «гаспадаром» Стаўраполля, і Юрыем Андроповым, якія знаходзіліся там на адпачынку ў той жа час. Гісторыкі акцэнтуюць, што 47-гадовы Міхаіл Гарбачоў быў самым маладым партфункцыянерам, кандыдатуру якога Брэжнеў адобрыў у якасці Сакратара ЦК КПСС, сам Гарбачоў згадваў аб некалькіх сваіх сустрэчах з Брэжневым яшчэ да пераезду ў Маскву.

Як сведчыў Яўген Чазаў, у размове з ім пасля смерці Ф. Д. Кулакова ў 1978 годзе Брэжнеў «стаў перабіраць у памяці магчымыя кандыдатуры на месца сакратара ЦК, якое вызвалілася, і першым назваў Гарбачова».

27 лістапада 1978 года на Пленуме ЦК КПСС быў абраны Сакратаром ЦК КПСС. 6 снежня 1978 года пераехаў з сям’ёй у Маскву. З 27 лістапада 1979 года па 21 кастрычніка 1980 года — кандыдат у члены Палітбюро ЦК КПСС. Старшыня Камісіі заканадаўчых меркаванняў Савета Саюза Вярхоўнага Савета СССР у 1979-84 гадах.

З 21 кастрычніка 1980 года па лістапад 1991 года — член Палітбюро ЦК КПСС, з 9 снежня 1989 года па 19 чэрвеня 1990 года — Старшыня Расійскага бюро ЦК КПСС, з 11 сакавіка 1985 года па 24 жніўня 1991 года — Генеральны сакратар ЦК КПСС. На пасаду генеральнага сакратара Гарбачова пасля смерці К. У. Чарненкі вылучыў на пасяджэнні Палітбюро ЦК КПСС 11 сакавіка 1985 года Міністр замежных спраў СССР А. А. Грамыка, прычым Андрэй Андрэевіч адносіў гэта да сваёй асабістай ініцыятывы. У мемуарах былога першага намесніка старшыні КДБ СССР П. Д. Бабкова  (руск.) згадваецца, што яшчэ ў пачатку 1985 года з-за хваробы Чарненкі старшыняваў на Палітбюро Гарбачоў, з чаго аўтар робіць выснову, што Міхаіл Сяргеевіч ужо тады быў другой асобай у дзяржаве і пераемнікам на пасадзе генеральнага сакратара.

1 кастрычніка 1988 года Міхаіл Гарбачоў заняў пасаду Старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР, гэта значыць стаў сумяшчаць вышэйшыя пасады ў партыйнай і дзяржаўнай іерархіі.

Абіраўся дэлегатам XXII  (руск.) (1961), XXIV  (руск.) (1971) і ўсіх наступных (1976  (руск.), 1981  (руск.), 1986  (руск.), 1990  (руск.)) з’ездаў КПСС. З 1970 па 1989 гады — дэпутат Вярхоўнага Савета СССР. Член Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР з 2 ліпеня 1985 года па 1 кастрычніка 1988 года. Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР (1 кастрычніка 1988 года — 25 мая 1989 года). Старшыня Камісіі па справах моладзі Савета Саюза Вярхоўнага Савета СССР (1974-79 гг.); Старшыня Камісіі заканадаўчых здагадак Савета Саюза Вярхоўнага Савета СССР (1979-84 гг.); Народны дэпутат СССР ад КПСС — 1989 (сакавік) — 1990 (сакавік); Старшыня Вярхоўнага Савета СССР (сфарміраваны З’ездам народных дэпутатаў) — 1989 г. (май) — 1990 (сакавік); дэпутат Вярхоўнага Савета РСФСР  (руск.) (1980—1990).

15 сакавіка 1990 года на трэцім пазачарговым З’ездзе народных дэпутатаў СССР Міхаіл Гарбачоў быў абраны Прэзідэнтам СССР. Адначасова да снежня 1991 года з’яўляўся Старшынёй Савета абароны СССР  (руск.), Вярхоўным Галоўнакамандуючым Узброеных Сіл СССР. Палкоўнік запасу.

Падчас падзей жніўня 1991 года кіраўнік ДКНС, віцэ-прэзідэнт СССР  (руск.) Генадзь Янаеў абвясціў аб уступленні ў пасаду в. а. прэзідэнта, спаслаўшыся на хваробу Гарбачова. Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР абвясціў гэтае рашэнне фактычным зняццем Гарбачова ад улады і запатрабаваў яго адмяніць. Па сцвярджэнні самога Гарбачова і асоб, якія знаходзіліся з ім, ён быў ізаляваны ў Фаросе  (руск.) (па заявах некаторых былых членаў ГКЧП, іх прыхільнікаў і адвакатаў, ізаляцыі не было). Пасля самароспуску ГКЧП і арышту яго былых членаў Гарбачоў вярнуўся з Фароса ў Маскву, па вяртанні аб сваім «зняволенні» сказаў: «Майце на ўвазе, сапраўднай праўды ніхто не даведаецца». 24 жніўня 1991 года абвясціў аб складанні паўнамоцтваў Генеральнага сакратара ЦК. Пасля дадзеных падзей саюзная ўлада ў асобе прэзідэнта Гарбачова стала губляць уплыў у краіне. У лістападзе 1991 Гарбачоў выйшаў з КПСС.

РСДРП — РСДРП(б) — РКП(б) — УКП(б) — КПСС

Кастрычніцкая рэвалюцыя Ваенны камунізм Новая эканамічная палітыка Сталінізм Хрушчоўская адліга Перабудова

Палітбюро Сакратарыят Аргбюро Цэнтральны Камітэт Абкам Акругкам Гаркам Райкам

Кіраўнікі партыі Уладзімір Ленін Іосіф Сталін Мікіта Хрушчоў Леанід Брэжнеў Юрый Андропаў Канстанцін Чарненка Міхаіл Гарбачоў

Статут З’езды партыі Канферэнцыі партыі ВЛКСМ Праўда Ленінская гвардыя Вялікі тэрор

Гэта панэль: глядзець правіць

4 лістапада 1991 года старэйшы памочнік Генеральнага пракурора СССР, начальнік упраўлення генеральнай пракуратуры СССР па наглядзе за выкананнем законаў аб дзяржаўнай бяспецы Віктар Ілюхін  (руск.) распачаў супраць Гарбачова крымінальную справу па артыкуле 64 Крымінальнага Кодэкса РСФСР  (руск.) (Здрада Радзіме) у сувязі з падпісаннем ім пастаноў Дзяржсавета СССР  (руск.) ад 6 верасня 1991 года аб прызнанні незалежнасці Літвы, Латвіі і Эстоніі. У выніку прыняцця гэтых пастаноў быў парушаны Закон СССР ад 3 красавіка 1990 года «Аб парадку рашэння пытанняў, звязаных з выхадам саюзнай рэспублікі са складу СССР», паколькі у гэтых рэспубліках не праводзіліся рэферэндумы аб выхадзе з складу Саюза ССР і для іх не быў устаноўлены пераходны перыяд для разгляду ўсіх спрэчных пытанняў. Генеральны пракурор СССР Мікалай Трубін  (руск.) закрыў справу ў сувязі з тым, што рашэнне аб прызнанні незалежнасці прыбалтыйскіх рэспублік не прымаў асабіста прэзідэнт, а Дзяржсавет. Праз два дні Ілюхін быў звольнены з органаў пракуратуры.

8 снежня 1991 года прэзідэнт РСФСР Б. Ельцын, прэзідэнт Украіны Л. Краўчук і старшыня Вярхоўнага Савета Беларускай ССР С. Шушкевіч падпісалі Белавежскае пагадненне аб спыненні існавання СССР і аб стварэнні СНД. У дзень падпісання белавежскага пагаднення з Гарбачовым сустрэўся віцэ-прэзідэнт Расіі Аляксандр Руцкой, які ўгаворваў прэзідэнта СССР арыштаваць Ельцына, Шушкевіча і Краўчука. Гарбачоў млява запярэчыў Руцкому: «Не панікуйце… У пагаднення няма юрыдычнай асновы… Прыляцяць, мы збярэмся ў Нова-Агарове. Да Новага года будзе Саюзны дагавор!». Гарбачоў праз 25 гадоў растлумачыў, чаму не стаў іх арыштоўваць:"Я думаю, гэта пахла грамадзянскай вайной. Гэта небяспечна. Гэта выглядала б, што я накшталт як для таго, каб утрымаць уладу, пайшоў на такое, хоць трэба было дэмакратычнымі шляхамі дамагацца".

На наступны дзень пасля падпісання пагаднення прэзідэнт СССР М. С. Гарбачоў зрабіў заяву, у якой гаворыцца, што кожная саюзная рэспубліка мае права выхаду з Саюза, але лёс шматнацыянальнай дзяржавы не можа быць вызначана воляй кіраўнікоў трох рэспублік. Пытанне гэта павіненна вырашацца толькі канстытуцыйным шляхам з удзелам усіх саюзных рэспублік і улікам волі іх народаў. Таксама гаварылася аб неабходнасці склікання з’езда народных дэпутатаў СССР.

18 снежня, у сваім пасланні ўдзельнікамі сустрэчы ў Алма-Аце па фарміраванні СНД, Гарбачоў прапанаваў назваць СНД «Садружнасцю еўрапейскіх і азіяцкіх дзяржаў» (СЕАД). Таксама ён прапанаваў, каб пасля ратыфікацыі пагаднення аб стварэнні СНД усімі саюзнымі рэспублікамі (акрамя прыбалтыйскіх), было праведзена заключнае пасяджэнне Вярхоўнага Савета СССР, які прыняў б сваю пастанову аб спыненні існавання Савецкага Саюза і перадачы ўсіх яго законных правоў і абавязацельстваў садружнасці еўрапейскіх і азіяцкіх дзяржаў.

