Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Карэлы (карэл.: karjalaižet, карьялайзет) — фіна-вугорскі народ. Карэнныя насельнікі паўночнага-захаду Расіі і ўсходу Фінляндыі. Жывуць таксама ў іншых краінах. Агульная колькасць (2010 г.) — 87850 чал.
| Карэлы (karjalaižet, карьялайжет) | |||
| |||
| Агульная колькасць | 87850 чалавек | ||
|---|---|---|---|
| Рэгіёны пражывання |  Расія:60 815 чал. * Карэлія: 45 570 чал. * Цвярская вобласць: 7 394 * Санкт-Пецярбург: 1 396 чал. * Мурманская вобласць: 1 376 * Ленінградская вобласць: 1345 * Масква: 385 чал.
| ||
| Мова | карэльская, руская, фінская | ||
| Рэлігія | праваслаўе, лютэранства | ||
| Блізкія этнічныя групы | іжора, вепсы, фіны, квены, эстонцы, водзь, лівы, сету | ||
Адзіным адміністрацыйна-палітычным утварэннем, якое непасрэдна звязана з карэламі, у наш час з'яўляецца толькі Рэспубліка Карэлія (Расія). Аднак у ёй карэлы складаюць этнічную меншасць (каля 9,2 %), а карэльская мова не мае афіцыйнага статусу. Найбольшая нацыянальная арганізацыя — Саюз карэльскага народа (Karjalan Rahvahan Liitto, створаны ў 1989 г.).
Паходжанне
Генетычныя даследаванні паказваюць, што продкамі карэнных жыхроў Карэліі з'яўляюцца найстаражытнейшыя насельнікі Еўропы, якія з'явіліся ў верхнім палеаліце — неаліце. Іх міграцыя на поўнач Еўропы пакуль дасканала не вывучана. Раней на аснове лінгвістычных даследаванняў, высоўваліся гіпотэзы, што яна адбывалася напроста з поўдня, у тым ліку праз тэрыторыю Беларусі і Прыбалтыку. Але гэта не адпавядае сучасным ведам у галінах генетыкі і археалогіі, таму высоўваецца гіпотэза пра шлях праз басейн ракі Волга.
Фінамоўныя плямёны насялялі тэрыторыю Паўднёвай Карэліі, а таксама суседніх рэгіёнаў ужо каля 5 тысяч гадоў таму. У перыяд ранняга і высокага Сярэднявечча ў заходнееўрапейскіх і старажытнарускіх пісьмовых крыніцах узгадваецца адно з іх — карэла, якое і дало пазней назву ўсяму народу. З XI ст. пад ціскам усходніх славян продкі карэлаў пачалі прасоўвацца на поўнач, дзе асімілявалі такіх жа мігрантаў-іжорцаў, выхадцаў з Заходняй Фіндляндыі, а таксама тубыльцаў-саамаў.
Этнаграфія
Існуе падзел на некалькі этнаграфічных і лінгвістычных груп карэлаў. Большасць складаюць уласна карэлы (карьялани). Карэлы-лівікі (ливвикёй, ливгилайне) жывуць на паўднёвым захадзе Карэліі, у Ленінградскай вобласці і суседніх раёнах Фінляндыі. Іх дыялект блізкі да карэлаў-лююдыке (лююдикёй, лююдилайне) з Прыанежжа. У Цвярской вобласці жывуць карэлы-ціверцы (tiverin karielaizet), нашчадкі перасяленцаў пачатку XVII ст.
Асаблівасці традыцыйнай культуры
Карэлы здаўна займаліся комплекснай сельскай гаспадаркай. Ужо ў 2 тысячагоддзі да н.э. яны засвоілі земляробства. У нашы дні вырошчваюць жыта, ячмень, бульбу, лён, розныя віды гародніны. Акрамя таго, займаліся малочнай жывёлагадоўляй, авечкагадоўляй, на поўначы трымалі аленяў, лясной здабычай, паляваннем, рыбалоўствам, бортніцтвам. Традыцыйныя рамёствы — апрацоўка жалеза, выраб зброі, ткацтва, гафт і інш.
Сяліліся пераважна на берагах рэк і азёр. Вядомы вясковыя, радзей хутарскія тыпы паселішчаў, а таксама пагосты. Апошнія выконвалі ролю адміністрацыйных і рэлігійных цэнтраў. Жылі ў курных драўляных хатах, якія будавалі на драўляных палях. Знешняя частка хаты багата дэкаравалася разьбярствам.
Нацыянальная кухня карэлаў адметна вялікай колькасцю страў з прэснаводных відаў рыбы. Асаблівай папулярнасцю карысталася рыбная юшка. Наогул, рыбу звычайна ўжывалі ў вараным выглядзе, а мяса — сырым. Шмат розных відаў выпечкі, страў з гародніны, ячменнай і аўсянай мукі.
