Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Насяко́мыя (Insecta) — клас беспазваночных членістаногіх жывёл. Разам з мнаганожкамі адносяцца да падтыпу трахейнадыхальных. Цела насякомых пакрыта хіціназаванай , якая ўтварае экзашкілет і складаецца з трох аддзелаў: галавы, грудзей і брушка. У шмат якіх групах насякомых другі і трэці сегменты грудзей нясуць па пары крылаў. Ног тры пары, і яны мацуюцца на грудным аддзеле. Памеры цела насякомых ад 0,2 мм да 30 см і больш.
| Насякомыя | ||||||||||||
 | ||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Міжнародная навуковая назва | ||||||||||||
| Insecta Linnaeus, 1758 | ||||||||||||
| і : | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Поўны насякомых уключае эмбрыянальнае развіццё (яйцо) і постэмбрыянальнае, якое суправаджаецца метамарфозам. Вылучаюць два асноўныя тыпы метамарфозу — няпоўнае і поўнае ператварэнне. Няпоўнае ператварэнне характарызуецца праходжаннем насякомым трох фаз развіцця (яйцо, і імага), а поўнае — чатырох (яйцо, лічынка, кукалка і імага). У лічынкі знешне падобныя на дарослых насякомых, адрозніваючыся ад іх меншымі памерамі цела, адсутнасцю ці зачаткавым станам крылаў і палавых прыдаткаў. характарызуюцца чэрвепадобнымі лічынкамі, і толькі дарослыя асобіны маюць усе асаблівасці, характэрныя для атрада ў цэлым. У фазе лічынкі ў насякомых адбываецца рост і развіццё, а ў фазе імага — размнажэнне і рассяленне.
Незвычайная разнастайнасць форм насякомых з’яўляецца іх дзіўнай асаблівасцю. Апісана больш за 1 млн відаў насякомых, што робіць іх самым шматлікім класам жывёл, якія займаюць разнастайныя экалагічныя нішы і сустракаюцца паўсюдна, уключаючы Антарктыду.
Навука, якая вывучае насякомых, называецца энтамалогіяй.
Этымалогія назвы
Беларускае слова насякомае, першапачаткова «(жывёла) насечаная, з насечкамі, якія аддзяляюць адзін членік ад іншага», калькавана з рус.: насекомое, якое ў сваю чаргу з’яўляецца калькай XVIII ст. з фр.: insecte, якое ўтварылася ад лац.: insectum (залежны дзеепрыметнік ад дзеяслова inseco «разразаю, надразаю, рассякаю»). Лацінскае слова, у сваю чаргу, было скалькавана з стар.-грэч.: ἔντομον (< ἐντομή «надрэз, шчарбіна, зарубка» < τέμνω «рэжу»), якое было ўведзена ў літаратуру Арыстоцелем. Браніславу Тарашкевічу належыць спроба адаптаваць гэтае слова на беларускай у форме насечнік.
Традыцыйна, у беларускай мове рэдка выкарыстоўвалася агульнае азначэнне насякомых. Напрыклад, шырока ўжывалася слова казя́ўка і яму роднасныя. У слоўніку Сцяпана Некрашэвіча і Міколы Байкова 1928 г. беларускімі адпаведнікамі гэтага паняцця значыліся лексемы казя́ўка, казу́рка, казю́рка, жу́жла, шасьціножка, жамяра. Апошнія два варыянты прапаноўваліся ў 1926 г. тэрміналагічнай камісіяй Інбелкульта. У акадэмічным «Руска-беларускім слоўніку» 1937 г. пад рэдакцыяй Андрэя Александровіча адзіным адпаведнікам падавалася лексема насякомае.
Сістэматыка
Лацінская назва Insecta (Linnaeus, 1758) мае фармальнае аўтарства Карла Лінея ў сілу правілаў , паводле якога дата выхаду 10-га выдання лінееўскай «Сістэмы прыроды» (1758) з’яўляецца зыходнай датай прыярытэту для ўсіх назваў заалагічных таксонаў. У дачыненні да тыпіфікаваных назваў відаў, родаў, сямействаў і прамежкавых паміж імі дзейнічаюць правілы Міжнароднага кодэкса заалагічнай наменклатуры, але на такія нетыпіфікаваныя назвы, як Insecta, яны не распаўсюджваюцца. У выніку гэтага ў навуковай літаратуры выкарыстоўвалі назву «Insecta» для самых розных таксонаў. Зыходна, з часоў Арыстоцеля, гэта назва адносілася да наземных членістаногіх (шасціногіх, павукападобных і іншых), але не да ракападобных. Ліней змясціў ракападобных у клас Insecta, так што Insecta паводле Лінея прыблізна адпавядае цяперашняму таксону Arthropoda (членістаногія). Жан-Батыст Ламарк адносіў да класа Insecta толькі крылатых насякомых, але не ўсіх. Іншыя аўтары выкарыстоўвалі назву «Insecta» у тым ці іншым значэнні, прамежкавым паміж лінееўскім і ламаркаўскім. Найбольш традыцыйным з’яўляецца выкарыстанне назвы «Insecta» (, 1815) — у значэнні шасціногія; але і ў сучаснай навуковай літаратуры назву «Insecta» ужываюць не менш чым у трох ці чатырох розных значэннях. Тэрмін Hexapoda выкарыстоўваецца як яшчэ адно абазначэнне Insecta, асабліва ў тых выпадках, калі прымітыўныя бяскрылыя насякомыя (Apterygota) не разглядаюцца як сапраўдныя насякомыя. У старой сусветнай літаратуры «насякомымі» часцей за ўсё завуць групу, якая ў шырокім аб’ёме ўключае першаснабяскрылых насякомых і ўсіх Pterygota (часам выкарыстоўваюць і назва Hexapoda). У сучасным разуменні клас Insecta прымаецца ў вузейшым аб’ёме. Двуххвосткі, калембалы і бязвусікавыя вучонымі або супрацьпастаўляюцца насякомым, утвараючы асобны клас Entognatha, або лічацца самастойнымі класамі.
, прадстаўленая ў розных працах, адлюстроўвае розныя погляды іх аўтараў і з’яўляецца дыскусійнай. Унутры класа насякомых абгрунтавана вылучэнне кладаў (падкласаў) і Dicondylia (Zygentoma + Pterygota). Крылатых насякомых дзеляць на клады Ephemeroptera + + Neoptera. У інфракласе навакрылыя насякомыя вылучаюць каля 30 атрадаў, якія групуюцца ў некалькі кладаў (кагорты, надатрады), статус якіх дыскутуецца (напрыклад, , , або ). Не сціхаюць спрэчкі, якія тычацца сістэматычнага становішча ці неабходнасці захавання статусу цэлага шэрагу таксонаў. Напрыклад, самастойныя раней атрады і цяпер аб’ядноўваюцца ў атрад паўцвердакрылыя, а атрад тэрміты ўключаны ў атрад . У той жа час вееракрылыя (якія часам аб’ядноўваліся з жукамі) і багамолавыя (аб’ядноўваліся з тараканамі) сучаснымі аўтарамі зноў разглядаюцца як асобныя атрады.
Адрозніваюць першаснабяскрылых насякомых (напр. шчацінахвосткі), а таксама вышэйшых, або крылатых насякомых, якіх падзяляюць на 2 групы: з няпоўным і поўным ператварэннем.
| У групу з няпоўным ператварэннем уваходзяць атрады:
| У групу з поўным ператварэннем уваходзяць атрады:
|
Колькасць відаў
Станам на жнівень 2013 года вучонымі апісаны 1 070 781 від насякомых, уключаючы 17 203 выкапнёвых віды. Адзнака агульнай дакладнай колькасці насякомых знаходзіцца ў прамежку ад прыкладна 2 млн, 5—6 млн да каля 8 млн відаў. Штогод апісваецца не менш за 7000—7500 новых для навукі відаў. Сярод чатырох дзясяткаў сучасных і вымерлых атрадаў вылучаюцца 5 найбуйнейшых: цвердакрылыя (392 415 відаў), двухкрылыя (160 591), лускакрылыя (158 570), перапончатакрылыя (155 517) і паўцвердакрылыя (104 165).
Насякомыя вельмі разнастайныя, і большасць іх відаў дрэнна вывучана, таму вельмі цяжкай з’яўляецца дакладная ацэнка колькасці існых відаў. Некаторыя з апісаных відаў вядомыя па знаходках толькі з адной мясцовасці ці нават па адзінаму асобніку.
Біялагічныя асаблівасці
Даўжыня ад 0,2 мм (наезнікі-яйцаеды) да 33 см (трапічныя палачнікі). Цела членістае, укрыта кутыкулай (утварае вонкавы шкілет) і адчувальнымі ўтварэннямі — сэнсіламі, падзелена на галаву, грудзі і брушка. Галава нясе ротавыя органы (грызучага, сысучага, колюча-сысучага або ліжучага тыпу), простыя і пару складаных (фасетачных) вачэй, пару вусікаў — антэн. Грудзі з 3 членікаў (пярэдня-, сярэдня- і заднягрудзі), якія нясуць па пары членістых ног і ў большасці відаў 1—2 пары перапончатых крылаў (на сярэдне- і заднегрудзях). Брушка з некалькіх (да 11) сегментаў, у многіх асякомых мае канцавыя прыдаткі (джалы, яйцаклады, цэркі). Поласць цела другасная. Будова органаў стрававання залежыць ад тыпу корму. Крывяносная сістэма незамкнёная, рух крыві (гемалімфы) забяспечваецца пульсуючым аддзелам спіннога сасуда — сэрцам. Органы дыхання — сістэма трубачак (трахей), праз якія паветра непасрэдна дасягае тканак і клетак цела, у водных лічынак — шчэлепы. Развіты эндакрынныя, пахучыя, слінныя, воска- і шоўкааддзяляльныя, ядавітыя і іншыя залозы. Выдзяляльная сістэма прадстаўлена мальпігіевымі сасудамі, ц.н.с. — т.зв. галаўным мозгам, падглотачным гангліем і брушным ланцужком тулаўных гангліяў. Валодаюць зрокам, нюхам, слыхам, дотыкам, пачуццём смаку і гігратэрмічным пачуццем. Паводзіны разнастайныя і складаныя.
Большасць насякомых раздзельнаполыя, з выяўленым палавым дымарфізмам. Развіццё з метамарфозам — няпоўным (уключае 3 стадыі: яйцо, лічынка, або німфа, і дарослае насякомае, або імага) ці поўным (паміж лічынкай і імага — стадыя кукалкі).
Памеры
Памеры прадстаўнікоў групы вагаюцца ў шырокіх межах. У наш час найбуйнейшым насякомым лічыцца палачнік . Яго найбольш буйны асобнік з Калімантана мае даўжыню 357 мм, а з выцягнутымі канечнасцямі — 567 мм. Папярэднім рэкардсменам па даўжыні цела быў палачнік з максімальнай даўжынёй 328 мм, а з выцягнутымі канечнасцямі — 546 мм. Некаторыя выкапні таксоны, напрыклад , дасягалі даўжыні 50 см пры размаху крылаў да 70 см.
Самым буйным жуком лічыцца дрывасек-тытан з Паўднёвай Амерыкі, які дасягае даўжыні 167 мм. Другім па велічыні з’яўляецца жук-геркулес, асобныя асобіны самцоў якога дасягаюць даўжыні 160—165 мм. Соўка з’яўляецца найбуйнейшым па размаху крылаў матылём у свеце — да 28 см. Самым буйным дзённым матылём з’яўляецца () — размах крылаў самак да 27,3 см. Самкі з Аўстраліі і Новай Гвінеі маюць самую вялікую плошчу крылаў — да 263,2 см². Адным з самых вялікіх матылёў з’яўляецца таксама , найбуйнейшыя асобнікі самак дасягаюць 24 см у размаху крылаў.
Самымі маленькімі насякомымі ў свеце з’яўляюцца самцы паразітычных наезнікаў : даўжыня іх цела прыкладна 0,139 мм. Раней рэкорд належаў віду з даўжынёй 0,170 мм. Найдрабнейшымі насякомымі з’яўляюцца таксама з трыбы (), якія маюць даўжыню менш за 1 мм; сярод іх жук (300 мкм), (310 мкм), (ад 300 да 400 мкм), (0,25 мм). Гэта адны з найдрабнейшых прадстаўнікоў непаразітычных відаў насякомых.
Такім чынам, самыя буйныя вядомыя насякомыя пераўзыходзяць самых дробных па даўжыні цела ў 1500 раз.
Знешняя будова
Цела насякомых падраздзяляецца на тры сегментаваныя аддзелы: галава, грудзі і брушка. Кожны сегмент падраздзяляецца на чатыры часткі — верхняе паўкольца завецца тэргіт, ніжняе паўкольца завецца стэрніт, бакавыя сценкі — плейрыты. Пры абазначэнні ўзаемнага размяшчэння частак цела і органаў тэрмінам «дарсальны» (dorsalis) пазначаюць верхні бок цела, а «вентральны» (ventralis) — ніжні бок. Вылучаюць таксама (у мурашак з трох грудных сегментаў і першага чэраўнога сегмента прападэума) і ( і брушка).
Адметнай рысай насякомых з’яўляецца наяўнасць у іх хітынавага экзашкілета, які ўяўляе сабой вонкавае покрыва цела і канечнасцей. , якая пакрывае цела, утварае шчыльны вонкавы экзашкілет, але ў шэрагу выпадкаў яна мяккая і тонкая. Цвёрды вонкавы шкілет стварае перавагі ў параўнанні з пазваночнымі: абараняе цела звонку і павялічвае супраціўленне дэфармацыі. Вонкавая кутыкула падзелена на асобныя шчыткі — склерыты (sclerites). Паверхня покрываў звычайна нясе рознага роду вырасты, складкі, шыпы, лускавінкі, шчацінкі, дробныя валаскі — хетоіды. Да кутыкулы адносяць таксама рухомыя скурныя валаскі — хеты.
Афарбоўка цела і яго частак у насякомых вельмі разнастайная. Адрозніваюць структурную і пігментную афарбоўку. Структурная звязана з некаторымі спецыфічнымі асаблівасцямі паверхневай структуры кутыкулы (мікраскапічнымі рабрынкамі, пласцінкамі, лускавінкамі і да т.п.), якія ствараюць эфекты інтэрферэнцыі, дыфракцыі і дысперсіі святла — металічныя бліскучыя адценні. Пігментная афарбоўка абумоўлена пігментамі, якія часта ўтрымліваюцца ў экзакутыкуле, радзей у клетках гіпадэрмы ці . У многіх насякомых назіраецца спалучэнне гэтых двух тыпаў афарбоўкі. Большасць відаў насякомых маюць вельмі яркія малюнкі на розных частках свайго цела. Пераважна ярка афарбаваны насякомыя з дзённай актыўнасцю, прымеркаваныя да раслінных субстратаў. Для многіх відаў, якія перамяшчаюцца па паверхні глебы ці маюць начную актыўнасць, характэрна аднатонная і пераважна цёмная афарбоўка цела. Афарбоўка можа быць аднакаляровай або складацца з камбінацыі некалькіх колераў, пераважна двух — трох, радзей — большай колькасці колераў. На агульным фоне могуць мецца плямы, палосы ці любы іншы малюнак.