21 снежня па рашэнні Савета кіраўнікоў дзяржаў СНД, сыходзячы Прэзідэнт СССР атрымаў пажыццёвыя льготы: спецыяльную пенсію, медыцынскае забеспячэнне ўсёй сям’і, асабістую ахову, дзяржаўную дачу і за ім была замацаваная персанальная аўтамашына. Рашэнне гэтых пытанняў было ўскладзена на Урад РСФСР. Таксама ўдзельнікі сустрэчы ў Алма-Аце фактычна пазбавілі Гарбачова паўнамоцтваў Вярхоўнага Галоўнакамандуючага Узброенымі Сіламі СССР, даручыўшы камандаванне Узброенымі Сіламі міністру абароны СССР маршалу авіяцыі Яўгену Шапашнікаву.

25 снежня 1991 года Гарбачоў у тэлезвароце да народу абвясціў аб спыненні сваёй дзейнасці на пасадзе прэзідэнта СССР і падпісаў указ аб перадачы кіравання стратэгічнай ядзернай зброяй прэзідэнту Расіі Барысу Ельцыну. Пасля гэтага над Крамлём быў спушчаны дзяржаўны сцяг СССР. Адразу пасля адстаўкі экс-прэзідэнт СССР даў інтэрв’ю амерыканскай тэлекампаніі CNN. Як потым успамінаў Гарбачоў: «На працягу 17 дзён, якія рушылі за Белавежскімі пагадненнямі, я чакаў рэакцыі з боку інтэлігенцыі, з боку людзей. Вядома, краіна знаходзілася ў шоку. Але ніхто не выйшаў на вуліцы. Здавалася, што лёс СССР быў толькі маёй праблемай. Указа аб маёй адстаўцы не было. Я прыняў гэта рашэнне самастойна».

Дзейнасць на пасадзе генеральнага сакратара ЦК КПСС і прэзідэнта СССР

Знаходзячыся на вяршыні ўлады, Гарбачоў ў студзені 1987 года на пленуме ЦК КПСС даў старт палітыцы «перабудовы», якая ў далейшым прывяла да рынкавай эканомікі, свабодных выбараў, знішчэння манапольнай улады КПСС і распаду СССР. Аляксандр Якаўлеў адзначаў, што яшчэ ў 1985 годзе прапанаваў Гарбачову план змяненняў у краіне, накіраваны на злом савецкага ладу, але Гарбачоў адказаў, што «пакуль рана», на думку А. Якаўлева, Гарбачоў тады яшчэ не думаў, што «з савецкім ладам пара канчаць».

Рэзкае падзенне смяротнасці ў РСФСР падчас 1985 года Дэмаскоп Weekly — Дадатак. Даведнік статыстычных паказчыкаў.

Дынаміка нета-каэфіцыента ўзнаўлення насельніцтва ў РСФСР з 1979 года

Кароткі спіс ініцыятыў і падзей, якія прама ці ўскосна звязаны з Гарбачовым:

• Паскарэнне  (руск.) — вылучаны 20 красавіка 1985 года лозунг, звязаны з абяцаннямі рэзка падняць прамысловасць і дабрабыт народа за кароткія тэрміны; кампанія прывяла да паскоранага выбывання вытворчых магутнасцяў, спрыяла пачатку кааператыўнага руху і падрыхтавала перабудову.
• Антыалкагольная кампанія ў СССР  (руск.), распачатая 17 мая 1985 года, прывяла да павышэння на 45 % коштаў на алкагольныя напоі, скарачэння вытворчасці алкаголю, высячэння вінаграднікаў, знікнення цукру ў крамах з прычыны самагонаварэння і ўводу картак на цукар, але і павелічэння працягласці жыцця сярод насельніцтва, зніжэння ўзроўню злачынстваў, учыненых на глебе алкагалізму. Аўтарамі ідэі былі Ягор Лігачоў  (руск.) і Міхаіл Саломенцаў, якіх Гарбачоў актыўна падтрымаў. Па ацэнцы старшыні ўрада СССР Мікалая Рыжкова, на «барацьбе за цвярозасць» краіна страціла 62 млрд савецкіх рублёў. У 2015 годзе Гарбачоў прызнаў, што антыалкагольная кампанія, у тым выглядзе, як яна праводзілася, была памылкай.
• У снежні 1985 года Гарбачоў, параіўшыся са сваім бліжэйшым паплечнікам, сакратаром ЦК КПСС Я. К. Лігачовым  (руск.), насуперак парадзе прэм’ер-міністра М. І Рыжкова, прыняў рашэнне прызначыць першым сакратаром Маскоўскага гаркама КПСС Б. М. Ельцына.
• 8 красавіка 1986 года адбыўся візіт Гарбачова ў Тальяці, дзе ён наведаў «Волжскі Аўтазавод». Вынікам гэтага візіту стала рашэнне аб стварэнні на базе флагмана айчыннага машынабудавання навукова-вытворчага прадпрыемства — галіновага навукова-тэхнічнага цэнтра (НТЦ) ААТ «АўтаВАЗ», што з’явілася значнай падзеяй савецкага аўтапрама. На сваім выступе ў Тальяці Гарбачоў упершыню выразна прамаўляе слова «перабудова», гэта было падхоплена СМІ і стала лозунгам распачатай новай эпохі ў СССР.
• 1 мая 1986 года, пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС, па ўказанні Гарбачова, з мэтай недапушчэння панікі сярод насельніцтва, у Кіеве, Мінску і іншых гарадах рэспублік былі праведзены з рызыкай для здароўя прысутных людзей.
• 15 мая 1986 года пачалася кампанія ўзмацнення барацьбы з непрацоўнымі даходамі  (руск.), якая на месцах разумелася як барацьба супраць рэпетытараў, прадаўцоў кветак, шафёраў, якія падвозяць пасажыраў, і прадаўцоў хатняга хлеба ў Сярэдняй Азіі. Кампанія была неўзабаве згорнутая ў сувязі з увядзеннем першых элементаў рыначнай эканомікі ў СССР.
• 19 лістапада 1986 года выдаецца Закон СССР «Аб індывідуальнай працоўнай дзейнасці» (згодна з законам — «грамадска карысная дзейнасць грамадзян па вытворчасці тавараў і аказанні платных паслуг, не звязаная з іх працоўнымі адносінамі з дзяржаўнымі, кааператыўнымі, іншымі грамадскімі прадпрыемствамі, установамі, арганізацыямі і грамадзянамі, а таксама з унутрыкалгаснымі працоўнымі адносінамі»), які упершыню за дзесяцігоддзі замацоўвае права грамадзян СССР на прыватнае прадпрымальніцтва (у дробных формах) і дае такому заканадаўчае рэгуляванне.
• Вяртанне ў канцы 1986 года з палітычнай спасылкі савецкага навукоўца і дысідэнта, лаўрэата Нобелеўскай прэміі А. Д. Сахарава, спыненне крымінальных пераследаў за іншадумства.
• Перавод прадпрыемстваў на гасразлік, самаакупнасць, самафінансаванне — увядзенне першых элементаў рыначнай эканомікі ў СССР, паўсюднае ўкараненне кааператываў — прадвеснікаў прыватных прадпрыемстваў, зняцце абмежаванняў з валютных аперацый.
• Перабудова з чаргаваннем нерашучых і рэзкіх мер і контрзахадаў па ўвядзенні або па абмежаванні рынкавай эканомікі і дэмакратыі.
• У студзені 1987 гады на пасяджэнні Палітбюро ЦК КПСС, у якіх абмяркоўвалася адказнасць вышэйшых партыйных кадраў, адбываецца першы востры публічны канфлікт Гарбачова і Ельцына. З гэтага часу Гарбачоў рэгулярна падвяргаецца крытыцы з боку Ельцына, пачынаецца супрацьстаянне двух лідараў.
• Рэформа ўлады, увядзенне выбараў у Вярхоўны Савет СССР і мясцовыя Саветы на альтэрнатыўнай аснове.
• Кадравыя змены ў Палітбюро ЦК КПСС, адстаўка многіх партыйных функцыянераў сталага ўзросту (1988). У 1989 годзе больш за 100 членаў ЦК КПСС былі адпраўленыя Гарбачовым на пенсію
• Галоснасць, фактычнае зняцце партыйнай цэнзуры на сродкі масавай інфармацыі і творы мастацтва.
• Пасмяротная адмена ў верасні 1989 года ўзнагароджання Л. І. Брэжнева ордэнам «Перамога» — як супярэчнага статуту ордэна.
• Жорсткія меры па лакалізацыі нацыянальных канфліктаў, — у прыватнасці, разгон мітынгу моладзі ў Алма-Аце, увод войскаў у Азербайджан, разгон дэманстрацыі ў Грузіі 9 красавіка 1989 года, пачатак шматгадовага канфлікту ў Нагорным Карабаху (1988), супрацьдзеянне сепаратысцкім памкненням прыбалтыйскіх рэспублік, а затым прызнанне 6 верасня 1991 года іх незалежнасці ад СССР.
• Знікненне прадуктаў з крамаў, прыхаваная інфляцыя, увядзенне картачнай сістэмы на многія віды прадуктаў харчавання ў 1989 годзе. Для перыяду праўлення Гарбачова характэрна вымыванне тавараў з крамаў, у выніку напампоўвання эканомікі безнаяўнымі рублямі, а пасля — гіперінфляцыя.
• Пры Гарбачове знешні доўг Савецкага Саюза працягнуў расці. Прыкладныя дадзеныя такія: 1985 год, знешні доўг — 31,3 млрд даляраў; 1991 год, знешні доўг — 70,3 млрд даляраў.
• Рэформа КПСС, якая прывяла да ўтварэння ўнутры яе некалькіх палітычных платформаў, а ў далейшым — адмена аднапартыйнай сістэмы і зняцце з КПСС канстытуцыйнага статусу «кіруючай і накіроўваючай сілы».
• Рэабілітацыя ахвяраў сталінскіх рэпрэсій, не рэабілітаваных раней пры Хрушчове.
• Паслабленне кантролю над сацыялістычным лагерам (дактрына Сінатры  (руск.)), што прывяло, у прыватнасці, да змены ўлады ў большасці сацыялістычных краін, аб’яднанню Германіі 1990, заканчэнню халоднай вайны (апошняе ў ЗША звычайна расцэньваецца як перамога амерыканскага блока).
• Спыненне вайны ў Афганістане і вывад савецкіх войскаў на 15 лютага 1989 года.
• Увядзенне савецкіх войскаў у Баку ў ноч з 19 на 20 студзеня 1990 года, супраць Народнага фронту Азербайджана  (руск.). Больш за 130 загінулых, у тым ліку жанчын і дзяцей.
• 7 лістапада 1990 года слесар Аляксандр Шмонаў  (руск.) здзейсніў няўдалы замах на Гарбачова.
• Адраджэнне з 7 студзеня 1991 года традыцыі святкавання праваслаўнага Раства  (руск.) на дзяржаўным узроўні, аб’ява яго непрацоўным днём.

