Лівы

Лівы (саманазва: līvlizt, латв. lībieši, аг.-усх.-слав.: либь) — малы фіна-ўгорскі народ, карэнныя жыхары Курляндыі. Агульная колькасць у Латвіі (згодна з перапісам 2011 г.) — 179 чал. У 2013 г. у Канадзе памёр апошні носьбіт ліўскай мовы.

Лівы (līvlizt)
Агульная колькасць	400
Рэгіёны пражывання	Латвія: 179 чал. Расія: 64 чал. Эстонія: 5 чал.
Мова	ліўская
Рэлігія	лютэранства
Блізкія этнічныя групы	эстонцы, фіны, сету, вепсы

Найбліжэйшыя сваякі ліваў — сучасныя эстонцы, з якімі лівы падтрымлівалі эканамічныя і культурныя сувязі да пачатку XX ст. Кантакты з эстонцамі бачныя і на ўзроўні мовы ліваў.

Нашчадкі старажытных ліваў у Латвіі — малалікая этнічная група, якая займае тэрыторыю галоўным чынам на ўзбярэжжы Балтыйскага мора, у межах Вентспілскага раёна. Паводле веравызнання лівы, у асноўным, з’яўляюцца пратэстантамі-лютэранамі.

У Латвіі лівы лічацца адным з двух аўтахтонных у краіне народаў разам з латышамі (латгальцы, хоць і маюць вельмі адметную латгальскую мову, уключаюцца ў склад латышоў). У прэамбуле Канстытуцыі (Сатвэрсмэ) Латвійскай Рэспублікі гаворыцца: «Латвійскую ідэнтычнасць ў еўрапейскай культурнай прасторы ад старажытнасці твораць латышскія і ліўскія традыцыі».

Тэрыторыя рассялення

Пачынаючы з III тысячагоддзя да н.э. лівы засялялі тэрыторыю сучаснай Латвіі, прыбыўшы на прыбалтыйскія землі з поўначы ці паўночнага ўсходу. Займалі землі, што прылягалі да Фінскага заліва, у басейнах рэк Даўгава і Гаўя, паўночную частку . Пазней лівы былі часткова выцеснены, часткова асіміляваны балцкімі плямёнамі.

Да канца I тысячагоддзя н.э. тэрыторыя рассялення ліваў, якія асіміляваліся куршамі і латгаламі, зменшылася. У IX—XII стст. лівы займалі землі на ўзбярэжжы Рыжскага заліва.

На поўначы Беларусі вядомыя адзінкавыя знаходкі жаночых упрыгажэнняў ліваў XII—XIII стст.: шкарлупкападобныя фібулы, бранзалеты, крыжападобныя шпількі і інш. (, , Полацк і інш.).

Менавіта ліўскае suž «воўк» з’яўляецца фанетычна найбліжэйшым словам з усёй фінскай лексікі (эстонскае suzi, фінскае susi) да першакрыніцы, ад якой пайшла назва дняпроўскай ракі Сож (Suž > Съжь > Сож). Узнікненне назвы адносяць да часоў балцка-фінскага ўзаемадзеяння ў рэгіёне сожскіх вярхоўяў, пачатак якога датуюць 4400—4200 гг. да н.э. Тады, у пачатку сярэдняга неаліту, на тэрыторыю протабалтаў (Нарвенская і Нёманская археалагічныя культуры) з паўночнага ўсходу насунулася фіна-вугорская па паходжанні археалагічная культура ямачна-грабенчатай керамікі.

Старажытная культура

Гістарычнае ўбранне ліваў

Згодна з археолагамі, жылі ў паўзямлянкавых і наземных (аднакамерных зрубных) жытлах з ачагамі, радзей з печамі-каменкамі. Сярод помнікаў ліваў X — пачатку XII стст. гарадзішча і селішча Кентэскалнс — паселішча на месцы Рыгі, гарадзішча Айзкраўклэ, селішчы Кабэлэс, Саласпілс, Лаўкскола.

Асноўным заняткам старажытных ліваў было земляробства, значную ролю ў гаспадарчым жыцці адыгрывала рыбалоўства і бортніцтва, а таксама гандаль.

У IX—XII стст. адбываецца моцнае расслаенне ліваў з вылучэннем раннефеадальных вярхоў. Пра гэта сведчаць летапісныя крыніцы, якія згадваюць «князёў і старэйшын» ліваў (Каўпа, і інш.), а таксама археалагічныя матэрыялы (пахаванні з вялікай колькасцю прадметаў, што сведчаць пра высокі сацыяльны статус пахаваных, скарбы рэчаў з серабра).