Галава
Галава (caput) знешне нячленістая, але эвалюцыйна ўтварылася шляхам зліцця пяці сегментаў падчас цела. Захаванымі канечнасцямі гэтых сегментаў з’яўляюцца вусікі, ці антэны першыя (antennae), і 3 пары ротавых сківіц — нячленістыя верхнія сківіцы, або (mandibulae), членістыя ніжнія сківіцы, ці (maxillae), і членістая, знешне няпарная ніжняя губа (labium), якая з’яўляецца другой парай ніжніх сківіц, што зліліся паміж сабой. Адрозніваюць некалькі тыпаў ротавых органаў, з якіх першасным з’яўляецца грызучы, прызначаны для раздзірання і паглынання адносна цвёрдай ежы. Падчас эвалюцыі ўзнікла некалькі мадыфікацый гэтага зыходнага тыпу, якія ў розных груп насякомых маюць розную будову. У адных выпадках харчаванне звязана з праколам харчовага субстрата — колюча-смактальны ротавы апарат (, тлі, цыкады, камары і інш.), у іншых прыём ежы не суправаджаецца праколам — трубчаста-смактальны тып — у большасці матылёў. Грызуча-ліжучы тып прыстасаваны да харчавання вадкай ежай і характэрны для вос і пчол. Адмысловую мадыфікацыю ўяўляе мускоідны тып ротавага апарата, які ўзнік у мух і прыстасаваны да спажывання як вадкай, так і цвёрдай ежы. Іншы шлях развіцця зыходнага ротавага апарата назіраецца ў скрытнасківічных, ніжняя губа якіх злілася з т.з. аральнымі складкамі, утварыўшы парныя сківічныя кішэні, у якія пагружаны і максілы. Існуе таксама мноства іншых тыпаў, якія нярэдка ўяўляюць сабой пераходныя формы паміж вышэйапісанымі тыпамі.
Асновай галавы з’яўляецца чарапная каробка (epicranium). На галаве адрозніваюць пярэднюю паверхню — лоб (frons), які зверху пераходзіць у цемя (vertex) і далей назад — у патыліцу (occiput). Спераду ад ілба ляжыць добра адасобленая пласцінка — (clypeus), далей наперад (уніз) — (labrum), рухомы пласціністы скурны выступ, які прыкрывае зверху ротавыя органы. На баках галавы, пад вачамі, адрозніваюць шчокі (genae), якія ззаду пераходзяць у скроні (tempora), а знізу знаходзіцца горла (gula). З бакоў галавы размешчаны фасетачныя вочы (oculi), якія складаюцца з мноства глядзельных адзінак — — якія і з’яўляюцца асноўнымі органамі зроку. Яны характэрны амаль для ўсіх дарослых насякомых і лічынак . Другаснае іх знікненне адзначаецца ў блох і вееракрылых. Акрамя гэтага, паміж складанымі вачамі звычайна размешчана ад аднаго да трох , ці вочкаў (ocelli). У залежнасці ад біялогіі становішча галавы неаднолькавае. Адрозніваюць гіпагнатычную галаву (caput hypognathum) — з ротавымі органамі, звернутымі ўніз, падобна нагам, — і прагнатычную галаву (caput prognathum) — з ротавымі органамі, звернутымі наперад. Першы тып звычайна характэрны для расліннаедных, а другі — для драпежных насякомых.
Вусікі знаходзяцца па баках ілба, паміж вачамі ці наперадзе іх, нярэдка ў адасобленай вусікавай упадзіне. Яны вельмі разнастайныя, характэрны для розных груп насякомых. У сваёй аснове вусікі складаюцца з патоўшчанага асноўнага членіка, званага дзяржальняй (scapus), за якай стаіць ножка (pedicellus) і, пачынаючы з трэцяга членіка, размяшчаецца асноўная частка — жгуцік (flagellum). Адрозніваюць некалькі тыпаў вусікаў.
Грудзі
Тып канечнасці: 1. Бегальная (жужаль), 2. Скакальная (саранча), 3. Капальная (мядзведкі), 4. Плавальная (плывунец), 5. Хапальная (багамол), 6. Зборная (меданосная пчала).
Частка канечнасці: a. тазік, b. вертлуг, c. сцягно, d. галёнка, e. лапка. Грудзі (thorax) складаюцца з трох сегментаў — пярэдне-, сярэдне- і заднягрудзі (pro-, meso-, metathorax). Тэргіты грудзі завуцца спінкай (notum), а стэрніты — кучкай (sternum). Адпаведна тром сегментам грудзі адрозніваюць пярэдня-, сярэдня- і задняспінку (pro-, meso-, metanotum) і таксама пярэдня-, сярэдня і заднягрудкі (pro-, meso-, metasternum). Кожны плейрыт грудзей падзелены швом прынамсі на два склерыты — спераду (episternum) і ззаду эпімер (epimerum).
Ногі (pedes) прычленены да грудзей знізу, звычайна сядзяць у тазікавых упадзінах і складаюцца з тазіка (coxa), вертлуга (trochanter), сцягна (femora), галёнкі (tibia) і лапкі (tarsus). Тазік і вертлуг забяспечваюць неабходную рухомасць назе. У некаторых выпадках вертлуг складаецца з двух членікаў. Сцягно з’яўляецца самай буйной і моцнай часткай нагі, з прычыны таго, што мае магутную мускулатуру. Прылеглую да яго частку называюць каленам (geniculus). Галёнка забяспечана шыпамі (spinae), а на вяршыні — шпорамі (calcariae). Лапка звычайна расчлянёная, складаецца з двух—пяці членікаў і на вяршыні нясе пару кіпцікаў (unguiculi), паміж якімі размяшчаюцца шырокая прысоска — аролій (arolium) — або вузкі эмподый (empodium). Адпаведна спосабу жыцця ногі розных насякомых набылі спецыялізацыю, таму адрозніваюць некалькі іх тыпаў.
Крылы
(alae) уяўляюць сабой пласціністыя вырасты покрываў, звязаныя з комплексам іх мышцаў і ператвораных склерытаў грудзей. У тыповым выпадку крылаў дзве пары: пярэдняя, прымацаваная да сярэднягрудзей, і задняя — якая распаўзаецца на заднягрудзі. Крылы складаюцца з тонкай крылавай пласцінкі (membrana), умацаванай цвёрдымі жылкамі (venae), якія выконваюць ролю трывалага каркаса крыла. Жылкі падзяляюцца на падоўжныя і папярочныя, якія ўтвараюць у больш нізкаарганізаваных груп густую сетку і шматлікія вочкі (cellulae). Папярочныя жылкі ў вышэйшых форм скарачаюцца ў колькасці і часам знікаюць зусім, з прычыны таго, што галоўную ролю нясуць падоўжныя, папераменна выпуклыя і ўвагнутыя жылкі.
У зыходным стане адрозніваюць наступныя падоўжныя жылкі: кастальную (costa, ці C); субкастальную (subcosta, Sc); радыяльную (radius, R), забяспечаную ззаду галіной — радыяльным сектарам (radii sector, RS); сярэднюю (media, M), часам падзяляецца на пярэднюю (MA) і заднюю (MP) галіны; кубітальную (cubitus, Cu), у колькасці дзвюх, нярэдка збліжаных жылак — пярэдняй (CuA) і задняй (CuP); анальныя (analis, A). Таксама, у некаторых насякомых з поўным ператварэннем выступае невялікая інверталярэ пярэдняга крыла або югум (jugum, JA).
У некаторых атрадаў насякомых крылы зведалі шэраг змен для выканання спецыяльных функцый. У лускакрылых і перапончатакрылых задняе крыло адрозніваецца ад пярэдняга як па функцыянальным значэнні, так па памеры і плошчы, а ў двухкрылых ператвараецца ў . У вееракрылых у жужальцы ператварылася пярэдняя пара крылаў. У жукоў пярэднія крылы эвалюцыянавалі ў для абароны задніх крылаў, схаваных у спакоі пад імі. Пярэднія крылы клапоў таксама могуць цвярдзець, а ў скурыстакрылых, прамакрылых, багамолаў і тараканаў яны сталі скурыстымі і не прымаюць удзелу ў палёце.
У шчацінахвостак і іншых бяскрылых насякомых з падкласа Apterygota крылы наогул адсутнічаюць. Большасць прадстаўнікоў падкласа Pterygota маюць крылы, аднак назіраюцца другасная іх страта ў асобных груп (блохі, вошы, пухаеды) і кароткакрыласць (брахіптэрыя). У некаторых з іх крылы могуць прысутнічаць толькі ў прадстаўнікоў аднаго полу, напрыклад, у самцоў (Mutillidae) і вееракрылых (Strepsiptera). У рабочых асобін некаторых , такіх як мурашкі і тэрміты, крылы таксама адсутнічаюць. Радзей сустракаецца іншы варыянт, калі крылы маюцца толькі ў самкі, як напрыклад, у наезнікаў з сямейства .
Брушка
Брушка (abdomen) складаецца з мноства аднатыпных сегментаў, першапачаткова з дзесяці, не лічачы хваставога кампанента — тэльсана, але ў такім відзе яно ёсць толькі ў некаторых першаснабяскрылых і зародкаў. Нярэдка колькасць сегментаў скарачаецца да пяці — шасці і меней. На VIII і IX сегментах знаходзяцца палавыя адтуліны і вельмі часта — вонкавыя палавыя прыдаткі, таму гэтыя сегменты звычайна завуць генітальнымі. Прэгенітальныя сегменты ў дарослых, як правіла, пазбаўлены прыдаткаў, а постгенітальныя маюць развіты толькі тэргіт X сегмента, тады як XI сегмент рэдукаваны і ўласцівыя яму прыдаткі — цэркі (cerci) — перамясціліся на X сегмент. Будова цэркаў вельмі разнастайная, а ў вышэйшых формаў яны атрафіраваны. Рэшткамі постгенітальных сегментаў з’яўляюцца склерыты, якія ляжаць дарсальна вакол анальнай адтуліны — зверху анальная пласцінка (epiproctus), па баках і знізу ніжнія анальныя створкі (paraproctes). Часам (, вухавёрткі) анальнай пласцінкай завуць менавіта X тэргіт. Прыдаткамі генітальных сегментаў з’яўляюцца ў самца грыфелькі (styli) — на IX стэрніце, у самкі — яйцаклад (oviductus) — парныя вырасты генітальных сегментаў, якія з’яўляюцца перайначанымі канечнасцямі. Дзявяты стэрніт самца ўтварае гіпандрый, або генітальную пласцінку (hypandrium), але нярэдка генітальнай пласцінкай называюць наогул апошні бачны стэрніт. У вышэйшых груп усе гэтыя часткі падвяргаюцца рэдукцыі ці мадыфікацыі (так, у перапончатакрылых яйцаклад пераўтвораны ў джала, хоць выкарыстоўваецца таксама і па прамым прызначэнні). Пры рэдукцыі сапраўднага яйцаклада ў некаторых груп (напрыклад, у шмат якіх жукоў) узнікае другасны, тэлескапічны яйцаклад з моцна паменшаных у дыяметры вяршынных сегментаў брушка.
На канцы брушка самца размяшчаецца капулятыўны апарат, які мае складаную і неверагодна разнастайную будову ў розных атрадаў. Звычайна ў яго складзе ёсць няпарная частка — пеніс (penis), які мае моцна склератызаваную канцавую частку — (aedeagus). Будова капулятыўнага апарата мае найважнейшае значэнне ў сістэматыцы, з прычыны таго, што яна прыкметна адрозніваецца нават у ; часта яго вывучэнне дазваляе вырашыць пытанні класіфікацыі родаў, сямействаў.
Унутраная будова
A — галава, B — грудзі, C — брушка.
| 1. , 2. (ніжняе), 3. вочкі (верхнія), 4. складанае вока, 5. мозг (cerebral ganglia), 6. , 7. дарсальная артэрыя, 8. трахеальная трубка (ствол з дыхальцам), 9. сярэднягрудзі, 10. заднягрудзі, 11. пярэдняе , 12. задняе крыло, | 13. сярэдняя кішка (страўнік), 14. сэрца, 15. яечнік, 16. (кішэчнік, прамая кішка і анальная адтуліна), 17. анус, 18. вагіна, 19. чэраўны ганглій, 20. мальпігіевы сасуды, 21. падушачка, | 22. кіпцікі, 23. , 24. галёнка, 25. сцягно, 26. вертлуг, 27. пярэдняя кішка (стрававод, страўнік), 28. грудны ганглій, 29. тазік, 30. слінная залоза, 31. , 32. |
Дыхальная сістэма
Дыхальная сістэма большасці насякомых прадстаўлена мноствам трахей, што пранізваюць усё цела і адкрываюцца наверх з дапамогай дыхальцаў (стыгмаў), якія рэгулююць паступленне паветра. Трахейная сістэма насякомых можа быць адкрытай (тыповая для шмат якіх наземных відаў ці для водных насякомых, што дыхаюць атмасферным кіслародам) або замкнутай. Пры другім тыпе трахеі маюцца, але дыхальцы адсутнічаюць. Гэты тып характэрны для водных ці эндапаразітычных насякомых, якія дыхаюць кіслародам, раствораным у вадзе або ў поласцевай вадкасці гаспадара. Многія водныя лічынкі насякомых, маючы замкнутую трахейную сістэму, дыхаюць раствораным у вадзе кіслародам і меюць жабры, якія звычайна размяшчаюцца па баках брушных сегментаў ці на кончыку брушка.
У адкрытую трахейную сістэму паветра паступае праз дыхальцы, колькасць якіх змяняецца ад адной — дзвюх пар да васьмі — дзесяці пар. Колькасць і месцы размяшчэння дыхальцаў адлюстроўваюць прыстасаванне насякомых да ўмоў месцаў рассялення. Кожнае дыхальца вядзе ў атрыяльную поласць, сценкі якой утвараюць замыкальны апарат і сістэму фільтравання паветра. Трахеі галінуюцца і аблытваюць усе ўнутраныя органы. Канцавыя галіны трахей заканчваюцца зорчатай трахейнай клеткай, ад якой адыходзяць самыя дробныя разгалінаванні, якія маюць дыяметр 1—2 мкм (). Іх кончыкі ляжаць на клетачных абалонках або пранікаюць унутр клетак. У шмат якіх добра лятаючых насякомых маюцца паветраныя мяшкі, якія ўяўляюць сабой пашырэнні падоўжных трахейных ствалоў. Іх поласць не з’яўляецца пастаяннай і можа спадацца пры выхадзе паветра. Паветраныя мяшкі бяруць удзел у вентыляцыі крылавай мускулатуры і выконваюць аэрастатычную функцыю, памяншаючы ўдзельную вагу лятаючых насякомых.
Тканкі ўнутранага асяроддзя
Тлушчавае цела і гемалімфу разглядаюць як адзіную сістэму тканак унутранага асяроддзя насякомых.
Гемалімфа з’яўляецца адзінай тканкавай вадкасцю ў целе насякомых. Яна складаецца з вадкага міжклетачнага рэчыва (плазмы) і формавых элементаў (клетак). Плазма або бясколерная, або афарбавана ў жаўтлявы ці зеленаваты колер. Кроў лічынак камароў-званцоў чырванаватага колеру з-за наяўнасці пігменту, роднаснага гемаглабіну, які пераносіць кісларод. Утрыманне вады ў гемалімфе 75—90 %. Плазма ўтрымлівае неарганічныя солі, пажыўныя рэчывы, ферменты, гармоны, пігменты. Рэакцыя гемалімфы слабакіслая ці нейтральная (pH = 6—7). Салёнасць гемалімфы адпавядае 0,7—1,3 % раствору хларыду натрыю.