Знешняя палітыка

Адносіны з Захадам

З пачатку 1970-х гадоў Гарбачоў (будучы першым сакратаром Стаўрапольскага крайкама КПСС) з жонкай неаднаразова наведвалі краіны Захаду. У 1971 годзе Гарбачовы ўпершыню апынуліся за мяжой і здзейснілі шматдзённую паездку па Італіі. Спыніліся для адпачынку на Сіцыліі, у прадмесці Палерма, гасцініцы-кааператыве сацыялістаў Città del Mare. У 1972 годзе Гарбачоў наведаў Бельгію, у 1975 — ФРГ, у 1976 — Францыю. У верасні 1977 года па запрашэнні Французскай камуністычнай партыі пара Гарбачовых здзейсніла на легкавой машыне з перакладчыкам трохтыднёвы тур па дзесятках гарадоў Францыі. Ні ў адной з гэтых паездак Гарбачова не прымалі першыя асобы дзяржаў, аднак ён шмат сустракаўся з палітыкамі і прадстаўнікамі грамадзянскай супольнасці на рэгіянальным узроўні, што ўплывала на яго светапогляд.

Вядомасць ў палітычных колах Захаду Гарбачову ўпершыню прынёс яго візіт у маі 1983 года ў Канаду, куды ён адправіўся на тыдзень з дазволу генеральнага сакратара Андропава. Прэм’ер-міністр Канады П’ер Трудо, па ўспамінах Аляксандра Якаўлева, стаў першым буйным заходнім лідарам, які асабіста прыняў Гарбачова і паставіўся да яго з сімпатыяй. Сустрэўшыся таксама і з іншымі канадскімі палітыкамі, Гарбачоў набыў рэпутацыю амбіцыйнага і энергічнага палітычнага дзеяча, які рэзка кантраставаў з састарэлымі калегамі па Палітбюро ЦК КПСС і выяўляў актыўную цікавасць да заходніх метадаў кіравання эканомікай і да заходніх маральных каштоўнасцяў, уключаючы дэмакратыю. У значнай меры поспеху Гарбачова на першых міжнародных агледзінах і фарміраванні яго пазітыўнага іміджу на Захадзе спрыяў пасол СССР у Канадзе  (руск.), будучы паплечнік генеральнага сакратара Аляксандр Якаўлеў.

Наступны характэрны па сваім змесце і наступствам візіт Гарбачоў здзейсніў у снежні 1984 года, калі пасля перыяду ахалоджвання савецка-брытанскіх адносін  (руск.) наведаў Лондан. Па запрашэнні прэм’ер-міністра Маргарэт Тэтчэр, з якой пазнаёміўся ў лютым таго ж года на пахаванні Андропава, Гарбачоў прыбыў у Вялікабрытанію на чале невялікі парламенцкай дэлегацыі, у якасці старшыні Камісіі па замежных справах Савета Саюза Вярхоўнага Савета СССР (гэты пост ён займаў у 1984—1985). Паводле апублікаваных сведчанняў Леаніда Замяціна  (руск.) ў кнізе «Горбі і Мэгі» (1995), у ходзе перамоваў з Тэтчэр, якія праходзілі ў нефармальнай і давернай атмасферы ў загараднай рэзідэнцыі Чэкерс, Гарбачоў засяродзіўся на раззбраенчай праблематыцы, а для пераканаўчасці прадэманстраваў суразмоўніцы карту напрамкаў ракетных удараў па Вялікабрытаніі, падрыхтаваную ў СССР на выпадак вайны. Прыйшоўшы да агульнай высновы аб недапушчальнасці падобнага развіцця падзей, перагаворшчыкі дамовіліся аб працягу дыялогу, заклалі падмурак сучасных адносін паміж Усходам і Захадам, зрабілі гістарычны ўклад у спыненне «халоднай вайны». Меморандум переговоров был опубликован в 2016 году.

Прыйшоўшы да ўлады, Гарбачоў паспрабаваў палепшыць адносіны з ЗША  (руск.) і Заходняй Еўропай. Адной з прычын гэтага было жаданне знізіць ваенныя выдаткі (каля 25 % дзяржбюджэту СССР). СССР быў не ў стане вытрымліваць гонку ўзбраенняў з ЗША і НАТА.

Па меры пагаршэння эканамічнай сітуацыі ў краіне  (руск.) савецкае кіраўніцтва разглядала скарачэнне ўзбраенняў і ваенных выдаткаў як спосаб рашэння фінансавых праблем, таму не патрабавала ад сваіх партнёраў гарантый і адэкватных крокаў, губляючы пры гэтым свае пазіцыі на міжнароднай арэне.

— Внешняя политика СССР во второй половине 1980-х годов.

За гады свайго кіравання Гарбачоў высунуў шэраг мірных ініцыятыў і абвясціў палітыку «новага мыслення» у міжнародных справах. Урад СССР у аднабаковым парадку абвясціў мараторый на выпрабаванне ядзернай зброі  (руск.). Аднак падобныя ініцыятывы савецкага кіраўніцтва часам расцэньваліся заходнімі партнёрамі як праява слабасці і не суправаджаліся сустрэчнымі крокамі. Так, са скасаваннем у 1991 годзе Арганізацыі Варшаўскага дагавора супрацьлеглы яму блок НАТА не толькі працягнуў дзейнасць, але і прасунуў свае межы далёка на ўсход, да рубяжоў Расіі.

З прэзідэнтам ЗША Рональдам Рэйганам Гарбачоў з 1985 па 1988 год правёў чатыры вялікія двухбаковыя сустрэчы, якія азначалі істотнае пацяпленне адносін паміж СССР і Захадам. Першы абмен лістамі адбыўся ў сакавіку-красавіку 1985 года. Першая сустрэча і асабістае знаёмства двух лідараў, уключаючы шпацыр тэт-а-тэт, адбылася 19 лістапада 1985 года ў Жэневе, калі адносіны СССР і ЗША знаходзіліся ў пункту замярзання (кіраўнікі дзвюх дзяржаў з-за вайны ў Афганістане не сустракаліся 6 гадоў). Другі саміт адбыўся ў Ісландыі 12-13 кастрычніка 1986 года, абмяркоўвалася, у прыватнасці, амерыканская праграма Стратэгічная абаронная ініцыятыва  (руск.) (САІ). На перамовах, якія прайшлі ў старажытным драўляным асабняку Хёўдзі ў цэнтры Рэйк’явіка, Гарбачоў і Рэйган не змаглі дасягнуць кансенсусу і падпісаць дамову, але значна прасунуліся наперад у дыялогу па скарачэнні сістэм супрацьракетнай абароны, ушчыльную падышлі да пагаднення аб поўным ядзерным раззбраенні. 8 снежня 1987 года Гарбачоў і прэзідэнт ЗША Рональд Рэйган падпісалі ў Вашынгтоне бестэрміновы Дагавор аб ліквідацыі ракет сярэдняй і меншай далёкасці, які ўступіў у сілу 1 чэрвеня 1988 года. Краіны-ўдзельніцы дагавора абавязаліся не вырабляць, не выпрабоўваць і не разгортваць балістычныя і крылатыя ракеты наземнага базіравання сярэдняй (ад 1000 да 5500 кіламетраў) і малой (ад 500 да 1000 кіламетраў) далёкасці. З 29 мая па 2 чэрвеня 1988 года Рэйган быў госцем Гарбачова ў Маскве, здзейсніўшы афіцыйны візіт у СССР, падчас якога на Краснай плошчы абвясціў, што больш не разглядае Савецкі Саюз як Імперыю зла  (руск.).

2-3 снежня 1989 года на фоне крушэння камуністычных рэжымаў і бурных пераменаў ва Усходняй Еўропе, падзення Берлінскай сцяны адбылася сустрэча Гарбачова і новага амерыканскага прэзідэнта Дж. Буша-старэйшага на Мальце. Перамовы праходзілі два дні ў штармавое надвор’е на борце цеплахода «Максім Горкі», які прышвартаваўся да пірса ў Ла-Валеце. Па выніках сустрэчы не было падпісана ніякіх пагадненняў і нават не выпушчана сумеснае камюніке, што спарадзіла мноства чутак пра новую хвалю астуджэння савецка-амерыканскіх адносін. Лідары абмяркоўвалі пытанні франтальнага скарачэння ядзернай і хімічнай зброі, сітуацыю ў Цэнтральнай Амерыцы — на Кубе, дзе рэжым Кастра адставаў ад працэсаў пераменаў у свеце, у Панаме, у Нікарагуа, дзе ішла грамадзянская вайна і куды СССР пастаўляў зброю для падтрымкі рэжыму сандыністаў  (руск.), а таксама на Філіпінах і ва Усходняй Еўропе. Гарбачоў перадаў Бушу складзеную савецкай знешняй разведкай  (руск.) карту натаўскіх ваенных баз, разгорнутых па перыметры межаў СССР і ўсходняга блока. Адкарэктаваўшы загадзя падрыхтаваную гаворку, Гарбачоў завяршыў яе словамі: «Перад тварам пераменаў ЗША і СССР проста асуджаныя на дыялог, узаемадзеянне, на супрацоўніцтва. Іншага не дадзена. Але для гэтага трэба пазбавіцца ад погляду адзін на аднаго як на ворагаў». У шматлікіх крыніцах сустрэча Гарбачова і Буша на Мальце звязваецца са сканчэннем «халоднай вайны».