Асноўнай сацыяльнай адзінкай да пачатку XX ст. была пашыраная сям'я на чале адзінага гаспадара. Усе члены сям'і мелі аднолькавыя правы на бацькоўскую спадчыну.
Карэлы вядомы сваімі эпічнымі спевамі-рунамі. На аснове іх запісаў быў створаны карэла-фінскі эпас «Калевала». Таксама вядомы лірычныя, рытуальныя песні, гоманы, магічныя загаворы, загадкі, казкі і г. д.
Мова
Карэльская мова разглядаецца ці то як асобная мова, ці то як дыялект фінскай, хаця сама падзяляецца на некалькі дыялектаў. Першы запіс з карэльскімі словамі быў знойдзены ў Ноўгарадзе і адносіцца да пачатку XIII ст. У Карэліі афіцыйнай мовай лічацца руская, хаця на карэльскай мове вядзецца выкладанне ў некаторых школах, друкуюцца артыкулы ў перыядычных выданнях. З-за неяснага статусу як у Фінляндыі, так і Расіі шырока распаўсюджаны правапісы на аснове лацінкі, радзей кірыліцы.
Рэлігія
У карэлаў захаваліся шматлікія паганскія вераванні. Аднак большасць вернікаў адносяць сябе да праваслаўных. У Фінляндыі ёсць невялікая група вернікаў-лютэран.
Карэлы на Беларусі
У 2009 г. на Беларусі жыло 302 чал., якія атаясамлялі сябе з карэламі. З іх толькі 37 чал. лічылі сваёй роднай мовай карэльскую і 14 — беларускую.
Зноскі
- Karjalan Rahvahan Liitto празднует 20-летие Архівавана 6 сакавіка 2016.
- Гл.: Пилипенко М. Ф. Возникновение Белоруссии: Новая концепция. — Мн., 1991; Ласкоў І. Летапісная Літва. Сваяцтва і лёс. — Вільня, 2011; Топоров В. Н., К вопросу о древнейших балто-финноугорских контактах по материалам гидронимии
- belstat.gov.by
Спасылкі
- Карелы и Карелия
- История карелов-ливвиков
- Национальные особенности карел Архівавана 4 снежня 2012.
- Тверские карелы Архівавана 27 лютага 2017.
- К происхождению карел
- Ancient DNA from Eastern Europe and Sardinia
- Mediterranean region, Karelians and Volga Finns, Tuscans
- WHERE DO FINNS COME FROM?
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Karely karel karjalaizet karyalajzet fina vugorski narod Karennyya naselniki paynochnaga zahadu Rasii i yshodu Finlyandyi Zhyvuc taksama y inshyh krainah Agulnaya kolkasc 2010 g 87850 chal Karely karjalaizet karyalajzhet Agulnaya kolkasc 87850 chalavekRegiyony prazhyvannya Rasiya 60 815 chal Kareliya 45 570 chal Cvyarskaya voblasc 7 394 Sankt Pecyarburg 1 396 chal Murmanskaya voblasc 1 376 Leningradskaya voblasc 1345 Maskva 385 chal Finlyandyya 25 000 chal Ukraina 1 522 chal Kazahstan 518 chal Estoniya 430 chal Belarus 302 chal Latviya 263 chal Mova karelskaya ruskaya finskayaReligiya pravaslaye lyuteranstvaBlizkiya etnichnyya grupy izhora vepsy finy kveny estoncy vodz livy setu Adzinym administracyjna palitychnym utvarennem yakoe nepasredna zvyazana z karelami u nash chas z yaylyaecca tolki Respublika Kareliya Rasiya Adnak u yoj karely skladayuc etnichnuyu menshasc kalya 9 2 a karelskaya mova ne mae aficyjnaga statusu Najbolshaya nacyyanalnaya arganizacyya Sayuz karelskaga naroda Karjalan Rahvahan Liitto stvorany y 1989 g PahodzhanneGenetychnyya dasledavanni pakazvayuc shto prodkami karennyh zhyhroy Karelii z yaylyayucca najstarazhytnejshyya naselniki Eyropy yakiya z yavilisya y verhnim palealice nealice Ih migracyya na poynach Eyropy pakul daskanala ne vyvuchana Ranej na asnove lingvistychnyh dasledavannyay vysoyvalisya gipotezy shto yana adbyvalasya naprosta z poydnya u tym liku praz terytoryyu Belarusi i Prybaltyku Ale geta ne adpavyadae suchasnym vedam u galinah genetyki i arhealogii tamu vysoyvaecca gipoteza pra shlyah praz basejn raki Volga Finamoynyya plyamyony nasyalyali terytoryyu Paydnyovaj Karelii a taksama susednih regiyonay uzho kalya 5 tysyach gadoy tamu U peryyad rannyaga i vysokaga