Галоўная функцыя гемалімфы — забеспячэнне органаў пажыўнымі рэчывамі і выдаленне з іх прадуктаў абмену. Гемалімфа таксама ўтрымлівае гармоны, якія выдаткоўваюцца залозамі ўнутранай сакрэцыі і ўдзельнічаюць у рэгуляцыі фізіялагічных працэсаў. Дыхальная функцыя гемалімфы малаважная і абмежавана раствораным у ёй кіслародам. Гемалімфа таксама стварае ўнутраны ціск у арганізме насякомага, падтрымліваючы форму цела ў мяккацелых (напрыклад лічынак). Ціск гемалімфы выкарыстоўваецца для ажыццяўлення некаторых відаў механічнага перамяшчэння, напрыклад, для распасцірання крылаў, разгортвання хабатка, разрыву покрываў пры ліньцы. У некаторых насякомых (саранчовыя, конікі, жукі-шпанкі, божыя кароўкі) гемалімфа выпырскваецца ў мэтах самаабароны () ці ўтрымлівае біялагічна актыўныя рэчывы і вылучаецца пры небяспецы. Важная функцыя імунітэту, якую выконвае гемалімфа. Імунная сістэма насякомых уключае яды і антыбіётыкі плазмы (напрыклад, і ), бялковыя ферменты плазмы (), а таксама амябоідныя гемацыты, якія здзяйсняюць аднаклетачных паразітаў і ўтвараюць гемацытарную капсулу вакол шматклетачных. У насякомых няма спецыфічнага імунітэту з утварэннем антыцелаў паводле тыпу імунітэту пазваночных. Аднак у некаторых насякомых назіраліся выпадкі кароткачасовага спецыфічнага імунітэту, дзе роля антыцелаў гулялі рэчывы небялковай прыроды. Пры пашкоджанні покрываў у многіх насякомых гемалімфа, якая выцякае наверх, здольна згортвацца і ўтвараць крывяны згустак.
ўяўляе сабой рыхлае клетачнае ўтварэнне, якое не мае строгай лакалізацыі і размяшчаецца ўнутры цела. Яго функцыя складаецца ў назапашванні запасаў пажыўных рэчываў і ўдзеле ў прамежкавым метабалізме. Падчас лінькі, галадання, метамарфозу, пры развіцці палавых прадуктаў і адбываецца выдаткоўванне рэзервовых рэчываў, назапашаных у трафацытах тлушчавага цела. Шматлікія насякомыя, , існуюць за кошт запасаў, назапашаных у тлушчавым целе на лічынкавых стадыях. Акрамя трафацытаў, у склад тлушчавага цела ўваходзяць ўратныя клеткі, якія назапашваюць мачавую кіслату, і міцэтацыты — адмысловыя клеткі, у якіх жывуць сімбіятычныя мікраарганізмы.
Крывяносная сістэма
Крывяносная сістэма насякомых незамкнёная. Гемалімфа толькі часткова знаходзіцца ў органе кровазвароту — спінны сасуд, які ўяўляе сабой мышачную трубку. У астатнім жа яна запаўняе поласць цела () і прамежкі паміж органамі, абмываючы іх. Спінны сасуд падзелены на 2 аддзелы: задні — сэрца — і пярэдні — аорту. Сэрца падзелена на камеры (ад чатырох да дзесяці, звычайна — 9), якія адпавядаюць брушным сегментам. У эвалюцыйна развітых групах назіраецца тэндэнцыя да памяншэння іх колькасці. Кожная камера сэрца мае па дзве ўваходныя адтуліны (вусцейкі ці осціі) з клапанамі, праз якія гемалімфа паступае ўнутр з поласці цела. У адтулінах паміж камерамі сэрца таксама маюцца клапаны, якія забяспечваюць рух гемалімфы ў адным кірунку. Задні канец сэрца звычайна закрыты. Аорта пазбаўлена камер і клапанаў. У выніку пульсацый камер сэрца ажыццяўляецца рух гемалімфы ў задне-пярэднім кірунку (у некаторых насякомых назіраецца адваротнае цячэнне гемалімфы). Частата скарачэнняў сэрца залежыць ад віду насякомага, яго фізічнага стану, фазы развіцця і вагаецца ў межах ад 15 да 150 цыклаў у хвіліну. Пры дыястале гемалімфа ўваходзіць у яе праз вусцейкі, а пры сістале нагнятаецца наперад, у аорту. Аорта адкрываецца адтулінай у поласць галавы, куды праліваецца гемалімфа. У поласці цела насякомага кровазварот падтрымліваецца дзвюма дыяфрагмамі. Скарачэнне верхняй дыяфрагмы павялічвае ёмістасць калясардэчнай поласці, куды накіроўваецца гемалімфа ў момант дыясталы. Скарачэнне ніжняй дыяфрагмы спрыяе перамяшчэнню крыві ў поласці цела спераду назад. Такім чынам, сумесная праца сэрца і дыяфрагмаў ажыццяўляе цыркуляцыю гемалімфы ў арганізме насякомага: па спінным сасудзе — ззаду наперад, у поласці цела — спераду назад. Рух гемалімфы ў прыдатках цела (вусікі, ногі, крылы) ажыццяўляецца дадатковымі мясцовымі пульсуючымі органамі. Звычайна гэта пульсуючыя ампулы ці рухомыя мембраны (у нагах).
Нервовая сістэма
Цэнтральная нервовая сістэма (ЦНС) насякомых уяўляе сабой ланцуг асобных гангліяў, злучаных адзіночнымі ці парнымі канектывамі. Самая пярэдняя частка нервовай сістэмы, званая мозгам, займае становішча ў адносінах да стрававальнага канала. Уся астатняя частка ЦНС знаходзіцца пад кішэчнікам. Мозг уяўляе сабой тры зрошчаныя гангліі і падзяляецца на тры аддзелы: пратацэрэбрум, які адказвае за зрок і складаныя паводзінскія рэакцыі, дэйтацэрэбрум — антэны — і трытацэрэбрум — інервуе ніжнюю губу, мышцы вакол ротавай адтуліны, унутраныя органы (вышэйшы цэнтр інервацыі ўнутраных органаў). Ад мозга адыходзяць дзве канектывы, якія агінаюць кішэчнік з абодвух бакоў і сыходзяцца на падглотачным гангліі, з якога пачынаецца вентральны нервовы ланцужок. Далейшыя гангліі ляжаць пад стрававальным трактам. Падглотачны ганглій складаецца з трох зрошчаных гангліяў і рэгулюе працу сківіц, гіпафарынкса і слінных залоз. Грудныя гангліі развіты лепш за брушныя, з прычыны таго, што рэгулююць працу канечнасцей і крылаў. Брушныя гангліі ў прагрэсіўных форм маюць тэндэнцыю да зліцця і ўкарачэння нервовага ланцужка ў цэлым. Поўны метамарфоз часта суправаджаецца канцэнтрацыяй і памяншэннем колькасці гангліяў у імага ў параўнанні з лічынкамі.
У насякомых са складанымі паводзінамі (сацыяльныя насякомыя) асабліва моцна развіты пратацэрэбрум, а ў ім — павялічаная пара . У іх сканцэнтраваны ўсе каардынуючыя і вышэйшыя асацыятыўныя цэнтры нервовай сістэмы і замыкаюцца ўмоўна-рэфлекторныя сувязі. Набытыя навыкі пры іх разбурэнні страчваюцца (але захоўваюцца). Назіраецца карэляцыя паміж складанасцю паводзін і ступенню развіцця грыбападобных тэл. Напрыклад, сярод меданосных пчол грыбападобныя целы найбольш развіты ў рабочых пчол (якія выконваюць усе працы), а найменш у . У сярэднім памер грыбападобных целаў у меданосных пчол роўны 1⁄15 ад памераў усяго галаўнога мозга, а ў рабочых мурашак роду яны складаюць амаль палову ўсяго мозга.
Вегетатыўная нервовая сістэма інервуе ўнутраныя органы. Яна складаецца з трох аддзелаў — краніяльнага, тулаўнага і каўдальнага. Краніяльны аддзел прадстаўлены стаматагастрычнай сістэмай, якая інервуе пярэднюю кішку і сэрца. Стаматагастрычная сістэма ўяўляе сабой злучаны з трытацэрэбрумам франтальны ганглій перад мозгам, злучаны з ім зваротным нервам патылічны ганглій за мозгам, а таксама кардыяльныя і прылеглыя целы. Кардыяльныя целы ажыццяўляюць сакрэцыю сваіх гармонаў, а таксама назапашванне гармонаў нейрасакраторных клетак мозга. Асноўная функцыя прылеглых целаў — сінтэзаванне . Тулаўны аддзел вегетатыўнай нервовай сістэмы прадстаўлены няпарным нервам, які лічыцца аналагам сімпатычнай нервовай сістэмы ў пазваночных. У апошнім брушным гангліі няпарны нерв утварае дзве галіны, якія інервуюць заднюю кішку і палавыя органы (каўдальны аддзел вегетатыўнай нервовай сістэмы).
Стрававальная сістэма
Стрававальная сістэма насякомых складаецца з кішэчнага тракта і стрававальных залоз. У некаторых прымітыўных груп усе тры аддзелы кішэчнага канала маюць выгляд простай трубкі, а ў большасці насякомых кожны аддзел дыферэнцыяваны на спецыялізаваныя пададзелы. У большасці насякомых маюцца верхнясківічныя, ніжнясківічныя і лабіяльныя слінныя залозы. Найбольш развіты гронкападобныя лабіяльныя слінныя залозы, якія ў вусеняў ператвараюцца ў шоўкааддзяляльныя органы, пры гэтым функцыі слінных залоз выконваюцца мандзібулярнымі залозамі. У сліне ўтрымліваюцца розныя : (, ), у фітафагаў для расшчаплення вугляводаў; і для пераварвання тлушчаў і бялкоў у драпежнікаў; пекціназа ў ; ў , якая разбурае злучальныя тканкі; у крывасмактальных прысутнічаюць ; аўксіны, якія садзейнічаюць утварэнню на раслінах. У некаторых насякомых слінныя залозы могуць прадукаваць шоўк, ферамоны ці алатрафічныя рэчывы, якія вылучаюцца для харчавання іншых асобін. Перапончатакрылыя маюць таксама глотачныя залозы. з дапамогай ферамонаў мандзібулярных залоз тармозіць развіццё яечнікаў рабочых пчол, у якіх гэтыя ж залозы вылучаюць для кармлення лічынак.
Кішэчнік падзелены на тры аддзелы: пярэднюю, сярэднюю і заднюю кішкі, аддзеленыя адна ад адной клапанамі. Кардыяльны клапан аддзяляе пярэднюю кішку ад задняй, а піларычны — сярэднюю ад задняй. Сценкі ўсіх аддзелаў кішэчніка ўтвораны аднаслойным эпітэліем, які звонку пакрыты падоўжнымі і кальцавымі мышачнымі валокнамі, якія забяспечваюць рух ежы ў кішэчніку. Услед за глоткай размешчаны тонкі стрававод. Ён можа мець і . Перад пачаткам сярэдняй кішкі размешчаны правентрыкулус (мышачны страўнік), утвораны моцна развітымі кальцавымі мышцамі і кутыкулярнымі зубцамі. Ён забяспечвае дадатковае расціранне ежы і фільтраванне харчовых часціц, якія праз кардыяльны клапан перадаюцца ў сярэднюю кішку.
Асноўным органам пераварвання і ўсмоктвання пажыўных элементаў служыць сярэдняя кішка, дзе харчовыя масы пад дзеяннем ферментаў расшчапляюцца на простыя арганічныя злучэнні. Апошнія або абсарбуюцца клеткамі эпітэлія сценак кішэчніка, або дыфундзіруюць у гемалімфу. Будова сярэдняй кішкі залежыць ад тыпу ежы, якая паглынаецца. Задняя кішка падзелена рэктальным клапанам на тонкую і прамую кішкі, і ў ёй адбываюцца ўсмоктванне вады і фарміраванне экскрыментаў. Тонкую кішку насяляюць сімбіёнтныя бактэрыі, прасцейшыя і грыбы, якія дапамагаюць сваім гаспадарам (асабліва сапрафагам, тэрмітам і іншым ) у расшчапленні цэлюлозы да глюкозы. Некаторыя мікраарганізмы-сімбіёнты насякомых могуць сінтэзаваць вітаміны, стэрыны і незаменныя амінакіслоты. У некаторых насякомых стрававальная сістэма ў сталай стадыі развіцця не функцыянуе. Напрыклад, у няма сківіц, а кішэчнік рэдукаваны; яны не жывяцца і жывуць усяго некалькі гадзін ці дзён.
Выдзяляльная сістэма
Мальпігіевы сасуды і задняя кішка служаць асноўнымі органамі выдзялення ў пераважнай большасці насякомых. Найбольш прымітыўнымі органамі выдзялення з’яўляюцца парныя лабіяльныя органы шчацінахвостак. Гэта гамолагі метамерных органаў кольчатых чарвякоў, а таксама антэнальных і максілярных залоз ракападобных. Яны складаюцца з пачатковага мяшэчка, звілістага лабірынта, вывадной пратокі, якая адкрываецца адтулінай над ніжняй губой.
У больш дасканалых груп насякомых асноўным органам выдзялення з’яўляюцца мальпігіевы сасуды. Яны маюць выгляд трубачак, якія адкрываюцца на мяжы сярэдняй і задняй кішак. Часта мальпігіевы сасуды свабодна заканчваюцца ў гемалімфе. Іх колькасць вар’іруе ў розных групах ад дзвюх — васьмі да 80—100 штук. У шэрагу выпадкаў мае месца крэптанефрыя, калі кончыкі мальпігіевых сасудаў большаюць да задняй кішкі (сустракаецца ў жукоў, сеткакрылых, вусеняў і ), што памяншае страту вільгаці. Мальпігіевы сасуды і задняя кішка з’яўляюцца органамі эмунктарыяльнай экскрэцыі і вызваляюць арганізм насякомага ад прадуктаў абмену рэчываў шляхам іх вываду ў навакольнае асяроддзе. У органах накапляльнай экскрэцыі накопліваюцца ў клетках ці тканках без непасрэднага іх вылучэння з арганізма. У насякомых такімі органамі з’яўляюцца і прыкардыяльныя клеткі. Лічынкі перапончатакрылых, чыё развіццё адбываецца ў сотах, не вылучаюць экскрыменты да моманту акуклення, і канчатковыя прадукты іх метабалізму адкладваюцца ў тлушчавым целе. Прыкардыяльныя клеткі размяшчаюцца вакол аорты і сардэчнага сасуда, часам утвараючы скопішчы і ў іншых участках цела. Да дадатковых органаў накапляльнай экскрэцыі адносяцца эпідэрмальныя клеткі і іх вытворныя. У некаторых насякомых (тутавы шаўкапрад, ) выдзяляльную функцыю выконваюць таксама некаторыя клеткі гіпадэрмы, якія скідваюцца падчас лінькі.