24 снежня 1989 года дзяржсакратар Д. Бэйкер у развіццё мер даверу, узгодненых на Мальце, інфармаваў Гарбачова, што ЗША не будуць пярэчыць, калі СССР і яго саюзнікі па Варшаўскай пакту ажыццявяць умяшанне ў Румыніі з мэтай прадухіліць крывавую развязку крызісу рэжыму Чаўшэску. Гарбачоў адказаў адмовай.

Усяго за шэсць гадоў знаходжання на пасадзе Генеральнага сакратара ЦК КПСС Гарбачоў 11 разоў сустракаўся з прэзідэнтамі ЗША: пяць разоў з Р. Рэйганам, шэсць — з Д. Бушам-старэйшым.

Гарбачоў быў першым савецкім лідарам, хто здзейсніў дзяржаўны візіт у Італію і Ватыкан. Першыя перамовы на вышэйшым узроўні адбыліся ў Рыме 29-30 лістапада 1989 года, яны канчаткова падвялі рысу пад перыядам недаверу і нацягнутых адносін  (руск.), звязаных з удзелам Італіі паўстагоддзя раней у гітлераўскай кааліцыі. 1 снежня 1989 года Гарбачоў быў прыняты Папам Янам Паўлам II, другі раз прэзідэнт СССР наведаў Ватыкан 18 лістапада 1990 года. Гэтыя сустрэчы аказалі ўплыў на стаўленне Гарбачова да хрысціянскіх каштоўнасцяў (нягледзячы на ​​тое, што сам ён лічыць сябе атэістам), праз паўтара месяца, 7 студзеня 1991 года праваслаўнае Раство было абвешчана ў СССР дзяржаўным святам-выхадных днём. Пры прэзідэнце Гарбачове 15 сакавіка 1990 Савецкі Саюз і Ватыкан упершыню ўсталявалі дыпламатычныя адносіны і абмяняліся пасольствамі.

У 1989—1990 гады Гарбачоў адыграў ключавую ролю ў аб’яднанні Германіі, нягледзячы на тое, што Маргарэт Тэтчэр і Франсуа Мітэран спрабавалі затармазіць тэмпы інтэграцыйнага працэсу і выказвалі апасенні перад магчымасцю новага «дамінавання» Германіі ў Еўропе. У маскоўскім Дагаворы аб канчатковым урэгуляванні з Германіяй  (руск.), які ўзгадніў Гарбачоў і ад імя СССР 12 верасня 1990 года падпісаў міністр замежных спраў Эдуард Шэварднадзэ, зафіксавана, што ва ўсходняй частцы Германіі, на тэрыторыі былой ГДР, не стануць стварацца новыя ваенныя структуры НАТА, разгортвацца дадатковае войска, не будзе размяшчацца зброя масавага знішчэння. Дадзеныя абавязацельствы выконваюцца і ў XXI стагоддзі. Аб пашырэнні жа НАТА на ўсход у маскоўскім Дагаворы 1990 года нічога сказана не было: выбар ЗША і іх саюзнікаў у карысць пашырэння Паўночнаатлантычнага альянсу на ўсход канчаткова сфармаваўся ў 1993 годзе, праз два гады пасля спынення прэзідэнцкіх паўнамоцтваў Гарбачова.

21 лістапада 1990 года Гарбачовым ад асобы СССР разам з кіраўнікамі 35 дзяржаў Еўропы, ЗША і Канады была падпісана «Парыжская хартыя», дзе ў якасці формы прасоўвання да аб’яднанай Еўропы меркавалася магчымасць стварэння Савета бяспекі для Еўропы. Аднак гэтая ідэя не была рэалізавана. У лістападзе 2014 года, у інтэрв’ю «Расійскай газеце  (руск.)» і падчас свайго візіту ў Берлін на 25-гадовы юбілей падзення  (руск.) Берлінскай сцяны, Гарбачоў заявіў, што з-за адмовы ад гэтай перспектыўнай ідэі «еўрапейскае развіццё набыло аднабокі характар​​», а да восені 2014 года «у наяўнасці крызіс еўрапейскай бяспекі».

Апошні візіт Гарбачова за мяжу ў якасці кіраўніка дзяржавы адбыўся 30 кастрычніка 1991 года, калі прэзідэнт СССР у разгар дзейнасці над праектамі Саюзнага дагавора вылецеў у Мадрыд на мірную канферэнцыю па Блізкім Усходзе.

Як успамінаў памочнік генеральнага сакратара і прэзідэнта СССР Анатоль Чарняеў  (руск.), пасля завяршэння афіцыйнай праграмы любога замежнага візіту Гарбачоў звычайна ладзіў «таварыскую вячэру» для шматлікіх суправаджальных асоб — навукоўцаў, журналістаў, экспертаў і персаналу усялякіх службаў: «Як правіла, на такіх сходах пад віно развязваліся гарачыя дыскусіі па самых нечаканых тэмах». У прыватнасці, Гарбачоў дазваляў ў вольным духу абмяркоўваць уварванне савецкіх войскаў у Чэхаславакію 1968 года.

Да сваіх недахопаў, якія абцяжарвалі непасрэдныя зносіны з заходнімі лідарамі, Міхаіл Сяргеевіч адносіў невалоданне англійскай мовай. Раіса Максімаўна з Маргрэтэ Тэтчэр мела зносіны на англійскай, а «я не мог», самакрытычна адзначаў Гарбачоў у верасні 2014 года. З пакалення вышэйшых партыйных функцыянераў, якія працавалі пры Гарбачове, «амаль ніхто не ведаў замежных моў».

Вывад войскаў з Афганістана, падзенне Берлінскай сцяны, ліквідацыя буйных груповак савецкіх войскаў за мяжой (ГСВГ, ЦГВ  (руск.), ПдГВ, ПнГВ  (руск.), ГСВМ) і перамога дэмакратычных сіл ва Усходняй Еўропе, распад Варшаўскага дагавора — усё гэта, на думку некаторых аналітыкаў, стала сімвалам пройгрышу СССР у халоднай вайне.

Афганская война

Асноўныя артыкулы: Афганская вайна, 1979—1989 і

Афіцыйнае прызнанне адказнасці кіраўнікоў СССР за трагедыю ў Катыні

22 лютага 1990 года загадчык Міжнароднага аддзела ЦК КПСС Валянцін Фалін  (руск.) накіраваў на імя Гарбачова запіску, у якой паведаміў аб новых архіўных знаходках, якія даказваюць сувязь паміж адпраўкай палякаў з лагераў вясной 1940 года і іх расстрэлам . Ён паказваў, што апублікаванне такіх матэрыялаў цалкам падарве афіцыйную пазіцыю савецкага ўрада (аб «недаказанасці» і «адсутнасці дакументаў») і рэкамендаваў тэрмінова вызначыцца з новай пазіцыяй. У сувязі з гэтым прапаноўвалася паведаміць прэзідэнту Польшчы Войцеху Ярузельскаму, што прамых сведчанняў (загадаў, распараджэнняў і т. д.), якія дазваляюць назваць дакладны час і канкрэтных вінаватых катынскай трагедыі, не знойдзена, але «на падставе азначаных індыцый можна зрабіць выснову аб тым, што гібель польскіх афіцэраў у раёне Катыні — справа рук НКУС і персанальна Берыі і Мяркулава».

13 красавіка 1990 года, падчас візіту ў Маскву Ярузельскага была апублікавана заява ТАСС пра катынскую трагедыю, якая абвяшчала наступнае:

Выяўленыя архіўныя матэрыялы ў сваёй сукупнасці дазваляюць зрабіць выснову аб непасрэднай адказнасці за злачынствы ў катынскім лесе Берыі, Мяркулава і іх падручных. Савецкі бок, выказваючы глыбокае шкадаванне ў сувязі з катынскай трагедыяй, заяўляе, што яна ўвасабляе адно з цяжкіх злачынстваў сталінізму.

Гарбачоў перадаў Ярузельскаму выяўленыя этапныя спісы НКУС з Казельска, з Асташкава і са Старабільска.

27 верасня 1990 года Галоўная ваенная пракуратура СССР пачала расследаванне крымінальнай справы па факце забойстваў у Катыні, якая атрымала парадкавы нумар 159. Расследаванне, пачатае Галоўнай ваеннай пракуратурай СССР, было працягнута Галоўнай ваеннай пракуратурай РФ і вялося да канца 2004 года; падчас яго былі дапытаны сведкі і ўдзельнікі распраў над палякамі.

21 верасня 2004 года ГВП аб’явіла аб спыненні катынскай справы. Адным з вынікаў расследавання, пачатага пры Гарбачове, стала стварэнне ў Катыні мемарыяльнага комплексу  (руск.) памяці ахвяр трагедыі.

Вынікі знешняй палітыкі

• Паслабленне міжнароднай напружанасці;
• Рэальная ліквідацыя цэлых класаў ядзернай зброі і вызваленне Еўропы ад звычайных узбраенняў, спыненне гонкі ўзбраенняў, канец «халоднай вайны»;
• Развал біпалярнай сістэмы міжнародных адносін, якая забяспечвала стабільнасць у свеце;
• Ператварэнне ЗША пасля распаду СССР у адзіную звышдзяржаву;
• Зніжэнне абараназдольнасці і міжнароднага аўтарытэту, страта СССР саюзнікаў ва Усходняй Еўропе і «трэцім свеце».