У XI — пачатку XII стст. лівы плацілі даніну Полацкаму княству, але ў канцы XII ст. трапілі пад моцны нямецкі ўплыў. У 1205 г. значная частка ліўскага насельніцтва прымае ад немцаў хрысціянства. Нягледзячы на гэта, лівы працягваюць барацьбу супраць нямецкай прысутнасці, карыстаючыся дапамогаю латгалаў і палачанаў. У 1220-я гады лівы канчаткова падпарадкоўваюцца Ордэну Мечнікаў і пачынаюць браць удзел у ваенных кампаніях супраць эстаў, латгалаў, палачанаў і князёў паўночнай Русі. Пачынаючы з канца XIII ст. звестак пра ліваў у летапісах вельмі мала, яны ўсё больш асімілююцца.

Пахавальны абрад у ліваў — трупапалажэнне ў бескурганных (Айзкраўклэ, Саласпілс, Лаўкскола, Вампэніешы, Ідыпі) і курганных (Стэдэры, Чыекуры, Прыедэ) могільніках. Для наддзвінскіх ліваў характэрны бескурганныя могільнікі і курганы, а для ліваў, што жылі ў басейне Гаўі, толькі курганныя могільнікі. У склад пахавальнага інвентару абавязкова ўваходзілі гаршкі. У жаночых пахаваннях знойдзены авальныя (чарапахападобныя) фібулы, злучаныя нагруднымі ланцужкамі, шыйныя грўні, рознакаляровыя шкляныя пацеркі, бронзавыя бранзалеты і пярсцёнкі, жалезныя нажы ў похвах, у мужчынскіх — прадметы ўзбраення і бытавыя рэчы. Сустракаецца і трупаспаленне.

У культуры

Рака Салаца на латвійскай поўначы.

Пачынальнік латышскай паэзіі (Мікеліс Крогзэміс), які паходзіў з «ліўскіх» краёў на латвійска-эстонскім памежы, прысвяціў лівам вершы «Думкі апошняга ліва каля вусця Салакі»:

Бывай, святая зямля, святыя пячоры,
Дзе бацькі насалоджваліся нябеснымі імгненнямі!
Бывай, Салаца, якая маіх братоў
У калысках хваляў гушкала!
Бывай, старое белае Лайміна мора,
Якое вучыла бацькоў свабодзе.
(…)
Няхай несмяротны латыш, наш брат,
Яшчэ тысячу гадоў завіхаецца наўкола цябе.
Няхай ён згадвае нас, каторыя спяць у цемры,
Калі робіць слаўныя справы пад сонцам.
І пакуль ён жыве на балтыйскіх берагах,
Мы таксама разам з ім працягнем жыць.

Прэзідэнт Латвіі Э. Левітс з урадоўцамі Талсінскага самакіравання і прадстаўнікамі ліўскай этна-культурнай супольнасці на фоне шыльды з двухмоўным латышска-ліўскім надпісам.

Да ліваў сябе залічаюць заснавальнікі этна-культурнага фалькларысцкага руху ў Латвіі — сям’я Сталтаў (Дайніс і Хэлмі), якія ў 1976 годзе стварылі фальклорны гурт Skandinieki (Скандыніекі). За нашчадкаў ліваў лічаць сябе таксама ўдзельнікі вядомага ў Латвіі сямейнага музычнага фальклорнага гурта Delve (Дэлвэ).

Ліўская ідэнтычнасць, што схіляе да асобнасці, ускосна дапамагае фалькларыстам трымацца этна-каштоўнасцяў і ў сучасных умовах глабалізацыі.

У складзе Латвійскага ўніверсітэта ад 2018 года дзейнічае навуковая ўстанова «Ліўскі інстытут». У студзені 2023 года ў Латвіі была ўсталяваная першая двухмоўная, латышска-ліўская шыльда на ўездзе ў Талсінскі край (адміністрацыйная адзінка ў складзе Латвіі).

Сцягам сучаснага ліўскага руху лічыцца зялёна-бела-сіні.

Зноскі

1. Death of a language: last ever speaker of Livonian passes away aged 103
2. [1]
3. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 208.
4. A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 102—107.
5. Думкі апошняга ліва ля вусця Салакі
6. Сайт Ліўскага інстытута

Літаратура

• Дучыц, Л. У. Лівы / Л. У. Дучыц // Археалогія Беларусі: энцыклапедыя: у 2 т. / [склад. Ю. У. Каласоўскі; рэдкал.: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.]. Т. 2: Л — Я. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2009. — 492, [1] c. — С. 14. — ISBN 978-985-11-0354-2.
• Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 118
• История Латвийской ССР, Рига, 1952.
• Alenius K. Viron, Latvian ja Liettuan historia. — Jyväskylä 2000, Gummerus Kirjapaino Oy, ISBN 951-796-216-9

Спасылкі

• Інфармацыя пра ліваў (лат.)
• Ліўскія блогі(недаступная спасылка) (лат.)
• Віртуальная Лівонія (лат.)