Фарміраванне экскрэтаў у мальпігіевых сасудах і задняй кішцы адбываецца ў дзве фазы: фільтраванне гемалімфы і зваротнае ўсмоктванне () вады і карысных рэчываў у гемалімфу. Сфарміраваныя экскрэты выводзяцца разам з экскрыментамі. Галоўным азоцістым экскрэтам у наземных насякомых з’яўляецца мачавая кіслата. Вытворныя мачавой кіслаты і (з’яўляецца асноўным азоцістым экскрэтам у некаторых лускакрылых) таксама могуць з’яўляцца экскрэторнымі прадуктамі. У водных насякомых і лічынак канчатковым прадуктам з’яўляецца аміяк.
Эндакрынная сістэма
Органы эндакрыннай сістэмы насякомых сінтэзуюць, накопліваюць і вылучаюць у гемалімфу розныя гармоны, якія рэгулююць фізіялагічныя працэсы. Асноўныя эндакрынныя органы ў насякомых прадстаўлены нейрасакраторнымі клеткамі, рэтрацэрэбральным комплексам, перысімпатычнымі органамі і пратаракальнымі залозамі. Нейрасакраторныя клеткі знаходзяцца ў розных гангліях ЦНС і выпрацоўваюць нейрагармоны. Рэтрацэрэбральны комплекс утвораны дзвюма парамі мазгавых залоз, званых кардыяльнымі, і прылеглымі целамі. Яго функцыі складаюцца ў назапашванні гармонаў мазгавых нейрасакраторных клетак, а таксама прадукцыі ўласных гармонаў, якія рэгулююць абмен рэчываў, развіццё, размнажэнне і паводзіны насякомых. Асноўная функцыя прылеглых целаў складаецца ў выпрацоўцы . Пратаракальныя залозы выдзяляюць экдзізоны — гармоны, якія выклікаюць ліньку насякомых.
Палавая сістэма
Мужчынскія палавыя залозы насякомых прадстаўлены дзвюма , у якіх адбываецца . Кожны з іх утвораны , зыходная колькасць якіх роўная сямі. Другаснае павелічэнне колькасці фалікулаў да 60—80 адзначаецца ў прамакрылых і тараканаў, у той час як у двухкрылых і блох семяннік складаецца толькі з аднаго фалікула. С семяннікоў сперматазоіды трапляюць у сістэму семяправодаў, утвораных парнымі семяпратокамі і семявывяргальным каналам. Семяпратокі пачынаюцца ад семяннікоў і заканваюцца семявымі бурбалкамі. Яны таксама паведамляюцца з мужчынскімі прыдаткавымі залозамі, якія фарміруюць сперматафор. Семявывяргальны канал выводзіць іх праз мужчынскія капулятыўныя органы. Звычайна самцы насякомых маюць толькі адну палавую адтуліну і адзін капулятыўны орган, размешчаны на канцы IX стэрніта брушка. Але ў самцоў прадстаўнікоў атрадаў і вухавёртак ёсць па два капулятыўныя органы. Структуры, звычайна звязаныя з капулятыўным органам, фарміруюць мужчынскія геніталіі — .
Жаночыя палавыя органы насякомых прадстаўлены дзвюма і палавымі шляхамі. Яечнікі ўтвораны асобнымі яйцавымі трубкамі (аварыёлы), зыходная колькасць — сем. Аднак у большасці насякомых назіраецца або памяншэнне, або павелічэнне іх колькасці. Напрыклад, амаль усё лускакрылыя маюць па 4 аварыёлы ў яечніку. У маткі меданоснай пчалы колькасць аварыёл у сярэднім складае 160 пар. Максімальная колькасць аварыёл — да 2000 у кожным яечніку — выяўлена ў яйцародных самак тэрмітаў. Памяншэнне колькасці аварыёл да адной-дзвюх назіраецца ў насякомых, якія перайшлі да паразітызму і жыванараджэння. Ва ўсіх насякомых, акрамя , ад яечнікаў адыходзяць два латэральныя яйцаводы, якія зліваюцца разам, утвараючы няпарны медыяльны яйцавод. Звычайна ён злучаецца з генітальнай камерай. Для адкладвання яйцаў і для ўвядзення капулятыўнага органа самца пры спараванні служыць вонкавая адтуліна генітальнай камеры. У большасці матылёў капулятыўная і палавая адтуліны з’яўляюцца падзеленымі і размешчаны на розных брушных сегментах: VIII і IX. У жывародзячых насякомых яйцы трапляюць з медыяльнага яйцавода ў пашырэнне палавых шляхоў — матку, дзе ў далейшым і адбываецца развіццё эмбрыёнаў.
Падчас працэсу капуляцыі самка атрымлівае ад самцоў сперму, якая захоўваецца ў семяпрыёмніку і выкарыстоўваецца для апладнення яйцаў пры іх адкладванні. Прыдаткавыя залозы жаночай палавой сістэмы ў насякомых прадукуюць клейкі , які служыць для прыклейвання яйцаў да субстрата. У тараканаў і багамолаў ён служыць для ўтварэння . перапончатакрылыя характарызуюцца тым, што адна з прыдаткавых залоз у іх ператвараецца ў атрутную залозу, а іншая прадукуе сакрэт для змазвання яйцаклада ці джала.
Органы пачуццяў
Насякомыя, як і іншыя шматклетачныя арганізмы, маюць мноства розных , ці сенсіл, адчувальных да пэўных раздражняльнікаў. Рэцэптары насякомых вельмі разнастайныя, і да іх адносяць: механарэцэптары (гукавыя рэцэптары, прапрыяцэптары), фотарэцэптары, тэрмарэцэптары, хемарэцэптары. З іх дапамогай насякомыя ўлоўліваюць энергію выпраменьванняў у выглядзе цяпла і святла, механічныя вібрацыі, уключаючы шырокі дыяпазон гукаў, механічны ціск, сілу цяжару, канцэнтрацыю ў паветры вадзянога пару і лятучых рэчываў, а таксама мноства іншых фактараў. Насякомыя маюць таксама развітае пачуццё нюху і смаку. Механарэцэптарамі з’яўляюцца трыхоідныя сенсілы, якія ўспрымаюць тактыльныя стымулы. Некаторыя сенсілы могуць улоўліваць самыя нязначныя ваганні паветра вакол насякомага, а іншыя — сігналізуюць пра становішча частак цела адносна адна адной. Паветраныя рэцэптары ўспрымаюць хуткасць і кірунак патокаў паветра каля насякомага і рэгулююць хуткасць палёту.
Зрок
Зрок адыгрывае вялікую ролю ў жыцці насякомых, якія валодаюць трыма тыпамі органаў зроку — фасетачнымі вачамі, латэральнымі (стэмы) і дарсальнымі () вочкамі. У дзённых і лятучых формаў звычайна прысутнічае 2 складаныя вокі і 3 ацэлія. Стэмы маюцца ў лічынак насякомых з поўным ператварэннем. Яны размяшчаюцца па баках галавы ў колькасці 1—30 з кожнага боку. Дарсальныя вочкі (ацэліі) сустракаюцца разам з фасетачнымі вачамі і функцыянуюць у якасці дадатковых органаў зроку. Ацэліі знойдзены ў імага большасці насякомых (няма ў многіх матылёў і двухкрылых, у рабочых мурашак і сляпых формаў) і ў некаторых лічынак (вяснянкі, , стракозы). Як правіла, яны маюцца толькі ў насякомых, якія добра лятаюць. Звычайна прысутнічае 3 дарсальныя вочкі, размешчаныя ў выглядзе трохвугольніка ў лобна-цемянной вобласці галавы. Іх асноўная функцыя, верагодна, складаецца ў ацэнцы асветленасці і яе змянення. Мяркуецца, што яны таксама бяруць удзел у глядзельнай арыентацыі насякомых і рэакцыях .
Каляровы зрок насякомых можа быць дыхраматычным (мурашкі, жукі-бронзаўкі) ці трыхраматычным (пчаліныя і некаторыя матылі). Існуюць насякомыя, якія здольныя адрозніваць колеры толькі адной (верхняй ці ніжняй) палоўкай фасетачнага вока (). Для некаторых насякомых бачная частка спектра ссунута ў караткахвалевы бок. Напрыклад, пчолы і мурашкі не бачаць чырвонага колеру (650—700 нм), але адрозніваюць частку ўльтрафіялетавага спектра (300—400 нм). Пчолы і іншыя насякомыя-апыляльнікі могуць убачыць на кветках ультрафіялетавыя малюнкі, скрытыя ад зроку чалавека. Аналагічна матылі здольныя адрозніваць элементы афарбоўкі крылаў, бачныя толькі ва ўльтрафіялетавым выпраменьванні.
Некаторыя насякомыя здольныя запамінаць і абагульняць глядзельныя вобразы. Пчолы-разведчыца могуць паведамляць членам сваёй сям’і з дапамогай адмысловага танца шлях да знойдзенай крыніцы корму. Расшыфроўкай мовы танцаў пчол займаўся Карл фон Фрыш, які атрымаў у 1973 годзе за свае працы ў гэтай вобласці Нобелеўскую прэмію.
Слых
Успрыманне гукаў, якія перадаюцца праз цвёрды субстрат, ажыццяўляецца ў насякомых вібрарэцэптарамі, размешчанымі ў галёнках ног каля іх сучлянення са сцягном. Шмат якія насякомыя валодаюць высокай адчувальнасцю да страсенняў субстрата, на якім яны знаходзяцца. Успрыманне гукаў праз паветра ці ваду ажыццяўляецца фонарэцэптарамі. Двухкрылыя ўспрымаюць гукі пры дапамозе . Найбольш складанымі слыхавымі органамі насякомых з’яўляюцца . Колькасць сенсіл, якія ўваходзяць у склад аднаго тымпанальнага органа, вар’іруе ад 3 (некаторыя матылі) да 70 (саранчовыя) і нават да 1500 (у пеўчых цыкад). У конікаў, цвыркуноў і мядзведак тымпанальныя органы знаходзяцца ў галёнках пярэдніх ног, у саранчовых — па баках першага брушнага сегмента. Слыхавыя органы пеўчых цыкад каля асновы брушка ў блізкасці ад гукавырабляючага апарата. Слыхавыя органы начных матылёў знаходзяцца ў апошнім грудным сегменце ці ў адным з двух пярэдніх сегментаў брушка і могуць успрымаць , якія выдаюцца кажанамі. Меданосныя пчолы выдаюць гукі, прымушаючы вібрыраваць частку торакса шляхам частых мышачных скарачэнняў. Гук узмацняецца крылавымі пласцінамі. У адрозненне ад многіх насякомых пчолы здольныя выдаваць гукі рознай вышыні і тэмбраў, што дазваляе ім перадаваць інфармацыю пасродкам розных характарыстак гуку.
Пачуццё нюху і смаку
Насякомыя маюць развіты нюхальны апарат. Успрыманне пахаў ажыццяўляецца дзякуючы — нюхальным сенсілам, размешчаным на , а часам і на каляротавых прыдатках. На ўзроўні хемарэцэптараў адбываецца першасны падзел нюхальных раздражняльнікаў дзякуючы наяўнасці двух тыпаў рэцэптарных нейронаў. Нейроны-генералісты распазнаюць вельмі шырокі набор хімічных злучэнняў, але пры гэтым маюць нізкую адчувальнасць да пахаў. Нейроны-спецыялісты рэагуюць толькі на адно ці некалькі роднасных хімічных злучэнняў. Яны забяспечваюць успрыманне пахучых рэчываў, якія запускаюць пэўныя паводзінскія рэакцыі (палавыя ферамоны, харчовыя і , вуглякіслы газ). У самцоў тутавага шаўкапрада нюхальныя сенсілы дасягаюць тэарэтычна магчымай мяжы адчувальнасці: для ўзбуджэння нейрона-спецыяліста дастаткова ўсяго толькі адной малекулы ферамону самкі. У сваіх вопытах Ж. А. Фабр вызначыў, што самцы могуць выяўляць самак па ферамонах на адлегласці да 10 км.
Кантактныя хемарэцэптары ўтвараюць перыферычны аддзел смакавага аналізатара насякомых і дазваляюць ім ацэньваюць прыдатнасць субстрата для харчавання ці яйцакладкі. Гэтыя рэцэптары размяшчаюцца на ротавых частках, кончыках лапак, антэнах і яйцакладзе. Большасць насякомых здольны распазнаваць растворы соляў, глюкозы, цукрозы і іншых вугляводаў, а таксама ваду. Хемарэцэптары насякомых рэдка рэагуюць на штучныя рэчывы, якія імітуюць салодкі ці горкі смак, у адрозненне ад хемарэцэптараў пазваночных. Напрыклад, сахарын не ўспрымаецца насякомымі як салодкае рэчыва.
Палавы дымарфізм і палімарфізм
Палавы дымарфізм у насякомых часта праяўляецца вельмі ярка па шэрагу знешніх, другасна-палавых прыкмет: велічыні цела і розным дэталям яго будовы, па афарбоўцы, форме і памерам вусікаў. Часам ён праяўляецца асабліва рэзка, напрыклад, розныя вырасты — «рогі» на галаве і пярэднеспінцы самцоў жукоў падсямейства , практычна не развіты ці адсутнічаюць у самак, або празмерна развітыя, у параўнанні з самкамі, самцоў жукоў-рагачоў. Выражанай праявай палавога дымарфізму з’яўляецца таксама частковая ці поўная страта крылаў самкамі шэрагу матылёў (, некаторыя пядзенікі і ваўнянкі), а таксама ног і вусікаў. Такая бяскрыласць самак тыповая для высакагорных і арктычных відаў, а таксама відаў, якія лятаюць ранняй увесну ці позняй восенню. Напрыклад, самка матыля з Паміра і Цянь-Шаня з цалкам рэдукаванымі крыламі амаль пазбаўлена ног і мае вялікае бочкападобнае брушкам для прадукцыі яец. Самцы часта адрозніваюцца большай рухомасцю, чым самкі, якія ў некаторых груп насякомых вядуць больш скрытны спосаб жыцця, чым самцы. Часцяком самцы і самкі знешне не адрозніваюцца паміж сабой, і распазнаць іх магчыма толькі па будове генітальнага апарата. Унікальны выпадак рэверснага палавога дымарфізму вядомы ў воднага клапа . У бяскрылай маладой самкі на спінной паверхні цела ёсць адмысловы залозісты ўчастак, які прываблівае прадстаўнікоў процілеглага полу. Самец (удвая меншы па памеры; яго даўжыня каля 1 мм) чапляецца да яго, харчуецца выдзяленнямі пары дарсальных залоз, седзячы на партнёрцы некалькі дзён.
У шэрагу выпадкаў у насякомых сустракаецца — існаванне некалькіх формаў аднаго віду, якія адрозніваюцца знешне. Найбольш распаўсюджаным з’яўляецца палавы палімарфізм, уласцівы звычайна , для якіх характэрна дыферэнцыяцыя асобін у сям’і на некалькі формаў: самцоў, самак, рабочых (непалаваспелых самак). Часам адзначаецца з’яўленне дадатковых формаў рабочых — т.з. «». Іншы тып з’яўляецца экалагічным палімарфізмам, якія ўзнікае пад уздзеяннем абіятычных фактараў навакольнага асяроддзя. Напрыклад, існаванне даўгакрылай, кароткакрылай, бяскрылай формаў у шэрагу прамакрылых, клапоў і іншых. У жука-аленя вылучаюць тры формы самцоў на аснове зменлівасці памеру жавалаў і формы галавы. Гэты тып палімарфізму не мае генетычнай прыроды і абумоўлены ўздзеяннем фактараў асяроддзя і харчавання.