Syarednyavechcha y zahodneeyrapejskih i starazhytnaruskih pismovyh krynicah uzgadvaecca adno z ih karela yakoe i dalo paznej nazvu ysyamu narodu Z XI st pad ciskam ushodnih slavyan prodki karelay pachali prasoyvacca na poynach dze asimilyavali takih zha migrantay izhorcay vyhadcay z Zahodnyaj Findlyandyi a taksama tubylcay saamay EtnagrafiyaIsnue padzel na nekalki etnagrafichnyh i lingvistychnyh grup karelay Bolshasc skladayuc ulasna karely karyalani Karely liviki livvikyoj livgilajne zhyvuc na paydnyovym zahadze Karelii u Leningradskaj voblasci i susednih rayonah Finlyandyi Ih dyyalekt blizki da karelay lyuyudyke lyuyudikyoj lyuyudilajne z Pryanezhzha U Cvyarskoj voblasci zhyvuc karely civercy tiverin karielaizet nashchadki perasyalencay pachatku XVII st Asablivasci tradycyjnaj kulturyKarely zdayna zajmalisya kompleksnaj selskaj gaspadarkaj Uzho y 2 tysyachagoddzi da n e yany zasvoili zemlyarobstva U nashy dni vyroshchvayuc zhyta yachmen bulbu lyon roznyya vidy garodniny Akramya tago zajmalisya malochnaj zhyvyolagadoylyaj avechkagadoylyaj na poynachy trymali alenyay lyasnoj zdabychaj palyavannem rybaloystvam bortnictvam Tradycyjnyya ramyostvy apracoyka zhaleza vyrab zbroi tkactva gaft i insh Syalilisya peravazhna na beragah rek i azyor Vyadomy vyaskovyya radzej hutarskiya typy paselishchay a taksama pagosty Aposhniya vykonvali rolyu administracyjnyh i religijnyh centray Zhyli y kurnyh draylyanyh hatah yakiya budavali na draylyanyh palyah Zneshnyaya chastka haty bagata dekaravalasya razbyarstvam Nacyyanalnaya kuhnya karelay admetna vyalikaj kolkascyu stray z presnavodnyh viday ryby Asablivaj papulyarnascyu karystalasya rybnaya yushka Naogul rybu zvychajna yzhyvali y varanym vyglyadze a myasa syrym Shmat roznyh viday vypechki stray z garodniny yachmennaj i aysyanaj muki Asnoynaj sacyyalnaj adzinkaj da pachatku XX st byla pashyranaya syam ya na chale adzinaga gaspadara Use chleny syam i meli adnolkavyya pravy na backoyskuyu spadchynu Karely vyadomy svaimi epichnymi spevami runami Na asnove ih zapisay byy stvorany karela finski epas Kalevala Taksama vyadomy lirychnyya rytualnyya pesni gomany magichnyya zagavory zagadki kazki i g d MovaKarelskaya mova razglyadaecca ci to yak asobnaya mova ci to yak dyyalekt finskaj hacya sama padzyalyaecca na nekalki dyyalektay Pershy zapis z karelskimi slovami byy znojdzeny y Noygaradze i adnosicca da pachatku XIII st U Karelii aficyjnaj movaj lichacca ruskaya hacya na karelskaj move vyadzecca vykladanne y nekatoryh shkolah drukuyucca artykuly y peryyadychnyh vydannyah Z za neyasnaga statusu yak u Finlyandyi tak i Rasii shyroka raspaysyudzhany pravapisy na asnove lacinki radzej kirylicy ReligiyaU karelay zahavalisya shmatlikiya paganskiya veravanni Adnak bolshasc vernikay adnosyac syabe da pravaslaynyh U Finlyandyi yosc nevyalikaya grupa vernikay lyuteran Karely na BelarusiU 2009 g na Belarusi zhylo 302 chal yakiya atayasamlyali syabe z karelami Z ih tolki 37 chal lichyli svayoj rodnaj movaj karelskuyu i 14 belaruskuyu ZnoskiKarjalan Rahvahan Liitto prazdnuet 20 letie Arhivavana 6 sakavika 2016 Gl Pilipenko M F Vozniknovenie Belorussii Novaya koncepciya Mn 1991 Laskoy I Letapisnaya Litva Svayactva i lyos Vilnya 2011 Toporov V N K voprosu o drevnejshih balto finnougorskih kontaktah po materialam gidronimii belstat gov bySpasylkiKarely i Kareliya Istoriya karelov livvikov Nacionalnye osobennosti karel Arhivavana 4 snezhnya 2012 Tverskie karely Arhivavana 27 lyutaga 2017 K proishozhdeniyu karel Ancient DNA from Eastern Europe and Sardinia Mediterranean region Karelians and Volga Finns Tuscans WHERE DO FINNS COME FROM