Снежаньскія падзеі ў Казахстане

Асноўны артыкул: Снежаньскія падзеі ў Алма-Аце

Снежаньскія падзеі (каз.: Желтоқсан — снежань) — выступы моладзі ў Алма-Аце і Карагандзе, якія адбыліся 16 — 20 снежня 1986, што пачаліся з рашэння Гарбачова аб зняцці з пасады Першага сакратара ЦК КП Казахстана  (руск.) Дзінмухамеда Кунаева  (руск.), які знаходзіўся на пасадзе з 1964 года, і замене яго на этнічнага рускага Ганадзя Колбіна  (руск.), першага сакратара Ульянаўскага абкама партыі, які раней не працаваў у Казахстане. Выступы пачаліся 16 снежня, першыя групы моладзі выйшлі на Новую (Брэжнева) плошчу сталіцы з патрабаваннямі адмены прызначэння Колбіна. У горадзе адразу была адключаная тэлефонная сувязь, групы мітынгоўцаў былі разагнаныя міліцыяй. Але чуткі пра выступ на плошчы імгненна абляцелі ўвесь горад. Раніцай 17 снежня на плошчу імя Л. І. Брэжнева перад будынкам ЦК выйшлі ўжо натоўпы казахскай моладзі, якія патрабавалі свае правы і дэмакратыю. Плакаты дэманстрантаў абвяшчалі «Давай ленінскую нацыянальную палітыку!», «Патрабуем самавызначэння!», «Кожнаму народу — свой лідар!», «Не быць 1937-му!», «Пакласці канец вялікадзяржаўнаму вар’яцтву!» Два дні ішлі мітынгі, абодва разы яны заканчваліся беспарадкамі. Пры разгоне дэманстрацыі войскі выкарыстоўвалі сапёрныя лапаткі, вадамёты, службовых сабак; сцвярджаецца таксама, што дэманстрантамі ўжываліся арматурны лом, сталёвыя трасы. Для падтрымання парадку ў горадзе выкарыстоўваліся працоўныя дружыны (прадстаўленыя ў асноўным славянамі, еўрапейцамі). У горадзе Алма-Аце казахі на той момант складалі прыкладна 25 % насельніцтва. Пры сутыкненні ўрадавых войскаў ВВ МУС і Сухапутных войскаў МА СССР (прыцягнуты з розных рэгіёнаў Сярэдняй Азіі і РСФСР) з удзельнікамі мітынгу, якія жадаюць самавызначэння, мелі месца чалавечыя ахвяры. Снежаньскі мітынг казахскай моладзі ў 1986 годзе быў першым буйным выступам супраць нацыянальнай палітыкі цэнтра.

Сітуацыя ў Закаўказзі

Асноўныя артыкулы: Карабахскі канфлікт і

У жніўні 1987 года карабахскія армяне пасылаюць у Маскву петыцыю  (руск.), падпісаную дзесяткамі тысяч грамадзян, з просьбай перадаць НКАВ у склад Армянскай ССР. 18 лістапада таго ж года ў інтэрв’ю французскай газеце «Юманітэ  (руск.)» дарадца Гарбачова, Абел Аганбегян робіць заяву: «Я б хацеў даведацца пра тое, што Карабах стаў армянскім. Як эканаміст я лічу, што ён больш звязаны з Арменіяй, чым з Азербайджанам». Такія заявы робяцца іншымі грамадскімі і палітычнымі дзеячамі. Армянскае насельніцтва Нагорнага Карабаха ладзіць дэманстрацыі з заклікам аб перадачы НКАВ у склад Армянскай ССР. У адказ азербайджанскае насельніцтва Нагорнага Карабаха пачынае выступаць з патрабаваннем захавання НКАВ у складзе Азербайджанскай ССР. Для падтрымання парадку Гарбачоў адправіў у Нагорны Карабах з Грузіі батальён мотапяхоты  (руск.) 160-га палка ўнутраных войскаў МУС СССР  (руск.).

7 снежня 1990 года ў Цхінвалі быў уведзены полк унутраных войскаў СССР са складу Тбіліскага гарнізона.

Падзеі ў Тбілісі

Асноўны артыкул: Тбіліскія падзеі, 1989

Абвастрэнне сітуацыі ў Прыднястроўі

Асноўны артыкул: Прыднястроўскі канфлікт

Падзеі ў Новым Узені

Асноўны артыкул:

Канфлікт у Ферганскай даліне

Асноўныя артыкулы: Ошская разня, 1990 і Ферганскія падзеі

Пагромы у 1989 годзе ва Узбекістане больш вядомыя як Ферганскія падзеі. У пачатку мая 1990 года ва ўзбекскім горадзе Андыжан адбыўся пагром армян і яўрэяў.

Уваход савецкіх войскаў у Баку

Асноўны артыкул: Чорны студзень

Падзеі студзеня 1990 года ў горадзе Баку (сталіца Азербайджанскай ССР), якія скончыліся ўводам савецкіх войскаў, у выніку чаго загінулі больш за 130 чалавек.

Беспарадкі ў Душанбэ

Асноўны артыкул: Масавыя беспарадкі ў Душанбэ, 1990

Баі ў Ерэване

Асноўны артыкул:

27 мая 1990 года адбылося ўзброенае сутыкненне армянскіх узброеных атрадаў з унутранымі войскамі, у выніку чаго загінулі двое салдат і 14 баевікоў.

Прыбалтыйскія канфлікты

Асноўныя артыкулы: Падзеі ў Вільні (1991) і

У студзені 1991 года адбыліся падзеі ў Вільні і Рызе, якія суправаджаліся прымяненнем ваеннай сілы. У ходзе падзеяў у Вільні падраздзяленні савецкай арміі ўзялі штурмам тэлецэнтр, іншыя грамадскія будынкі (т. зв. «партыйную ўласнасць») у Вільні, Алітусе, Шаўляі.

Пасля адстаўкі

Будынак Гарбачоў-Фонда  (руск.)

Р. Рэйган і М. Гарбачоў адпачываюць на ранча Рэйганаў у Каліфорніі, 1992 год.

Міхаіл Сяргеевіч Гарбачоў, 2010 год.

25 снежня 1991 года, пасля падпісання кіраўнікамі 11 саюзных рэспублік Белавежскага пагаднення аб спыненні існавання СССР і Алма-Атынскага пратаколу да яго (у абыход пярэчанняў Гарбачова), Міхаіл Гарбачоў склаў з сябе паўнамоцтвы прэзідэнта СССР. Са студзеня 1992 да гэтага часу — Прэзідэнт Міжнароднага Фонду сацыяльна-эканамічных і паліталагічных даследаванняў (Гарбачоў-Фонд  (руск.)). Адначасова з сакавіка 1993 года па 1996 год — прэзідэнт, а з 1996 года — Старшыня Праўлення Міжнароднага Зялёнага Крыжа.

6 красавіка 1992 года экс-прэзідэнт СССР быў дапытаны следчым Генеральнай пракуратуры РСФСР Уладзімірам Карасёвым па справе аб фінансах КПСС.

З 1993 года Гарбачоў валодаў 10 % акцый «Новай газеты  (руск.)».

У верасні 1993 года Гарбачоў асудзіў антыканстытуцыйны роспуск З’езда народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета РСФСР, ахарактарызаваўшы дзеянні прэзідэнта Ельцына як «неразумныя і недэмакратычныя» і заклікаў яго «пакуль не позна» адмяніць свой указ аб роспуску З’езда і Вярхоўнага Савета. Падтрымаў ідэю датэрміновых выбараў прэзідэнта і народных дэпутатаў Расіі. Сапраўднай прычынай крызісу Гарбачоў назваў правал той эканамічнай палітыкі, якую праводзілі прэзідэнт і Вярхоўны Савет Расіі з канца 1991 года. Былы прэзідэнт СССР раскрытыкаваў неаб’ектыўнасць СМІ, асабліва тэлебачання, у асвятленні супрацьстаяння Ельцына з дэпутатамі.

19 верасня 1994 года Барыс Ельцын прызначыў Гарбачову пажыццёвае штомесячнае матэрыяльнае забеспячэнне ў суме 40 мінімальных памераў дзяржаўнай пенсіі па старасці.

Пасля адстаўкі скардзіўся, што яго «ва ўсім блакуюць», што яго сям’я пастаянна знаходзіцца «пад каўпаком» у ФСБ, што яго тэлефоны пастаянна праслухоўваюцца, што выдаваць свае кнігі ў Расіі ён можа толькі «падпольна», малым тыражом. У 1994 годзе Гарбачоў быў у гасцях ва Уладзіслава Лісцьева  (руск.) ў прамым эфіры праграмы Час пик  (руск.).

У 1996 годзе выставіў сваю кандыдатуру на выбарах Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі  (руск.) і па выніках галасавання набраў 386 069 галасоў (0,51 %).

У 2000 годзе стаў кіраўніком Расійскай аб'яднанай сацыял-дэмакратычнай партыі  (руск.), якая ў 2001 годзе ўлілася ў Сацыял-дэмакратычную партыю Расіі (СДПР)  (руск.); з 2001 па 2004 год — лідар СДПР.

У 2001 годзе падпісаў ліст у абарону тэлеканала НТВ.

12 ліпеня 2007 года СДПР была ліквідаваная (знятая з рэгістрацыі) па рашэнні Вярхоўнага суда Расійскай Федэрацыі.

20 кастрычніка 2007 года стаў кіраўніком Агульнарасійскага грамадскага руху «Саюз сацыял-дэмакратаў  (руск.)».

У снежні 2008 года ў інтэрв’ю Уладзіміру Познеру на Першым канале Гарбачоў сказаў:

Я зараз шкадую: трэба было не з'яжджаць у Фарос у жніўні 1991 года. Я думаю, што Савецкі Саюз захаваўся б... Гэтак жа як была і яшчэ адна памылка - што я не адправіў Ельцына назаўжды ў якую-небудзь краіну нарыхтоўваць бананы пасля вядомых працэсаў, калі патрабаваў Пленум: «Выключыць Ельцына з членаў ЦК!».

Але я вам скажу: усе мы памыліліся яшчэ тры разы. Запазніліся з рэфармаваннем партыі. Другое - мы запазніліся з рэфармаваннем Саюза. А трэцяе… Калі стала туга ў нас, асабліва пасля 1989 года, у 1990 годзе - калі ўся краіна ў чэргах апынулася і нам не хапала тавараў для таго, каб задаволіць просьбы гэтыя, калі ў нас за італьянскія туфлі маглі зламаць у чарзе… Трэба было знайсці 10-15 мільярдаў даляраў. Іх можна было знайсці…

У чэрвені 2009 года ў інтэрв’ю Уладзіміру Познеру на Першым канале Гарбачоў абверг сцвярджэнні аб тым, што ў 1999 годзе ў Амерыканскім універсітэце ў Стамбуле ён нібыта казаў, што мэтай ўсяго яго жыцця было знішчэнне камунізму як дыктатуры над людзьмі: «Гэта запусцілі мае калегі з КПРФ. Нічога падобнага не было.».