Развіццё і размнажэнне
Размнажэнне
Двухполае размнажэнне
Размнажэнне ў насякомых пераважна адбываецца двухполым шляхам, які ўключае: асемяненне, апладненне і адкладванне яец ці адраджэнне лічынак. Тыповае вонкава-ўнутранае асемяненне сярод насякомых характэрна для падкласа першаснабяскрылых (Apterygota). У крылатых насякомых (Pterygota) тыповае вонкава-ўнутранае асемяненне не сустракаецца, а перанос спермы ў іх заўсёды суправаджаецца працэсам спароўвання. У прадстаўнікоў многіх атрадаў крылатых насякомых адзначаецца ўнутранае сперматафорнае асемяненне, пры якім сперматафоры ўводзяцца непасрэдна ў палавыя шляхі самкі або падвешваюцца да іх. Пры ўнутраным асемяненні сперматафор абараняе семяную вадкасць ад высыхання і забяспечвае яе пажыўнымі рэчывамі. Абалонка сперматафора раствараецца ў палавых шляхах самкі, сперматазоіды актывуюцца і мігруюць у семяпрыёмнік. У насякомых, чыё спараванне працякае без сперматафораў, пры капуляцыі семявая вадкасць свабодна ўводзіцца самцом у палавыя шляхі самкі.
Іншыя спосабы размнажэння
Шэраг насякомых, якія звычайна размнажаюцца двухполым шляхам, характарызуюцца здольнасцю да спантанага партэнагенезу, пры якім яйцы развіваюцца без апладнення. Гэты тып партэнагенезу вядомы ў тутавага шаўкапрада. У той жа час папуляцыйны партэнагенез сустракаецца ва ўсіх атрадах насякомых, але часцей у сенаедаў. Партэнагенетычныя віды і расы насякомых звычайна пражываюць ва ўмовах паніжанай актыўнасці і недастатковай колькасці полаў, якія абцяжарваюць магчымасць сустрэчы асобін для спаравання. Напрыклад, () паўсюдна размнажаецца двухполым шляхам, але на поўначы арэала пераходзіць да партэнагенетычнага размнажэння. У многіх відаў сенаедаў існуюць папуляцыі двух тыпаў: двухполыя і партэнагенетычныя (якія зусім не маюць самцоў). Пры гэтым самкі з партэнагенетычных папуляцый страчваюць здольнасць спароўвацца з самцамі.
Цыклічны партэнагенез выяўляецца чаргаваннем партэнагенетычных і двухполых пакаленняў. Яго прыкладамі служаць тлі і галіцы, у якіх партэнагенез спалучаецца з жыванараджэннем. Улетку партэнагенетычныя самкі-нявінніцы нараджаюць лічынак, а аплодненыя самкі двухполага пакалення, якія з’яўляюцца да восені, адкладваюць яйцы на зіму. У галіц з падсямейства цыклічны партэнагенез спалучаецца не толькі з жыванараджэннем, але і з неатэніяй. Выбарчы партэнагенез адзначаецца ў перапончатакрылых: з аплодненых яец развіваюцца самкі, а з не аплодненых — самцы. Своеасаблівая і складаная біялогія размнажэння жука , у якога вядомы тры лічынкавыя ўзросты. Лічынкі першага ўзросту вельмі рухомыя, але не жывяцца. Пасля лінькі яны ператвараюцца ў бязногіх лічынак 2-га ўзросту, якія актыўна жывяцца. Яны, у сваю чаргу, ператвараюцца ў лічынак 3-га ўзросту, якія не жывяцца, але здольныя да размнажэння і нараджаюць мноства лічынак 1-га ўзросту. Вядомыя ў гэтага віду і імага, якія развіваюцца з лічынак другога ўзросту. У мікрамальтуса мае месца адзіны сярод насякомых выпадак спалучэння з размнажэннем лічынак — .
Сярод насякомых бясполае размнажэнне адзначана толькі на эмбрыянальнай стадыі ў вееракрылых і ў некаторых эндапаразітычных перапончатакрылых. Гэты спосаб размнажэння, які атрымаў назву , складаецца ў тым, што з аднаго яйца развіваецца не адзін зародак, а некалькі.
Шлюбныя рытуалы
Шмат якія групы насякомых маюць развітыя шлюбныя рытуалы, што папярэднічаюць самаму працэсу спароўвання. Складаныя формы заляцання, як то шлюбныя палёты і «танцы», адзначаюцца ў многіх матылёў. Напрыклад, самцы ляцяць пад самкай, а затым разварочваюцца ў іншы бок, дакранаючыся крыламі вусікаў самкі; у самец ляціць ззаду самкі, захоўваючы пастаянную дыстанцыю. У іншых відаў матылёў самка можа сядзець на расліне, а самец здзяйсняе «танцуючы» палёт прама над ёй, вылучаючы ферамоны, стымулюючыя яе да спаравання.
Самцы некаторых насякомых, напрыклад жукоў-рагачоў, змагаюцца за самак на «шлюбных турнірах». Самцы аўстралійскай адзіночнай часта забіваюць адзін аднаго ў сутычцы за самку. Пры гэтым адзначаецца дымарфізм самцоў, напрыклад, у , і інш. Валодаючы вачамі на доўгіх «сцяблінках», самцы ладзяць баі паміж сабой за цэлыя «гарэмы» самак, якія збіраюцца групамі на начлег. Самцы шэрагу , напрыклад , прыносяць у падарунак самцы злоўленае насякомае, і чым большая здабыча, тым вышэй імавернасць пачатку спароўвання. У таўкачыкаў самец перад спароўваннем таксама падае самцы падарунак: пялёстак кветкі ці здабычу — іншае насякомае. Самцы маюць унікальныя перайначаныя шырокія заднія ногі, якія выкарыстоўваюцца для збору і захоўвання розных лятучых злучэнняў (часцей эфіраў), якія збіраюцца імі на розных кветках і служаць для прыцягнення самак.
У некаторых відаў насякомых самцы могуць заставацца з самкай пасля спаравання і ахоўваць яе ад іншых самцоў, пакуль яна не адкладзе яйцы. Самцы матыля пачынаюць спароўвацца з самкай яшчэ да заканчэння яе поўнага выхаду з кукалкі. Гэта з’ява ў англамоўнай літаратуры атрымала назву «згвалтаванне кукалкі» (англ.: pupal rape).
Жыццёвы цыкл
Увесь жыццёвы цыкл, званы генерацыяй ці пакаленнем, працякае ў розных відаў на працягу неаднолькавага часу. Шмат якія віды маюць кароткую працягласць генерацыі. Самы кароткі палавы жыццёвы цыкл (ад адкладвання яйца да выхаду імага) выяўлены ў наступных відаў насякомых: камар менш за 1 тыдзень; муха — 9 дзён. Некаторыя віды здольныя даваць у год да 10—15 пакаленняў (шэраг тлей, некаторыя трапічныя матылі) і больш. У іншых адна генерацыя працягваецца шмат гадоў (так, у чорнага таракана развіццё доўжыцца 4 гады, а ў 17 гадоў). Іншым істотным бокам жыццёвага цыклу відаў з’яўляецца час працягласці тых ці іншых фаз развіцця. Так, зімоўка відаў, якія жывуць ва ўмераным поясе, можа праходзіць на стадыі яйца, лічынкі, кукалкі або імага; адпаведна з гэтым змяняецца час працягласці іншых фаз на працягу вегетацыйнага перыяду. Віды могуць адрознівацца адзін ад аднаго не толькі колькасцю генерацый у годзе, але і часам праходжання асобных стадый развіцця, гэта значыць гадавым цыклам. Часам гадавы цыкл ускладняецца затрымкай развіцця — , якая суправаджаецца паніжэннем абмену рэчываў і спыненнем жыўлення. Дыяпаўза кантралюецца як знешнімі (тэмпература, даўжыня светлавога дня і інш.), так і ўнутранымі (гарманальнымі) фактарамі, з’яўляючыся адной з формаў прыстасавання насякомых да жыцця ў абласцях з рэзкімі сезоннымі змяненнямі клімату. Многія дыяпаўзуючыя насякомыя пры вымушаным развіцці без дыяпаўзы (напрыклад, у лабараторных умовах) адчуваюць парушэнні антагенезу ці гінуць.
Большасць насякомых першасна адкладае яйцы, але некаторыя віды здольныя да адраджэння лічынак. Факультатыўнае жыванараджэнне, калі самкі могуць адкладаць яйцы і адраджаць лічынак, адзначана ў некаторых жукоў-лістаедаў і стафілідаў. Аблігатнае жыванараджэнне суправаджаецца ўзнікненнем маткі, у якой адбываецца развіццё эмбрыёнаў. Пры сапраўдным жыванараджэнні адзначаюцца больш цесныя ўзаемаадносіны паміж матчыным арганізмам і эмбрыёнамі, якія развіваюцца ў ім. Пры гэтым эмбрыёны забяспечваюцца ад самкі «малачком», якое ўтрымлівае неабходныя пажыўныя рэчывы. Здольнасць да яйцажыванараджэння сустракаецца ў шмат якіх груп насякомых. Варта згадаць пра жыванараджэнне тлей і галіц, у якіх яно з’яўляецца счэпленым з цыклічным партэнагенезам. Сапраўднае жыванараджэнне адзначана таксама ў тараканаў роду і некаторых мух (), якія адраджаюць сталых лічынак, якія не прыступаюць да жыўлення і акукляюцца.
Яйцы насякомых могуць быць рознай формы, з трывалай хітынавай абалонкай, якая часам мае складаную форму. Іх памеры ад доляў міліметра да 16,5 мм у даўжыню пры дыяметры 3 мм (у драўнянай пчалы ). Колькасць адкладзеных яец ад 1 (у шэрагу тлей) да дзясяткаў тысяч і больш. Матыль з Аўстраліі адклала 29 100 яец, а пры разрэзе ў ёй знайшлося яшчэ каля 15 тысяч яец. наезнікі і адкладаюць да 15 000 яец. Матка тэрміта адкладае каля 30 тысяч яец у суткі на працягу прыкладна 10 гадоў свайго жыцця (у суме больш за 100 млн яец). кладзе да 120 тысяч яец кожныя 36 дзён, а матка качавой мурашкі можа адкласці да 4 млн яец за адзін месяц. Самае маленькае нашчадства прыносяць мухі-крывасоскі віду Hippobosca variegata (4 лічынкі) і Glossina palpalis (6—12 лічынак).
Спосабы адкладання яец разнастайныя. Многія насякомыя проста раскідваюць яйцы, перыядычна ці партыямі вылучаючы іх. Іншыя — прымацоўваюць іх да субстрата. У шэрагу выпадкаў кладкі яец пакрываюцца пеністымі, слізістымі ці іншымі вылучэннямі.
Пасля завяршэння развіцця ў яйцы (эмбрыягенезу) адбываецца вылупленне. З гэтага моманту насякомае ўступае ў другі этап свайго развіцця — фазу , з якой і пачынаецца паслязародкавы перыяд. У насякомых прасочваецца тэндэнцыя да падзелу жыццёвых функцый паміж лічынкамі і імага. Падчас фазы лічынкі адбываецца рост і назапашванне пажыўных рэчываў, а ў фазе імага — размнажэнне і рассяленне.
Поўная і няпоўная метамарфоза
Вышэйшых, ці крылатых, насякомых падзяляюць на насякомых з поўным і няпоўным ператварэннем. Пераважная большасць відаў насякомых з поўнай метамарфозай праходзяць у сваім развіцці чатыры фазы: яйцо, лічынка, кукалка і імага. Аднак маюцца некаторыя выключэнні (напрыклад, шпанкі) — назіраецца з’ява з пяццю — шасцю і больш фазамі, якія прадстаўлены ў відзе дадатковых, адмысловых лічынкавых стадый, непадобных на асноўную лічынку і імага. У шпанак роду і гэта дадатковая стадыя завецца «». Іншым выключэннем з’яўляецца неатэнія, якая ўяўляе сабой здольнасць дасягаць палавой спеласці і размнажаецца на стадыі лічынкі, напрыклад, у самак жукоў роду . Пры гэтым у развіцці самак выключаюцца адразу дзве фазы: кукалка і імага (аднак гэта з’ява не выключае звычайнага развіцця самцоў).
Няпоўнае ператварэнне характарызуецца праходжаннем насякомым трох фаз развіцця (яйцо, і імага). Пры гэтым у насякомых з няпоўным ператварэннем лічынкі знешне падобныя на сталых насякомых і адрозніваюцца ад іх меншымі памерамі, адсутнасцю ці зачаткавымі вонкавымі палавымі прыдаткамі і крыламі.
У звычайна маюць чэрвепадобную форму цела, і толькі імага валодаюць усімі асаблівасцямі, характэрнымі для атрада. У большасці відаў насякомых з няпоўным ператварэннем імага і лічынкі вядуць падобны спосаб жыцця. Лічынкі насякомых вельмі разнастайныя, але могуць быць зведзены да двух асноўных тыпаў — падобных да сталых асобін і непадобных; першыя завуцца німфамі, другія — сапраўднымі лічынкамі. Німфы падобныя да сталых стадыяй як марфалагічна, так і біялагічна: яны жывуць звычайна ў тым жа асяроддзі, што і імага, і жывяцца падобна. Сапраўдныя лічынкі рэзка адрозніваюцца ад сталых асобін знешнім выглядам, асяроддзем пражывання і ежай. Менавіта такім лічынкам для ператварэння ў сталае насякомае патрабуецца стадыя кукалкі. У некаторых водных насякомых ператварэнне лічынак у імага праходзіць праз прамежкавую стадыю — . Яно мае знешнія асаблівасці сталых насякомых, але не развіта ў палавым стаўленні.
Рост і развіццё лічынак суправаджаюцца перыядычнымі лінькамі — скіданнем скурных покрываў, дзякуючы чаму адбываюцца рост цела і яго вонкавыя змены. Колькасць лінек лічынкі неаднолькавая ў розных насякомых і вар’іруе ад трох (мухі, шмат якія жукі) ці чатырох — пяці (матылі, прамакрылыя, клапы і інш.) да 25—30 у аднадзёнак і вяснянак. З кожнай новай лінькай лічынка ўступае ў наступную стадыю, ці ўзрост. Колькасць лінек адпавядае колькасці лічынкавых узростаў.
Урэшце лічынкі пераходзяць у сталае насякомае — імага. У насякомых з няпоўным ператварэннем гэта адбываецца падчас апошняй лінькі лічынкі, а з поўным ператварэннем — праз адмысловую фазу развіцця, званай кукалкай. Звычайна кукалкі нерухомыя, але часам здольныя да перамяшчэння дзякуючы рытмічным выгінанням цела (у вярблюдак, некаторых мух). Часам перадкукалачны стан супакою пазначаецца як адмысловая стадыя — перадкукалка. Кукалкі розных насякомых вельмі адрозніваюцца адна ад адной асаблівасцямі будовы. Нярэдка перад акукленнем лічынкі атачаюць сябе коканам, які часцей за ўсё робіцца з шоўка. Часта шоўк служыць асновай для змацавання часціц субстрата, з якога фарміруецца кокан. Многія лічынкі жукоў і вусені матылёў не майструюць сабе кокан, але вырабляюць акруглую поласць з атачальнага субстрата і сваіх экскрыментаў, утвараючы т.з. «калысачку». Імага з’яўляецца заключнай стадыяй жыццёвага цыклу.
Адмысловую форму метамарфозы, якая праходзіць сумесна з асноўнай, уяўляе сабой так званая фазавая зменлівасць, адкрытая першапачаткова ў саранчовых, але затым выяўленая і ў астатніх прамакрылых, а таксама ў некаторых палачнікаў, матылёў і іншых насякомых. Сутнасць яе складаецца ў тым, што пры ўзнікненні скучанасць асобін змяняюцца марфалагічныя і біёлага-фізіялагічныя ўласцівасці віду.
У стадыі імага насякомыя не здзяйсняюць лінек і не здольныя да росту. Выключэнне складаюць толькі аднадзёнкі і г.д.
Колькасць таго ці іншага віду насякомых не застаецца пастаяннай. З года ў год, у залежнасці ад прыродных умоў, колькасць асобін аднаго віду можа змяняцца ў дзясяткі, сотні і тысячы разоў. Масавыя размнажэнні, якія ўзнікаюць перыядычна, завуцца «ўспышкамі колькасці». Пасля падобных успышак, як правіла, ідзе зніжэнне колькасці, і некаторы час від можа сустракацца рэдка, пасля чаго адбываецца аднаўленне звычайнай колькасці.
Працягласць жыцця
На дарослай стадыі развіцця насякомыя жывуць ад некалькіх гадзін да дзясяткаў гадоў. Напрыклад, імага жывуць ад некалькіх гадзін да некалькіх дзён. Мала жывуць таксама імага вяснянак, ручайнікаў. У той жа час на стадыі лічынак аднадзёнкі жывуць 2—3 гады. Самая кароткая працягласць жыцця дарослай асобіны адзначана ў Dolania americana. Самка гэтага віду жыве 5 хвілін пасля апошняй лічынкавай лінькі (за гэты час яна спароўваецца, адкладае яйцы). Працягласць жыцця большасці матылёў (за рэдкім выключэннем) складае да двух — трох тыдняў. Больш за два гады патрабуецца для развіцця стракоз і некаторых жукоў. Напрыклад, 2 гады доўжыцца развіццё , 3—4 гады — у жукоў-шчаўкуноў і хрушча, яшчэ больш гэты тэрмін можа быць у златак, дрывасекаў, чарнацелак. Напрыклад, жук-алень на стадыі імага жыве 1—2 месяцы, але яго лічынка развіваецца пераважна ў драўніне дуба на працягу чатырох — шасці гадоў. Наадварот, працягласць жыцця імага чарнацелкі з Сейшэльскіх астравоў можа складаць да васьмі гадоў. Рэкардсменам сярод матылёў стаў , які жыве ў суровых умовах Грэнландыі і вядомы тым, што жыццёвы цыкл яго вусеня можа доўжыцца да сямі і нават да 14 гадоў (большую частку жыцця яны праводзяць у дыяпаўзе). Мае месца таксама розная працягласць жыцця самак і самцоў. Напрыклад, самка жука-аленя жыве ў 2 разы даўжэй за самца, прыкладна тыя ж суадносіны назіраюцца ў пакаёвай мухі.
Паўночнаамерыканскія пеўчыя жывуць у стадыі лічынак пад зямлёй 13 і 17 гадоў у залежнасці ад віду. Аднак рэкорды ў гэтай вобласці, як правіла, належаць , чые буйныя гнёзды ( і ) могуць назірацца жывымі многія дзесяцігоддзі. жывуць да 20 гадоў, а царыцы тэрмітаў — да 25. У той жа час рабочыя асобіны тых жа відаў жывуць ад некалькіх месяцаў да трох гадоў, а самцы — усяго некалькі тыдняў.
Ускосныя разлікі паказваюць яшчэ большую працягласць жыцця дыяпаўзуючых прэімагінальных стадый развіцця насякомых. Напрыклад, вядомыя даныя (у тым ліку занесеныя ў Кнігу рэкордаў Гінэса), паказваюць на тое, што ўзрост лічынак жукоў-златак можа быць ад 26 гадоў да 51 года. Аднак яны заснаваны толькі на ўзросце мёртвай драўніны, з якой зафіксаваны выхад златак .
Клопат аб патомстве
Насякомыя характарызуюцца развітым інстынктам клопату аб патомстве. Гэта праўляецца перш за ўсё ў нарыхтоўцы запасаў ежы для будучых лічынак або ў доглядзе яец (ці нават лічынак). Найбольш прымітыўная праява заключаецца ў хаванні яец у натуральных сховішчах, напрыклад, расколінах глебы або кары дрэў, закопванні іх у зямлю і г.д. Некаторыя жукі закрываюць сваё патомства ўласным целам — паўднёваамерыканскія з роду маюць пашыраныя з бакоў надкрылы, пад якімі хаваюцца да 20 маладых лічынак. Некаторыя , напрыклад , адкладаюць яйцы на спінны бок цела самца, дзе яны знаходзяцца да выхаду лічынак. Шэраг даўганосікаў, напрыклад (), робяць адтуліны ў пладах дрэў і адкладваюць у іх свае яйцы. Лістаеды з роду робяць ахоўную капсулу для яец з уласных экскрыментаў, шэраг начных матылёў пакрываюць адкладзеныя яйцы валаскамі са свайго цела, трапічныя жукі-шчытаноскі роду робяць сапраўдныя . Яшчэ адным спосабам з’яўляецца выраб з лісця т.з. «цыгар» (ці скруткаў-фунцікаў) трубкакрутамі. Нарыхтоўка корму для лічынак ў жукоў-гнаявікоў складаецца з капання норак пад кучамі прыплоду і транспартавання корму (пасля скочвання ў шары) на вялікія адлегласці, у сістэму падземных камер і хадоў. (Silphidae). Жукі-магільшчыкі забяспечваюць сваіх лічынак ежай, закопваючы ў зямлю трупы пазваночных жывёл.
Самкі японскага драўнянага клапа штодзень прыносяць у гняздо да сваіх лічынак плады дрэва . Ахоўваюць свае яйкі і маладых лічынак вухавёрткі. Пры гэтым самка для абароны яец ад цвілі ўвесь час іх аблізвае. Яшчэ больш складаныя паводзіны выяўлены ў цвыркуна (Gryllidae) з Паўночнай Амерыкі. Самка гэтага віду, акрамя аховы адкладзеных ёю яец, яшчэ і рэгулярна прыносіць маладым лічынкам ежу, а таксама корміць іх дробнымі і бясплоднымі кармавымі яйкамі.
Прыкметы эўсацыяльнасці выяўлены ў некаторых каланіяльных тлей, асобных відаў трыпсаў. У жукоў з падсямейства , акрамя клопату аб нашчадстве, выяўлены падзел на пладавітыя і бясплодныя касты і перакрыванне некалькіх пакаленняў. Жукі роду з сямейства трымаюцца групамі і вядуць сваіх лічынак да грыбоў, якія яны будуць есці. Прадстаўнікі сямейства () жывуць ў гнілой драўніне, утвараючы . Самцы і самкі жывуць парамі, сумесна выкормліваюць сваё патомства перажаванай драўнінай, якая прайшла ферментацыю. Яны таксама ахоўваюць кукалак і імага, якія нядаўна выйшлі з іх.
Найбольшая разнастайнасць форм клопату назіраецца сярод , такіх як восы і пчолы. Пры гэтым адрозніваюць розныя стадыі пераходу ад адзіночнага спосабу жыцця да грамадскага (перасацыяльнасць, субсацыяльнасць, паўсацыяльнасць, парасацыяльнасць і квазісацыяльнасць). Вышэйшая стадыя клопату аб патомстве ( мурашак, меданосных пчол і г.д.) сустракаецца ў грамадскіх насякомых.
Шэраг адзіночных вос палююць на іншых насякомых ці павукоў, якіх яны паралізуюць джалам, пасля чаго пераносяць у гняздо, дзе кормяць імі сваіх лічынак. Напрыклад, палююць на вусеняў матылёў, дарожныя восы (напрыклад, , ) — на павукоў, пчаліны воўк — на пчол, — на саранчовых і конікаў, — на цыкад, — на тараканаў, дробныя восы- — на тлей, трыпсаў і калембал. Аднаразовае забеспячэнне кормам лічынкавых камер і іх запячатванне пасля адкладання яйка лічацца прымітыўнымі. Больш эвалюцыйна развітыя восы выкормліваюць сваё нашчадства паступова, перыядычна прыносячы яму чарговыя порцыі свежага корму ў выглядзе паралізаваных ахвяр. Напрыклад, адзіночныя восы- штодзень прыносяць сваім лічынкам па некалькі забітых мух (Tabanidae, Syrphidae).
-
![image]()
Скарабей назапашвае корм для будучых лічынак -
![image]()
Дарожная аса з паралізаваным ёю павуком -
![image]()
Трубкакрут за стварэннем «цыгары» з ліста -
![image]()
Пясочная аса пераносіць вусеня -
![image]()
Самка вухавёрткі ў гняздзе абараняе свой прыплод -
![image]()
Ліст, згорнуты трубкакрутам
Гінандрамарфізм
Падчас развіцця магчымы генетычныя змены, якія прыводзяць да з’яўлення асобін — паўсамцоў-паўсамак, у якіх адзін бок цела цалкам мужчынскі, а іншы — жаночы (т.з. білатэральныя гінандраморфы). Частата з’яўлення гінандраморфаў складае прыкладна адзін выпадак на 90 000. Прычынай з’яўлення гінандраморфа звычайна з’яўляецца ўтварэнне двухядзерных аацытаў, у якіх адно з ядраў утвараецца, напрыклад, з ядра .
Міжвідавое скрыжаванне
Міжвідавое скрыжаванне асобін розных відаў насякомых назіраецца як у прыродзе, так і пры культываванні чалавекам (у няволі) у цэлага шэрагу відаў, пераважна лускакрылых, шэрагу цвердакрылых і некаторых перапончатакрылых. Гібрыды насякомых могуць быць унутравідавымі (пры скрыжаванні розных ), унутрырадавымі (пры скрыжаванні відаў, што належаць да аднаго роду) ці міжрадавымі (пры скрыжаванні відаў, што адносяцца да розных родаў). Як правіла, міжвідавыя гібрыды не могуць размнажацца.
Асаблівасці фізіялогіі
Харчаванне
Харчовая выбіральнасць праяўляецца ў насякомых складана і разнастайна; яны выкарыстоўваюць для харчавання самыя розныя крыніцы арганічнага рэчыва: тканкі жывёл і раслін, прадукты жыццядзейнасці арганізмаў, мёртвыя целы і рэшткі жывёльнага і расліннага паходжання. Прыстасаванне да пастаяннага харчавання якім-небудзь з гэтых відаў арганікі спарадзіла сярод насякомых розныя харчовыя рэжымы, ці харчовую спецыялізацыю I парадку. Так, шмат якія віды з’яўляюцца расліннаеднымі, ці фітафагамі, іншыя складаюць групу драпежнікаў і паразітаў, а астатнія прадстаўлены спажыўцамі мёртвай арганікі: харчуюцца гнілымі рэчывамі, некрафагі — трупамі жывёл, — памётам, дэтрытафагі — расліннымі рэшткамі на паверхні глебы. Пры выкарыстанні якіх-небудзь асобных тканак, органаў ці частак жывёлы ўзнікаюць далейшыя падраздзяленні разгледжаных спецыялізацый: сярод фітафагаў з’яўляюцца спажыўцы лісця — філафагі, насення — карпафагі, драўніны — ксілафагі, каранёў — рызафагі, а таксама ; сярод драпежнікаў і паразітаў могуць быць крывасмокі, эктапаразіты, эндапаразіты.
Іншай формай з’яўляецца харчовая спецыялізацыя II парадку — з’яўленне выбіральнасці ўжо ўнутры вышэйназваных асноўных крыніц ежы. Так, сярод фітафагаў, драпежнікаў і паразітаў ёсць аднаедныя , абмежаванаедныя і мнагаедныя . Драпежнікі і паразіты іншых насякомых (напрыклад, трыхаграмы) нярэдка пазначаюцца тэрмінам . Паміж усімі разгледжанымі тыпамі спецыялізацыі ёсць пераходы, але яны малалікія.
Некаторыя насякомыя маюць незвычайны рацыён. Напрыклад, лічынкі (Lasioderma serricorne) харчуюцца сухім лісцем тытуню і з’яўляюцца шкоднікамі тытунёвай прамысловасці. можа харчавацца нават лекавымі сродкамі, уключаючы такі яд, як .
Як правіла, лічынкі харчуюцца іншай ежай, чым дарослыя формы. Пры гэтым парой адзначаюцца прыклады імага некаторых насякомых, якія не харчуюцца зусім і жывуць за кошт запасаў пажыўных рэчываў, назапашаных падчас лічынкавага развіцця. Да такіх насякомых адносяцца многія двухкрылыя (авадні, і іншыя), шэраг лускакрылых (многія паўлінавочкі, і г.д.), аднадзёнкі, самцы вееракрылых і . Гэта з’ява вельмі шырока распаўсюджана сярод насякомых, пры гэтым стадыя імага існуе значна карацейшы час у параўнанні з непалаваспелымі стадыямі развіцця. Такія насякомыя ў сталай стадыі выконваюць толькі функцыю размнажэння.
Перамяшчэнне
Насякомыя, якія жывуць на зямлі, ствалах дрэў або адкрыта на раслінах, пераважна перамяшчаюцца, поўзаючы з рознай хуткасцю, але некаторыя з іх могуць хутка бегаць. Здольнасць скакаць ёсць ў большасці прамакрылых, некаторых жукоў-лістаедаў (, ), блох, якія маюць моцна патоўшчаныя заднія сцёгны. Здольнасць падскокваць ёсць толькі ў жукоў-шчаўкуноў, якія маюць асобую анатамічную структуру на пярэдня- і сярэднягрудзі. Прыскок у іх суправаджаецца характэрнай пстрычкай і выкарыстоўваецца для пераварочвання іх цела на брушны бок у выпадках, калі жук апынаецца на спінцы, напрыклад, пасля падзення на зямлю. Самымі хуткімі бегунамі па сушы прызнаны жужалі-скакуны роду Cicindela: хуткасць бегу віду дасягае 2,5 м/с.
Палёт
з’яўляецца адным з асноўных спосабаў перамяшчэння мноства насякомых, які дапамагае ім шукаць ежу, палавога партнёра для размнажэння, рассяляцца і мігрыраваць, ратавацца ад драпежнікаў. Насякомыя першымі на Зямлі выпрацавалі здольнасць да палёту і падняліся ў паветра, з’яўляючыся адзінай групай беспазваночных, здольнай да гэтага тыпу перамяшчэння. Хуткасць палёту некаторых насякомых (, , вышэйшыя мухі) дасягае 15 м/с. Палёт насякомых можа быць актыўным і пасіўным.