У лістападзе 2009 года ў інтэрв’ю Euronews Гарбачоў паўторна выказаў нязгоду з думкамі аб тым, што яго план «не атрымаўся», насупраць сцвярджаў — тады «пачаліся дэмакратычныя рэформы», і што перабудова перамагла.

2 сакавіка 2011 года, у дзень 80-годдзя, указам прэзідэнта РФ Дзмітрыя Мядзведзева Гарбачоў узнагароджаны ордэнам Святога апостала Андрэя Першазванага  (руск.). 30 сакавіка Міхаіл Сяргеевіч адзначыў юбілей у Лондане дабрачынным канцэртам «Горбі 80 Гала» ў зале «Royal Albert Hall» з удзелам сусветных «зорак», сярод якіх былі Шэран Стоўн, Кевін Спейсі, «Scorpions», Арнольд Шварцэнэгер, Дзмітрый Хварастоўскі, Андрэй Макарэвіч, Пол Анка  (руск.), Кэтрын Джэнкінс  (руск.), Шырлі Бэсі  (руск.), Браян Феры  (руск.), Міла Ёвавіч  (руск.), Тэд Цёрнер, Лонданскі сімфанічны аркестр  (руск.) і артысты Вялікага тэатра.

17 жніўня 2011 года на вялікай прэс-канферэнцыі ў агенцтве «Інтэрфакс», прысвечанай 20-годдзю падзей жніўня 1991 года, Гарбачоў прызнаўся, што загадзя ведаў пра планы ДКНС, яго пра гэта неаднаразова папярэджвалі, але ён лічыў, што важней прадухіліць кровапраліцце і, тым больш, грамадзянскую вайну:

Кажуць, Гарбачоў ведаў, а як яму было не ведаць <…> Адкуль толькі ні тэлефанавалі мне - папярэджвалі, што путч, путч, путч. І маё асяроддзе паведамляла, але я не мог пайсці. Вось самае галоўнае маё было крэда не давесці да крыві вялікай.

У пачатку лістапада 2014 года Гарбачоў здзейсніў візіт у Германію, да якога доўга рыхтаваўся і напярэдадні якога даў шэраг прынцыповых інтэрв’ю. 7 лістапада 2014 года экс-прэзідэнт СССР адкрыў у Берліне выстаўку ў гонар 25-годдзя падзення Берлінскай сцяны. 9 лістапада Гарбачоў, фэдэральны канцлер Меркель і экс-прэзідэнт Польшчы Валенса разам з 200 праваабаронцамі здзейснілі сімвалічны пераход мяжы паміж ГДР і ФРГ па мосце  (англ.) ў раёне Борнхальмер-штрасэ  (ням.), дзе 25 гадоў таму былі адкрыты першыя шлагбаўмы і праз чэк-пойнт пачалося свабоднае перасоўванне паміж Усходнім і Заходнім Берлінам. Затым Міхаіл Сяргеевіч прыняў удзел у форуме «Новая палітыка» і правёў закрытыя перамовы з Меркель, у ходзе якіх абмеркаваў украінскі крызіс. Вярнуўшыся з Германіі, Гарбачоў выказаў меркаванне, што Захад ужо змірыўся з далучэннем Крыму да Расіі.

У красавіку 2016 года на сустрэчы са студэнтамі ў Маскоўскай школе эканомікі  (руск.) МДУ Міхаіл Гарбачоў прызнаў сваю адказнасць за распад Савецкага Саюза: «Я стараўся захаваць, але зрабіць не здолеў. <…>Не, я лічу, што я вось за гэта нясу адказнасць. Мяне ж ніхто не здымаў з працы, я сам сышоў, таму што не мог з імі справіцца».

У ліпені 2016 года М. С. Гарбачоў звярнуўся з лістом да прэзідэнта Міжнароднага алімпійскага камітэта (МАК) Томаса Баха і членаў МАК, заклікаўшы іх не дапусціць адхілення ад Алімпіяды ў Рыа-дэ-Жанейра  (руск.) расійскіх спартсменаў, якія не ўжывалі забароненыя прэпараты.

У лютым 2017 года Гарбачоў выставіў на продаж сямейныя дом плошчай 600 м² і зямельны ўчастак плошчай 2,6 тысяч м² ў мястэчку (ням.: Oberach) у раёне возера Тэгернзэ  (руск.) ў Баварскіх Альпах  (руск.). Трохпавярховы дом з 17 пакоямі 1908 года пабудовы ў 2006 годзе набыла яго дачка Ірына Вірганская. На віле Гарбачоў жыў перыядычна, у асноўным, адзін. Мясцовыя жыхары часта сустракалі экс-прэзідэнта СССР на вуліцах і ў рэстаранах. Апошні раз Гарбачоў прыязджаў на возера Тэгернзэ ў 2014 годзе ў суправаджэнні дачкі і ўнучак. Прыблізны кошт вілы складае каля 7 млн ​​еўра.

У красавіку 2017 года Міхаіл Гарбачоў ўбачыў прыкметы пачатку новай «халоднай вайны», выяўленыя ў новай гонцы ўзбраенняў, войскаў НАТА, якія знаходзяцца недалёка ад Расіі, ваяўнічай прамовы палітыкаў і высокапастаўленых асоб.

Анексія Крыма Расіяй

13 сакавіка 2014 года, у разгар анексіі Крыма Расіяй, адкрыты ліст Гарбачову напісаў палітолаг, дэкан Віталь Траццякоў  (руск.) — з прапановай былому прэзідэнту СССР, які прыклаў шмат намаганняў да аб’яднання Германіі, звярнуцца да канцлера А. Меркель, да ўсіх нямецкіх палітыкаў і да нямецкага народа з просьбай і парадай не перашкаджаць мірнаму ўз’яднання Крыма і Севастопаля з Расіяй. Гарбачоў адказаў, што прапанаваная ролю просьбіта яму не падыходзіць, перашкаджаць дыпламатычным намаганням прэзідэнта Пуціна ён не мае намеру, а самому Траццякову парэкамендаваў задумацца пра першапрычыне падзей на Украіне, якія Міхаіл Сяргеевіч бачыць у зрыве перабудовы, у «бяздумным, авантурыстычным» роспуску «Саюза».

17 сакавіка 2014 года Гарбачоў вітаў вынікі рэферэндуму ў Крыме аб далучэнні да Расіі, назваў волевыяўленне народа Крыма выпраўленнем гістарычнай памылкі і асудзіў санкцыі ЗША і Еўрасаюза ў дачыненні да расійскіх і крымскіх палітыкаў.

30 жніўня 2014 года ў інтэрв’ю Рускай службе навін Гарбачоў падтрымаў палітыку Расіі ў адносінах да падзеяў на Украіне.

У студзені 2015 года ў інтэрв’ю часопісу «Spiegel» Гарбачоў асцерагаў, што напружанасць у адносінах паміж Расіяй і краінамі Еўропы з-за ўкраінскага крызісу можа мець вынікам вялікі канфлікт і нават ядзерную вайну.

26 мая 2016 года Служба бяспекі Украіны забараніла Гарбачову ўезд у краіну на пяць гадоў. У адказ Гарбачоў патлумачыў, што на Украіну даўно не ездзіць і не плануе яе наведваць.

Адносіны з Пуціным

У першыя гады кіравання У. У. Пуціна Гарбачоў яго падтрымліваў, 26 верасня 2000 года і 17 чэрвеня 2002 года адбыліся іх сустрэчы тэт-а-тэт у Крамлі, прычым апошняя, як паведаміў прэс-цэнтр «Гарбачоў-Фонду», прайшла «у атмасферы поўнага ўзаемаразумення». З цягам часу Гарбачоў стаў ставіцца да палітыкі Пуціна ўсё больш крытычна, паказваючы на яе аўтарытарныя тэндэнцыі. У студзені 2008 года ў інтэрв’ю The New York Times Гарбачоў падвергнуў суровай крытыцы стан расійскай выбарчай сістэмы. Ён заклікаў карэнным чынам рэфармаваць сістэму, пры якой уся ўлада знаходзіцца ў руках асяроддзя прэзідэнта Пуціна. «З нашымі выбарамі не ўсё ў парадку, і наша выбарчая сістэма мае патрэбу ў сур’ёзнай карэкціроўцы», — заявіў былы савецкі прэзідэнт. У лютым 2011 года, у інтэрв’ю радыё «Свабода», Гарбачоў зноў сфармуляваў асноўныя прэтэнзіі да «тандэму»: згортванне дэмакратыі, карупцыя і засілле чэкістаў. Гарбачоў таксама незадаволены тым, што яму не дазволілі зарэгістраваць сваю сацыял-дэмакратычную партыю. Сам Пуцін пазбягаў рэзкіх адказаў на крытыку Гарбачову, аднак яго прэс-сакратар Дзмітрый Пяскоў зрабіў гэта як мінімум двойчы: у 2011 годзе Пяскоў заявіў, што «былы кіраўнік СССР па сутнасці разваліў краіну», а ў 2013 годзе выказаў упэўненасць, што нічога падобнага гарбачоўскай «перабудове» у Расіі ніколі больш не будзе.

24 снежня 2011 года, пасля масавага мітынгу пратэсту супраць фальсіфікацыі вынікаў выбараў Дзярждумы РФ шостага склікання  (руск.), у эфіры радыёстанцыі «Эхо Москвы» Гарбачоў заклікаў Пуціна не ўдзельнічаць у чарговых выбарах прэзідэнта Расіі: «Я параіў бы Уладзіміру Уладзіміравічу сысці зараз. Тры тэрміны атрымалася: два тэрміны прэзідэнтам, адзін тэрмін прэм’ерам — тры тэрміны, ну, хопіць».