Актыўны здзяйсняецца за кошт энергіі скарачэнняў мышцаў. Ён з’яўляецца асноўнай формай перамяшчэння насякомых у паветры і ўяўляе сабой махаючы палёт. Траекторыя палёту большасці відаў складаецца з розных паваротаў, кароткіх кідкоў у бакі, петляў, нечаканых прыпынкаў, рэзкіх змен вышыні. Гэтыя змены суправаджаюць усе манеўры ў гарызантальнай плоскасці і з’яўляюцца звычайнымі пры прамалінейным палёце. Палёт насякомых характарызуецца таксама выяўленай нераўнамернасцю хуткасці руху. У асобныя моманты насякомае развівае высокую хуткасць, а ў іншыя — спыняецца ці працягвае палёт са значна меншай хуткасцю. Завісаючы палёт (ховерынг) характэрны для буйных насякомых, якія харчуюцца нектарам, але з-за вялікай масы цела не садзяцца на кветку (напрыклад, , жужалы); для дзённых драпежных насякомых, вымушаных пры паляванні перыядычна спыняцца ў палёце (стракозы); насякомых, у якіх завісанне ўваходзіць у шлюбны рытуал. Да завісання здольны бражнікі, стракозы, некаторыя віды клапоў, жукі, а таксама ўсе двухкрылыя і перапончатакрылыя. Траекторыя, якую апісваюць крылы насякомага, размешчанага ў стане завісання, можа быць пад рознымі вугламі нахілена да гарызантальнай плоскасці.
Пасіўны тып палёту ў насякомых ажыццяўляецца за кошт выкарыстання энергіі навакольнага асяроддзя і масы цела насякомага. Асноўным яго відам з’яўляецца планіруючы палёт, які характэрны для насякомых з вялікай плошчай крылаў (матылі, стракозы). Разагнаўшыся, яны спыняюць рухі крыламі і некаторы час плануюць дзякуючы інерцыі. Некаторыя насякомыя выкарыстоўваюць узыходныя патокі паветра, каб падымацца ўгару (лунаючы палёт). Пікіраванне з’яўляецца разнавіднасцю пасіўнага палёту і сустракаецца ў саранчовых: насякомае скача, раскрываючы крылы, і ўздымаецца па касой, а затым пікіруе ўніз.
Палёт насякомых кантралюецца рэфлекторна і падтрымліваецца стымуляцыяй механаадчувальных сенсіл у крылах. Арыентацыя ў палёце таксама падтрымліваецца за кошт глядзельнай інфармацыі, часткова — інфармацыі ад адчувальных органаў каля сучлянення галавы і грудзі.
Плаванне
Шмат якія віды насякомых усё жыццё ці яго частку праводзяць пад вадой, таму ў іх падчас эвалюцыі ўзніклі адаптацыі для перамяшчэння ў водным асяроддзі. У многіх прымітыўных атрадаў насякомых іх прэімагінальныя стадыі развіцця жывуць у водным асяроддзі (вяснянкі, аўсянікі і стракозы, а таксама ручайнікі, віслакрылыя і некаторыя сеткакрылыя). Некаторыя групы насякомых, такія, напрыклад, як водныя жукі, маюць імага, якія жывуць пад вадой.
Адны жукі вядуць водны спосаб жыцця на ўсіх стадыях развіцця (напрыклад, вертуны (Gyrinidae), (), плывунцы (Dytiscidae) і інш.), іншыя толькі часткова (напрыклад, вадалюбы (Hydrophilidae), , , і шмат інш.). У водных клапоў і жукоў спецыяльнымі адаптацыямі для ў водных умовах служаць відазмененыя канечнасці для веславання ці слізгання па воднай гладзі. Наяды стракоз выкарыстоўваюць рэактыўны рух, выціскаючы ваду з іх рэктальнай камеры.
Тонкія валаскі пакрываюць ногі клапоў , ствараючы гідрафобную паверхню. Сярэднія ногі, якія выкарыстоўваюцца для звычайнага веславання, нясуць развітую махру з доўгіх шчацінак на галёнках і лапках, каб павялічыць сілу цягі пры руху. Задняя пара ног выкарыстоўваецца для кіравання рухам. Бяскрылыя клапы здольны перамяшчацца па воднай паверхні з хуткасцю да 1 м/с і сустракаюцца ў морах за сотні кіламетраў ад узбярэжжаў.
-
![image]()
Клапы-вадамеры (Gerridae) спароўваюцца на вадзе -
![image]()
Аблямаваны плывунец -
![image]()
Падводная лічынка страказы Aeshna cyanea -
![image]()
Падводная лічынка ручайніка з домікам
Асаблівасці паводзін
Камунікацыя
Гукі
Шмат якія насякомыя здольныя ўтвараць гукі, якія служаць камунікацыйнымі сігналамі. Пры дапамозе гукаў забяспечваецца сустрэча самцоў і самак, падтрымліваюцца ўнутрыпапуляцыйныя і ўнутрысямейныя адносіны, дасягаецца рэпрадуктыўная ізаляцыя ў блізкароднасных відаў. Пры кантактах з іншымі відамі гукавыя сігналы выконваюць вузейшую функцыю, як то: адпужванне або пагроза. Найпрасцейшым спосабам генерацыі гукаў насякомымі з’яўляюцца ўдары часткамі цела па субстраце. Тэрміты і лічынкі грамадскіх вос карыстаюцца для гэтай мэты мандзібуламі, а мурашкі — таксама і брушкам. Прадстаўнікі некаторых сямействаў жукоў выдаюць гукі, удараючы галавой ці канцом брушка па субстраце (апошні спосаб характэрны для чарнацелак). «Гадзіннік смерці» — менавіта так у многа якіх народаў завуцца «цікаючыя» гукі, што выдаюцца і , якія селяцца ў вырабах з драўніны. Гэтыя віды тачыльшчыкаў выдаюць гукі, падобныя на гук цікання гадзінніка, з мэтай прыцягнення самак, рытмічна ўдараючы галавой аб сценкі сваіх хадоў у драўніне. Гукавыя сігналы цыкад ствараюцца ваганнямі асобых тымбальных мембран, якія размяшчаюцца па баках першага брушнага сегмента ў выглядзе дзвюх выпуклых пласцін, пад якімі знаходзяцца паветраныя мяшкі — рэзанатары гуку. Самым распаўсюджаным спосабам генерацыі гукаў з’яўляецца выкарыстанне т.з. стрыдуляцыйных апаратаў. Пры працы гэтага апарата спецыяльны «скрабок» трэцца аб «пілку» рабрыстай паверхні покрываў насякомага на якім-небудзь участку цела, у выніку чаго ўзнікаюць гукавыя сігналы. Асабліва шырокае распаўсюджванне гэты тып генерацыі гукаў атрымаў у атрадзе прамакрылых. У конікаў, цвыркуноў і мядзведак гук генеруецца шляхам трэння надкрылаў адно аб адно, і гэта здольнасць, як правіла, прысутнічае толькі ў самцоў. Саранчовыя для генерацыі гукаў выкарыстоўваюць рады зубчыкаў на сцягне апошняй пары ног, якім яны труць аб завостраны грэбень на адной з жылак пярэдняга крыла. Здольнасцю выдаваць гукі валодаюць і самцы, і самкі саранчовых. Працягласць, часта і рытм гукавых сігналаў з’яўляюцца індывідуальнымі ў розных відаў насякомых. Частата гукаў, якія выдаюцца цыкадамі, саранчовымі, цвыркунамі і мядзведкамі, знаходзіцца ў дыяпазоне ад 1,6 да 8,5 кГц, а ў большасці конікаў — у вобласці высокачастотных гукаў і ультрагуку аж да 30 кГц.
Свячэнне
Біялюмінесцэнтнае свячэнне характэрна для некаторых груп насякомых. Больш за ўсё відаў з такой здольнасцю прадстаўлена сярод цвердакрылых. Колькасць, форма і размяшчэнне светлавых органаў у розных відаў вар’іруюць. У большасці з іх ёсць толькі адзін буйны святлівы орган на вентральным боку двух апошніх стэрнітаў брушка.
У аснове свячэння ляжыць рэакцыя акіслення пры ўдзеле спецыфічнага ферменту , а таксама АТФ і іонаў магнію.
Біялюмінесцэнтнае свячэнне найбольш распаўсюджана сярод жукоў-светлякоў. У іх сустракаюцца сігналы, звязаныя з (пошукавыя і заклічныя сігналы ў самцоў і самак), ахоўныя і тэрытарыяльныя сігналы і нават светлавая мімікрыя (самкі роду Photuris выпраменьваць светлавыя сігналы гатовасці да спаравання, характэрныя для відаў роду Photinus, якія жывуць на адной з імі тэрыторыі. Самцы Photinus, прыцягнутыя такімі сігналамі, «трапляюць у пастку» і служаць ежай для драпежных самак роду Photuris). Самкі паўднёваамерыканскіх светлякоў з роду здольныя выпраменьваць святло зялёнага і чырвонага колераў, прычым робяць гэта па чарзе або адначасова. У шчаўкуноў роду ёсць два невялікія светлавыя органы, якія знаходзяцца на верхнім баку пярэднеспінкі, буйны святлівы орган знаходзіцца таксама на першым стэрніце брушка. Пад іх мімікрыруе таракан , які жыве ў Эквадоры і мае на верхняй частцы грудзей дзве плямы, якія выпраменьваюць флуарэсцыраванае святло (меркавана, бактэрыяльнага паходжання). Лічынкі камароў , якія жывуць у пячорах і гротах Аўстраліі і Новай Зеландыі, плятуць гняздо з шоўка на столі пячор і звешваюць уніз ніткі з кропелькамі ліпкай вадкасці, а затым падсвятляюць іх уласным целам, прыцягваючы дробных насякомых.
Ферамоны
Ферамоны выкарыстоўваюцца насякомымі для самых разнастайных мэт. Яны выклікаюць у асобін таго ж віду рэакцыю ў адказ. У адных групах насякомых палавыя ферамоны вылучаюцца самкамі, у іншых — самцамі. Вылучаюць дзве функцыянальныя групы ферамонаў: рэлізеры і праймеры. Ферамоны-рэлізеры выклікаюць неадкладную паводзінскую рэакцыю. Яны шырока распаўсюджаны ў насякомых, апасродкуюць палавыя паводзіны, утварэнне скопішчаў, размеркаванне асобін у прасторы пры высокай шчыльнасці папуляцыі аднаго віду. Самымі важнымі з’яўляюцца палавыя ферамоны, якія аблягчаюць сустрэчу самцоў і самак. Ферамоны-праймеры выклікаюць павольныя рэакцыі і, спрыяючы фізіялагічным зменам, або тармозяць, або ўзбуджаюць паводзінскія рэакцыі. Напрыклад, самцы вылучаюць хімічнае рэчыва, якое выклікае сінхронную ліньку вялізнай колькасці асобін з утварэннем вялікіх раёў.
Арыентацыя ў прасторы
Найважнейшым сродкам арыентацыі многіх насякомых служаць глядзельныя, гукавыя стымулы і пахі. выкарыстоўваюць арыентацыю па Сонцы для ўказання супляменнікам кірунку да крыніцы нектару (кругавы і віляючы танцы пчол). Маючы магчымасць арыентавацца па плоскасці палярызацыі святла, насякомыя могуць вызначыць становішча Сонца і ў хмарнае надвор’е. Пчолы і восы таксама арыентуюцца, запамінаючы размяшчэнне свайго гнязда адносна прадметаў, якія атачаюць яго (дрэвы, хмызнякі, камяні і інш.). Перад тым, як паляцець, многія адзіночныя восы кружацца над гняздом, запамінаючы асноўныя вехі на шляху да яго. У выпадку пчол дастаткова перасунуць вулей у бок на адлегласць нават менш за адзін метр, як пчолы, якія вяртаюцца з ношкай, шукаюць яго на ранейшым месцы і не адразу знаходзяць яго на новым.
Мурашкі-фуражыры могуць знаходзіць дарогу дамоў як у лясных умовах, выкарыстоўваючы свае сцяжынкі (на адлегласць да 200 метраў), так і ў пустынях. Каб не памерці ад дзённай спякоты, пустэльныя вымушаны знаходзіць найкарацейшы зваротны шлях да гнязда. выкарыстоўвае візуальныя арыенціры ў спалучэнні з іншымі сігналамі для навігацыі. пры адсутнасці візуальных арыенціраў могуць адсочваць кірунак і адлічваць адлегласць унутраным , падлічваючы, колькі крокаў яны робяць у кожным кірунку. Інтэгруючы гэту інфармацыю, мурашкі знаходзяць найкарацейшы шлях да гнязда. Іншыя віды мурашак здольныя выкарыстоўваць для навігацыі магнітнае поле Зямлі і выяўляць палярызаванае святло Сонца, якое выкарыстоўваецца для вызначэння кірунку.
Фотатрапізм
У большасці насякомых добра развітая рэакцыя на святло, пры гэтым яны могуць імкнуцца як да крыніцы святла, так і ад яго. На розных стадыях свайго жыццёвага цыклу насякомыя могуць па-рознаму рэагаваць на святло. Лічынкі пакаёвай мухі валодаюць адмоўным і пазбягаюць святла, а дарослыя мухі характарызуюцца дадатным фотатаксісам і ляцяць на святло. Палёт на штучныя крыніцы святла адзначаецца сярод прадстаўнікоў амаль усіх атрадаў насякомых. Пераважна гэта актыўныя падчас змяркання і ўначы насякомыя, але парой да крыніц святла прылятаюць віды, якія вядуць дзённы спосаб жыцця. Траекторыя палёту насякомых каля крыніц святла звычайна ўяўляе сабой складаную ламаную крывую. Праз некаторы час пасля прылёту да крыніцы святла насякомае можа пакінуць асветленую зону. Палёт насякомых на святло з’яўляецца складанай шматступеннай з’явай. З пачатку XX стагоддзя энтамолагамі прадпрымаліся спробы даць тлумачэнне гэтай з’яве, аднак адзінай тэорыі дагэтуль не існуе. Таксама сучасныя тэорыі не тлумачаць адзін важны факт, што ў адной сістэматычнай групе на ўзроўні роду адны яго прадстаўнікі ляцяць на святло, а іншыя — не.