2 сакавіка 2013 года ў віншавальнай тэлеграме з нагоды 82-годдзя былога савецкага лідара прэзідэнт РФ У. Пуцін адзначыў значныя ініцыятывы Гарбачова ў сферы міжнароднага супрацоўніцтва і яго імкненне ўмацаваць аўтарытэт Расіі ў свеце.

Пасля крымскага крызісу і падзей на Украіне 2014 года адносіны Гарбачова да Пуціна зноў пацяплелі. Накіроўваючыся 6 лістапада з візітам у Германію для ўдзелу ў форуме «Новая палітыка» і сустрэчы з канцлерам ФРГ Меркель, прымеркаваным да 25-годдзя крушэння Берлінскай сцяны, Гарбачоў выказаў перакананне, што Пуцін лепш за ўсіх цяпер абараняе інтарэсы Расіі, і хоць у яго палітыцы хапае, за што можна зачапіцца з крытыкай, сам Міхаіл Сяргеевіч чапляцца не мае намеру. У Германіі Гарбачоў прыцягнуў увагу заходняй грамадскасці да прамовы Пуціна перад валдайскім клубам, у якой ён убачыў шляхі зніжэння напружанасці ў стасунках паміж Расіяй і Захадам, а ў перспектыве — падмурак, на якім можна бачыць новыя партнёрскія адносіны.

20 лістапада 2014 года Гарбачоў панаракаў на тое, што не можа сустрэцца з Пуціным ужо паўтара года: нягледзячы на жаданне Міхаіла Сяргеевіча памочнікі кіраўніка дзяржавы катэгарычна пярэчаць, што прэзідэнт заняты. На думку Гарбачова, Пуцін пачаў хварэць той жа самай хваробай, што калісьці і ён сам — самаўпэўненасцю: «Лічыць сябе намеснікам Бога, я ўжо не ведаю, праўда, па якіх справах…».

Стан здароўя

Паводле спісу, які быў зацверджаны ў 2011 годзе Маргарэт Тэтчэр, Гарбачоў у ліку іншых буйных палітыкаў быў персанальна запрошаны для ўдзелу ў яе пахаванні, аднак у красавіку 2013 года адмовіўся ад паездкі на жалобную цырымонію ў Лондан у сувязі са станам здароўя і неабходнасцю праходзіць медыцынскія працэдуры.

У красавіку 2011 года Гарбачоў перанёс складаную аперацыю на пазваночніку ў Германіі, у Мюнхенскай клініцы «Schön Klinik München Harlaching  (англ.)».

У чэрвені 2013 года Гарбачоў быў шпіталізаваны ў Цэнтральную клінічную бальніцу  (руск.), пра што паведаміла прэс-служба Гарбачоў-фонду. На працягу шэрагу гадоў, паказвае Forbes, Гарбачоў пакутуе у цяжкай форме, перанёс некалькі аперацый.

22 кастрычніка 2013 года стала вядома, што Гарбачоў шпіталізаваны ў нямецкую клініку. Неўзабаве быў выпісаны і вярнуўся ў Маскву.

9 кастрычніка 2014 года шпіталізаваны ў Цэнтральную клінічную бальніцу. Па словах Міхаіла Сяргеевіча, «яго стан ў апошні час пагоршыўся». Праз некалькі дзён выпісаўся з лякарні і працягнуў падрыхтоўку да 25-гадовага юбілею падзення Берлінскай сцяны (9 лістапада 2014).

У маі 2015 года Міхаіл Гарбачоў быў шпіталізаваны ў Маскве, неўзабаве выпісаны.

Памёр 30 жніўня 2022 года.

Пахаванне

Пахаваны 3 верасня 2022 года на Новадзявочых могілках у Маскве побач з магілай жонкі.

Сям’я, асабістае жыццё

Жонка — Раіса Максімаўна Гарбачова (народжаная Цітарэнка), памерла ў 1999 годзе ад лейкозу. Больш за 30 гадоў жыла і працавала ў Маскве. Як распавёў у верасні 2014 года ў інтэрв’ю для друку Міхаіл Сяргеевіч, першую цяжарнасць Раісы Максімаўны ў 1954 годзе яшчэ ў Маскве ў сувязі з ускладненнямі на сэрцы пасля перанесенага рэўматызму  (руск.) лекары з яго згоды вымушаныя былі перапыніць штучна; сужэнцы-студэнты страцілі хлопчыка, якога Гарбачоў хацеў назваць Сяргеем. У 1955 году Гарбачоў, завяршыўшы вучобу, пераехалі на Стаўраполле, дзе з пераменай клімату Раіса адчула сябе лепш, і неўзабаве ў пары нарадзілася дачка.

Дачка — Ірына Міхайлаўна Вірганская (нар. 6 студзеня 1957), працуе ў Маскве.

Унучкі:

• Ксенія Анатольеўна Вірганская-Гарбачова (21 студзеня 1980)
  • Першы муж — Кірыл Солад, сын бізнесмэна (1982), пажаніліся 30 красавіка 2003 года,
  • Другі муж — Дзмітрый Пырчанкоў (былы канцэртны дырэктар спевака Аўраама Русо  (руск.)), пажаніліся ў 2009 годзе
    • Праўнучка — Аляксандра Пырчанкова (22 кастрычніка 2008 года).
• Настасся Анатольеўна Вірганская (27 сакавіка 1987) — выпускніца журфака МДІМА, працуе шэф-рэдактарам на інтэрнэт-сайце Trendspace.ru,
  • муж Дзмітрый Зангіеў (1987), ажаніліся 20 сакавіка 2010 года. Дзмітрый скончыў Усходні ўніверсітэт  (руск.) пры РАН, вучыўся ў 2010 годзе ў аспірантуры Расійскай акадэміі дзяржслужбы пры Прэзідэнце РФ, працаваў у 2010 годзе ў рэкламным агенцтве.

Брат — Аляксандр Сяргеевіч Гарбачоў (7 верасня 1947 — 15 снежня 2001) — ваенны, скончыў вышэйшае ваеннае вучылішча ў Ленінградзе. Служыў у ракетных войсках стратэгічнага прызначэння, сышоў у адстаўку ў званні палкоўніка.

Узнагароды і ганаровыя званні

Асноўны артыкул:

Нобелеўская прэмія

Гарбачоў на саміце ў Хельсінкі 1990 год.

«У знак прызнання яго вядучай ролі ў мірным працэсе, які сёння характарызуе важную складовую частку жыцця міжнароднай супольнасці», 15 кастрычніка 1990 года Гарбачоў быў ганараваны Нобелеўскай прэміяй міру. 10 снежня 1990 года на цырымоніі ўручэння ў Осла замест Гарбачова па яго даручэнні Нобелеўскую прэмію атрымліваў намеснік міністра замежных спраў Анатоль Кавалёў.

5 чэрвеня 1991 года Гарбачоў выступіў у Осла з Нобелеўскай лекцыяй (згодна з правіламі, лаўрэат павінен прачытаць такую лекцыю ў межах 6 месяцаў пасля ўручэння прэміі), у якой падкрэсліў імкненне народаў СССР «быць арганічнай часткай сучаснай цывілізацыі, жыць у згодзе з агульначалавечымі каштоўнасцямі, па нормах міжнароднага права», але разам з тым захаваць сваю ўнікальнасць і культурную разнастайнасць. Знаходзячыся ў Осла, Гарбачоў правёў перамовы з прэм'ер-міністрам  (руск.) Нарвегіі, бачным дзеячам Сацінтэрна Гру Харлем Брунтлан пра інтэграцыю СССР у сусветную эканоміку.

Крытыка

Праўленне Гарбачова і звязаныя з яго імем радыкальныя перамены выклікаюць неадназначную рэакцыю ў грамадстве.

Многія савецкія, постсавецкія і замежныя палітыкі і журналісты віталі рэформы Гарбачова, дэмакратыю і галоснасць, заканчэнне халоднай вайны, аб’яднанне Германіі. Ацэнка дзейнасці Гарбачова за мяжой былога СССР носіць больш станоўчы і менш супярэчлівы характар, чым у постсавецкай прасторы.

Прыхільнікі рынкавай эканомікі крытыкавалі яго за непаслядоўнасць рэформаў і спробу захаваць ранейшую цэнтралізавана-планаваную эканоміку і сацыялізм. Кансерватыўныя палітыкі крытыкавалі яго за эканамічную разруху, развал Саюза і іншыя негатыўныя наступствы перабудовы. На іх думку, адным з фактараў, якія адбіваліся на учынках Гарбачова ў якасці кіраўніка дзяржавы, з’яўлялася тое, што ён прымаў рашэнні, знаходзячыся пад моцным уплывам сваёй жонкі Раісы Максімаўны.

Па ацэнцы апошняга старшыні Савета міністраў СССР Мікалая Рыжкова, адной з галоўных памылак Гарбачова было сумяшчэнне па часе эканамічнай перабудовы з перабудовай палітычнай сістэмы, хоць балючыя рэформы могуць быць паспяховымі толькі пры наяўнасці моцнай улады, як у Кітаі.

На думку французскай газеты «Le Temps», «асоба Гарбачова ў насельніцтва звязаная з харчовым дэфіцытам, доўгімі чэргамі, катастрафічнымі эканамічнымі рэформамі і надзвычайныv падзеннем eзроўню жыцця».

На думку публіцыста А. А. Зіноўева  (руск.), аднаго з першых, хто ўспрыняў негатыўна перабудову, празваў яе «Катастройка» (руск.: катастрофа+перестройка — катастрофа+перабудова) і выпусціў ў 1988 годзе кнігу з такой назвай, — «Гарбачоўскае кіраўніцтва ўстала фактычна на шлях здрады і капітуляцыі перад Захадам».

Амерыканскі палітолаг Збігнеў Бжазінскі пісаў:

Расія, якая з’яўлялася да нядаўняга часу стваральнікам вялікай тэрытарыяльнай дзяржавы і лідарам ідэалагічнага блока дзяржаў-сатэлітаў, тэрыторыя якіх распасціралася да самага цэнтра Еўропы і нават адзін час да Паўднёва-Кітайскага мора, ператварылася ў занепакоеную нацыянальную дзяржаву, якая не мае вольнага геаграфічнага доступу да знешняга свету і патэнцыйна слабая перад тварам паслабляльных яго канфліктаў з суседзямі на заходнім, паўднёвым і ўсходнім флангах. Толькі непрыдатныя для жыцця і недасягальныя паўночныя абшары, амаль увесь час скаваныя лёдам і пакрытыя снегам, ўяўляюцца бяспечнымі ў геапалітычным плане.

— З. Бжезинский

Як мяркуе дэпутат Дзяржаўнай Думы Сяргей Нявераў  (руск.), з-за Гарбачова Расія ледзь не страціла свой суверэнітэт, і «гэта шмат у чым тлумачыць, чаму Міхаіл Сяргеевіч карыстаецца на Захадзе куды большай павагай, чым у сябе на Радзіме».

Народны дэпутат СССР «гарбачоўскага» склікання, палітолаг Ала Ярашынская  (руск.) лічыць, што Гарбачоў празмерна спадзяваўся на дадзенае слова і «эмацыйны складнік», не падмацаваныя ніякімі сур’ёзнымі міжнароднымі дакументамі. На яе думку, цяперашняя Расія дагэтуль пакутуе ад гэтага.

Як паказала апытанне грамадскай думкі, праведзены Левада-Цэнтрам  (руск.) у 2011 годзе, 18 % насельніцтва адносяцца да Гарбачова станоўча (з сімпатыяй — 4 %, з удзячнасцю — 3 %, з павагай — 9 %, з захапленнем — 2 %), а 28 % — адмоўна (з раздражненнем — 9 %, з прыкрасцю — 10 %, з пагардай — 5 %, з агідай або нянавісцю — 4 %). Астатнія ставяцца да яго абыякава альбо не змаглі адказаць.

Як адзначае прафесар факультэта паліталогіі МДУ Сяргей Чарняхоўскі  (руск.), у сучасным расійскім грамадстве склалася пэўнае стаўленне да Гарбачова, калі пераважная большасць ставіцца да яго з пагардай, «апытанні паказваюць, што вялікая колькасць людзей лічаць ніжэй сваёй годнасці ацэньваць яго дзейнасць. Гэта тыя, хто кажа: ніяк не стаўлюся, гэта значыць з пагардай».

Адзін час некаторыя кітайскія даследчыкі высоўвалі версію, што Гарбачоў — галоўны вінаваты краху СССР. Аднак у сярэдзіне 90-х гадоў навукоўцы сталі вывучаць і іншыя фактары, часта называючы ў якасці прычыны адсутнасць рэформаў пры Л. Брэжневе, які кіраваў краінай з 1964 па 1982 год.

Прызнанне

Часопіс «Time» уключыў Міхаіла Гарбачова ў .

Творчая дзейнасць

Літаратурная дзейнасць

• «A Time for Peace» (1985). Выдавецтва
• «The Coming Century of Peace» (1986)
• «Peace has no Alternative» (1986)
• «Moratorium» (1986)
• «Избранные речи и статьи» (тт. 1—7, 1986—1990)
• «Перестройка и новое мышление для нашей страны и для всего мира» Архівавана 25 лістапада 2006. (1-е изд. — 1987)
• «Августовский путч. Причины и следствия» (1991)
• «Декабрь-91. Моя позиция» (1992)
• «Годы трудных решений» (1993)
• «Жизнь и реформы» (2 т., 1995)
• «Реформаторы не бывают счастливы» (дыялог са Здэнекам Млынаржам  (руск.), на чэшскай мове, 1995)
• «Хочу предостеречь…» (1996)
• «Моральные уроки XX века» в 2 томах (дыялог з Д. Ікэдам  (англ.), на японскай, нямецкай, французскай мовах, 1996)
• «Размышления об Октябрьской революции» (1997)
• «Новое мышление. Политика в эпоху глобализации» (у суаўтарстве з В. Загладзіным  (руск.) і А. Чарняевым  (руск.), на нямецкай мове, 1997)
• «Размышления о прошлом и будущем» (1998)
• «Как это было: Объединение Германии» (1999)
• «Понять перестройку… Почему это важно сейчас» (2006)
• Горбачев М. С., Иванченко А. В., Лебедев А. Е. (ред.) Законодательное регулирование статуса органов государственной власти в Российской Федерации. Национальный центр мониторинга демократических процедур, (2007),
• Михаил Горбачев и германский вопрос. Сб. документов. 1986–1991 / сост. А.А. Галкин, А.С. Черняев  (руск.). — М.: , 2006. — 696 с. — ISBN 5-7777-0364-X.
• Наедине с собой. — М.: Грин Стрит, 2012. — 816 с. — ISBN 978-5-91147-019-7.
• После Кремля. — М.: , 2014. — 416 с. — ISBN 978-5-7777-0646-1.
• Горбачев в жизни / сост. К.Карагезьян, В.Поляков. — 2-е изд.. — М.: , 2017. — 752 с. — ISBN 978-5-7777-0637-9.

Жонка Гарбачова, Р. М. Гарбачова, у 1991 году асабіста дамовілася з амерыканскім выдаўцом Р. Мёрдакам пра публікацыю яе кнігі «разважанняў» з ганарарам 3 млн долараў. Публіцыст С. Кара-Мурза  (руск.) выказаў здагадку, што гэта замаскіраваны хабар, таму што даходы ад выдання кнігі наўрад ці пакрывалі ганарар.

У 2008 годзе Гарбачоў на кніжнай выстаўцы ў Франкфурце прадставіў першыя 5 кніг з уласнага шматтомнага збору твораў, у які ўвойдуць усе яго публікацыі, пачынаючы з 1960-х і аж да пачатку 1990-х гадоў. На пачатак 2017 года выдадзена 27 тамоў збору.

У жніўні 2014 года на балгарскай, венгерскай і шведскай мовах выйшла кніга Гарбачова «Сам-насам з сабой».

У лістападзе 2014 гады выйшла ў свет новая кніга Гарбачова «Жыццё пасля Крамля».

29 лютага 2016 года ў Гарбачоў-фондзе адбылася прэзентацыя новай кнігі «Гарбачоў у жыцці».

Беларускія пераклады

• Перабудова і новае мысленне для нашай краіны і для ўсяго свету. Мн., 1988.

Акцёрская дзейнасць

• Міхаіл Гарбачоў сыграў самога сябе (камеа  (руск.)) у мастацкім фільме Віма Вендэрса «Так далёка, так блізка!  (руск.)» (ням.: In weiter Ferne, so nah!; англ.: Faraway, So Close!; 1993 год), а таксама ўдзельнічаў у шэрагу дакументальных фільмаў.
• У 1997 годзе зняўся ў рэкламе сеткі піцэрый «Pizza Hut  (руск.)».
• У 1990-х гадах здымаўся ў рэкламе камп’ютараў у германскім часопісе «Штэрн».
• У 2000 годзе зняўся ў рэкламе Нацыянальных чыгунак Аўстрыі
• У 2004 годзе атрымаў прэмію «Грэмі» за агучванне музычнай казкі Сяргея Пракоф’ева «Пеця і воўк  (руск.)» (Grammy Awards of 2004  (англ.), «», сумесна з Сафі Ларэн і Білам Клінтанам).
• У 2007 годзе зняўся ў рэкламе вытворцы скураных аксесуараў Louis Vuitton  (руск.). У тым жа годзе зняўся ў дакументальным фільме Леанарда Ды Капрыа «Адзінаццатая гадзіна  (руск.)», які распавядае аб праблемах навакольнага асяроддзя.
• У 2009 годзе прыняў удзел у праекце «Минута славы  (руск.)» (член журы). Першы канал, «Красный квадрат  (руск.)» і «Белая студыя» (сумесная вытворчасць)
• У 2010 годзе быў запрошаным госцем японскай забаўляльнай тэлеперадачы з кулінарным ухілам — SMAP×SMAP  (англ.)

Дыскаграфія

• 2009 — «Песни для Раисы» (разам з А. В. Макарэвічам)

У культуры

• Міхаіл Гарбачоў з’яўляецца галоўным антыгероем апошняй песні Ігара Талькова  (руск.) «Господин президент  (руск.)» (1991)

Фільмы

Дакументальныя

• «Вторая русская революция» — BBC (1991 год)
• «Как уходил Горбачев» — CBS и РГТРК «Останкино» ( год).
• «Горбачёв» —(2002 год).
• «Он пришёл дать нам волю» — Первый канал (2011 год).
• «Спецоперация „Горбачёв“» — (2011 год).
• «Михаил Горбачёв: От первого лица» — (2011 год).
• «Дальний Восток. Сегодня и завтра» — (?)
• Речь Михаила Горбачёва о Перестройке Архівавана 11 сакавіка 2012. (видео)
• СССР, крах империи… — НТВ (2011 год).
• «Михаил Горбачев. Сегодня и тогда» — ВГТРК (2015 год).
• «Михаил Горбачев. Первый и последний» — Первый канал (2016 год).

Мастацкія

• Дэвід Лойд Осцін у фільме «Рокі 4  (руск.)» (1985; рэжысёр Сільвестэр Сталонэ).
• Дэвід Лойд Осцін у фільме «Голы пісталет» (1988; рэжысёр Дэвід Цукер  (руск.)).
• Уладзімір Трошын  (руск.) у фільме «» (1991).
• Леанід Кураўлёў у фільме «На Дэрыбасаўскай добрае надвор'е або На Брайтан-Біч ізноў ідуць дажджы  (руск.)» (1992; рэжысёр Леанід Гайдай; Кінаканцэрн «Масфільм», , ММО «Ингеоком», РСМ «Трейдинг Корп», «»).
• Міхаіл Гарбачоў у фільме «Так далёка, так блізка!  (руск.)» (1993; ; Кінакампанія , ).
• ў фільме Выкуп  (руск.) (1994), у эпізодзе.
• Сяргей Баркоўскі  (руск.) ў серыяле «Брэжнеў  (руск.)», 2005
• Уладзімір Юматаў  (руск.) у фільме «Ельцын. Тры дні ў жніўні  (руск.)» (2011).
• ў фільме «Зваротны бок Месяца  (руск.)