Скопішчы і міграцыі
Знакамітая сваёй здольнасцю ўтвараць буйныя раі (колькасцю да сотняў мільёнаў асобін), якія мігруюць на значныя адлегласці ў пошуках ежы, саранча (да 100 км у дзень). Божыя кароўкі могуць утвараць масавыя скопішчы ў месцах зімовак. Прычыны зімовых скопішчаў і міграцый, якія папярэднічаюць ім, магчыма, звязаны з гістарычным станаўленнем гэтага сямейства, бо скопішчы характэрны менавіта для краін з халоднай зімой, якія засяляліся цеплалюбнымі відамі, якія змянілі свой тып харчавання і спосаб жыцця. Некаторыя жукі здзяйсняюць групавыя пералёты. Напрыклад, плывунцы, вадалюбы часам здзяйсняюць пералёты даволі вялікімі групамі пры перасяленні ў новыя вадаёмы. Міграцыйныя паводзіны сустракаецца ў матылёў і вядомая прыкладна ў 250 відаў, прычым усяго два дзясяткі з іх здзяйсняюць рэгулярныя і працяглыя па адлегласці пералёты. — самы вядомы мігрыруючы матыль, які штогод пераадольвае вялікія кантынентальныя адлегласці ў Паўночнай Амерыцы. Да міграцый здольныя і еўрапейскія віды: напрыклад, Vanessa cardui зімуюць у Паўночнай Афрыцы, дзе яны размнажваюцца, і новае пакаленне мігруе на поўнач, дзе выводзіцца летняе пакаленне матылёў. Пры міграцыях гэты від ляцяць групамі, з хуткасцю 25—30 км/г, і могуць пераадольваць да 500 км у дзень. Большасць насякомых рассяляецца падчас пералётаў, але ў шэрагу відаў функцыю рассялення выконваюць лічынкі. Найбольш вядомымі з іх, схільнымі да міграцый у пошуках ежы, з’яўляюцца вусені (Thaumetopoeidae). Падчас такіх міграцый гэтыя вусені перамяшчаюцца ланцужком адзін за адным.
Сацыяльныя насякомыя
Сацыяльныя насякомыя (сацыяльныя насякомыя) складаюць каля 75 % біямасы ўсіх насякомых планеты. Яны адрозніваюцца не столькі сваімі буйнымі скопішчамі (хмары пералётнай саранчы маюць яшчэ вялікую колькасць, але гэта не сацыяльны від), але некалькімі асаблівасцямі паводзін. Для іх характэрна пасяленне ў сумесна пабудаваным гняздзе, догляд патомства, перакрыванне некалькіх пакаленняў і падзел абавязкаў () сярод членаў іх сем’яў. Сем’і складаюцца з некалькіх : палавых (рэпрадуктыўных самак і самцоў) і бясплодных рабочых асобін (рабочыя, і іншыя). Апошнія выконваюць усе функцыі ў сям’і, акрамя размнажэння. «Каставы» поліэтызм цесна звязаны са з’явай каставага .
Сацыяльны спосаб жыцця () выяўлены ва ўсіх прадстаўнікоў сямейства мурашкі (больш за 12 000 відаў) і атрада тэрміты (каля 3000). Адзіночныя віды мурашак і тэрмітаў у сучаснай фаўне не выяўлены. Грамадскі спосаб жыцця вядуць і некаторыя віды пчол і вос (меданосная пчала, чмялі, шэршні і іншыя). Але калі ў мурашак усе вядомыя навуцы віды з’яўляюцца цалкам сацыяльнымі, то ў іншых сямействах перапончатакрылых (пчолы і восы) назіраюцца ўсе стадыі пераходу ад адзіночнага ладу жыцця да грамадскага: перасацыяльнасць, субсацыяльнасць, паўсацыяльнасць, парасацыяльнасць і квазісацыяльнасць. У вос эўсацыяльнасць сустракаецца сярод падсямействаў (папяровыя восы, шэршні), , а сярод пчол у такіх групах, як (Apidae, уключаючы чмялёў, і меданосных пчол), .
Характэрнай асаблівасцю грамадскіх насякомых служыць будаўніцтва буйных і складанаўстроеных гнёздаў (напрыклад, , ). Яны характарызуюцца асобай ахоўнай канструкцыяй, якая забяспечвае падтрыманне пастаянных і аптымальных паказчыкаў вентыляцыі, вільготнасці паветра і да т.п., якія забяспечваюць гадаванне расплоду, а ў відаў-грыбкаводаў ( і тэрміты) яшчэ і сімбіёнтных грыбоў. Памеры найбуйнейшых тэрмітнікаў дасягаюць 9 м у вышыню. У пустэльных мурашак гнёзды могуць знаходзіцца пад зямлёй на глыбіні да 4 м, а па ўскосных даных — нават да 10 метраў.
Распаўсюджанне і месцы рассялення
Распаўсюджанне насякомых на Зямлі супадае з распаўсюдваннем наземнай флоры, пераважна кветкавых раслін. Толькі крайнія палярныя вобласці і высакагор’і з вечнымі снягамі пазбаўлены насякомых. Пры гэтым насякомыя сустракаюцца ў такіх негасцінных экасістэмах, як бясснежныя вяршыні гор, засушлівыя пустыні, глыбокія пячоры, а таксама ў маладых экасістэмах астравоў вулканічнага паходжання, якія нядаўна ўтварыліся. Найбольш шматлікія і разнастайныя насякомыя ў тропіках. Ва ўмераных шыротах краявідны склад насякомых не такі вялікі.
Для агульнай характарыстыкі размяшчэння арэалаў самых розных насякомых звычайна выкарыстоўваюць шырока прызнаныя назвы буйных падзелаў сушы: Палеарктыка, Неарктыка, Галарктыка, , , Арыентальная вобласць, , Неатропіка і Аўстралійская вобласць. Найважнейшым фактарам, які прадвызначае распаўсюджанне насякомых, з’яўляюцца іх харчовыя сувязі. Асабліва гэта характэрна для фітафагаў і некаторых паразітычных перапончатакрылых і двухкрылых. У і вузкіх іх арэалы часта супадаюць з распаўсюджаннем іх кармавых раслін ці здабычы.
Многія віды насякомых рассяліліся практычна па ўсім свеце пры ўдзеле чалавека. У першую чаргу гэта яго сужыцелі — жыхары жылля і запасаў, паразіты чалавека і найважнейшых хатніх жывёл. Гэтак жа шырока рассяліліся па свеце і многія шкоднікі сельскагаспадарчых культур, але іх арэалы абмежаваны звычайна распаўсюджваннем гэтых культур і кліматычнымі ўмовамі. Нярэдкія шырока распаўсюджаныя віды і сярод насякомых, незвязаных з чалавекам. Напрыклад, матыль Vanessa cardui жыве ў трапічных і ўмераных абласцях усіх кантынентаў, акрамя Паўднёвай Амерыкі. Многія роды таксама маюць гіганцкія арэалы — часам амаль усясветнымі. Нароўні з гэтым шмат якія таксоны валодаюць вельмі вузкімі арэаламі або з’яўляюцца эндэмікамі. Да іх ліку адносяцца шматлікія горныя і астраўныя формы.
Цэлы шэраг насякомых ад жыцця на сушы перайшоў да жыцця ў вадзе. Воднымі, гэта значыць тым, што дыхаюць за кошт растворанага ў вадзе кіслароду, з’яўляюцца толькі лічынкі насякомых, імага якіх здольныя пакідаць ваду. Насякомыя сустракаюцца ў прэсных вадаёмах любых тыпаў (уключаючы падземныя), аднак пераважная большасць з іх аддаюць перавагу невялікім, слаба праточным вадаёмам з багатай расліннасцю. Некаторыя насякомыя, напрыклад клапы-вадамеры (Hydrometridae, Gerridae), жывуць на паверхні вады, перамяшчаючыся па ёй, адштурхваючыся нагамі ад плёнкі паверхневага нацяжэння. Прадстаўнікоў сямейства — т.зв. марскіх вадамераў — можна сустрэць у моры. Прадстаўнікі роду — адзіныя з усіх насякомых, якія жывуць у адкрытым акіяне за сотні кіламетраў ад берага. Аднак марскіх вадамераў нельга лічыць сапраўднымі воднымі насякомымі, з прычыны таго, што, жывучы на паверхні вады, яны харчуюцца трупамі жывёл, якія ўсплываюць на паверхню, а адкладаюць яйкі на плаваючыя водарасці, пер’е птушак і да т.п. Сапраўдных марскія насякомых, якія развіваюцца ў марской вадзе, каля дзясятка відаў з атрада двухкрылых. Толькі ў віду камароў-даўганожак , які сустракаецца ля берагоў Японіі, увесь цыкл развіцця звязаны з морам.
Вялікую і разнастайную групу складаюць насякомыя-сінантрапы (спадарожнікі чалавека), здольныя пасяляцца ў жыллі чалавека, гаспадарчых пабудовах, харчовых складах, збожжасховішчах і г.д.
Экстрэмальныя ўмовы пасялення
Па сваёй здольнасці засяляць самыя розныя месцапражыванні насякомыя не маюць сабе роўных, і асобныя іх віды прыстасаваліся да жыцця ў самых розных, парой неверагодных і экстрэмальных умовах. Яны засяляюць нават прыпалярныя вобласці: Антарктыду і Арктыку (Грэнландыю, Новую Зямлю, востраў Урангеля, Чукоцкі паўвостраў і іншыя). Эндэмік Антарктыкі бяскрылы з сямейства Chironomidae (атрад двухкрылыя) — да таго ж найбуйнейшая сапраўды сухапутная (якое не пакідае паверхня зямлі) жывёла Антарктыды. Вусені матыля (сямейства ваўнянак, Грэнландыя і Канада) здольныя падчас зімовак перажываць тэмпературы да −70 °C. Іншы від запалярных ваўнянак — — сустракаецца толькі на востраве Урангеля. Востраў Грэнландыя насяляе некалькі эндэмічных відаў насякомых, напрыклад жук . Недалёка ад палярнага круга на паўночным усходзе Якуціі сустракаецца (Parnassius arcticus). Тэрмафільны паўводны жук здольны насяляць у геатэрмальных крыніцах. У штаце Мантана (ЗША) ён выяўлены ў незвычайна цёплых водах з тэмпературай да +29 °C. Лічынкі камара у Нігерыі здольныя жыць у водах з тэмпературай +60…+70 °C і перажываць засуху ў вадаёмах, якія цалкам перасыхаюць. Лічынкі мух Helaeomyia petrolei з Каліфорніі (ЗША) харчуюцца мёртвымі насякомымі, якія зваліліся ў нафтавыя лужыны, што робіць іх адзінымі ў свеце насякомымі, здольнымі выжываць у сырой нафце — субстанцыі, звычайна атрутнай для членістаногіх. Насякомыя ў сваім распаўсюджанні таксама заходзяць высока ў горы: жужаль у Гімалаях жыве на вышынным поясе ад 4300 да 5000 м, у зоне начнога снегу. У Афганістане і Таджыкістане сустракаецца ў гарах на вышынях ад 3000 да 5000 м. Месцапражыванне большасці відаў распасціраецца ў горах на вышыні да 2000 м, а ў Азіі на вышынях да 3700—4200 м над узроўнем мора аж да мяжы вечных снягоў і льдоў. У Гімалаях, у наваколлях Эверэста, жыве на вышыні да 6000 м н. у. м. Пустынныя мурашкі (якія насяляюць Сахару), (пустыня Наміб) і () здольныя фуражаваць пад пякучым Сонцам і пры тэмпературы паверхні да +60 °C.
Экалогія
Узаемаадносіны з іншымі арганізмамі
Падчас працяглай эвалюцыі ў насякомых утварыліся шматстайныя : адмоўныя формы ўзаемадзеянняў паміж відамі (паразітызм, драпежніцтва, ) і станоўчыя (каменсалізм, мутуалізм, і г.д.).
Сімбіёнты і каменсалы
Самым яскравым прыкладам сімбіёзу насякомых з служыць вялікая, разнастайная і паспяховая ў эвалюцыйным плане група апыляльнікаў (пчолы, матылі) і мурашак з тлямі. Важную ролю на пачатковым этапе насякомых і кветкавых раслін і з’яўленні энтамафіліі адыграла антафілія (паглынанне пылка і нектару). Антафілія вядомая не толькі сярод найбольш вядомых апыляльнікаў (напрыклад, пчол і матылёў), але і сярод многіх іншых груп насякомых (цвердакрылыя, двухкрылыя, трыпсы, і іншыя). Да 80 % відаў кветкавых раслін апыляюцца насякомымі. У сваю чаргу, насякомыя набылі цэлы шэраг прыстасаванняў для збору пылка і нектару, асабліва характэрных у пчаліных.
, якая вылучаецца тлямі, чарвяцамі і шчытоўкамі і іншымі сысучымі раўнакрылымі насякомымі ( ці і Auchenorrhyncha), з’яўляецца смачнай ежай для мурашак. Яны літаральна «дояць» іх, абараняюць і садзейнічаюць пры распаўсюджанні маладых асобін. Іншым прыкладам сімбіёнтных адносін з раслінамі служаць энтамахарыя і як прыватны выпадак . У свеце вядома больш за 3 тыс. відаў раслін, чыё насенне распаўсюджваюць мурашкі (каля 1 % флоры). Мірмекахарыя ўласцівая фіялцы (Viola), рафлезіі (Rafflesia) і многім іншым. З лясных раслін сярэдняй паласы да адносяцца ажыка валасістая, падалешнік еўрапейскі, віды родаў , чубатка, падтыннік, грушанка і многія інш.
Найбольшая колькасць сімбіёнтаў і каменсалаў жыве ў гнёздах грамадскіх насякомых, вылу
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Nasyako myya Insecta klas bespazvanochnyh chlenistanogih zhyvyol Razam z mnaganozhkami adnosyacca da padtypu trahejnadyhalnyh Cela nasyakomyh pakryta hicinazavanaj ru yakaya ytvarae ekzashkilet i skladaecca z troh addzelay galavy grudzej i brushka U shmat yakih grupah nasyakomyh drugi i treci segmenty grudzej nyasuc pa pary krylay Nog try pary i yany macuyucca na grudnym addzele Pamery cela nasyakomyh ad 0 2 mm da 30 sm i bolsh NasyakomyyaNavukovaya klasifikacyyapramezhnyya rangi Damen EykaryyotyCarstva ZhyvyolyPadcarstva EymetazoiBez rangu Dvuhbakova simetrychnyyaBez rangu PershasnarotyyaBez rangu EcdysozoaBez rangu PanarthropodaTyp ChlenistanogiyaPadtyp TrahejnadyhalnyyaNadklas ShascinogiyaKlas NasyakomyyaMizhnarodnaya navukovaya nazvaInsecta Linnaeus 1758i Skrytnaskivichnyya Entognatha ru Byaskrylyya nasyakomyya Apterygota Krylatyya nasyakomyya Pterygota Sistematyka na VikividahVyyavy na VikishovishchyITIS 99208NCBI 50557EOL 344FW 56637 Poyny en nasyakomyh uklyuchae embryyanalnae razviccyo yajco i postembryyanalnae yakoe supravadzhaecca metamarfozam Vyluchayuc dva asnoynyya typy metamarfozu nyapoynae i poynae peratvarenne Nyapoynae peratvarenne haraktaryzuecca prahodzhannem nasyakomym troh faz razviccya yajco ru i imaga a poynae chatyroh yajco lichynka kukalka i imaga U ru lichynki zneshne padobnyya na daroslyh nasyakomyh adroznivayuchysya ad ih menshymi pamerami cela adsutnascyu ci zachatkavym stanam krylay i palavyh prydatkay ru haraktaryzuyucca chervepadobnymi lichynkami i tolki daroslyya asobiny mayuc use asablivasci harakternyya dlya atrada y celym U faze lichynki y nasyakomyh adbyvaecca rost i razviccyo a y faze imaga razmnazhenne i rassyalenne Nezvychajnaya raznastajnasc form nasyakomyh z yaylyaecca ih dziynaj asablivascyu Apisana bolsh za 1 mln viday nasyakomyh shto robic ih samym shmatlikim klasam zhyvyol yakiya zajmayuc raznastajnyya ekalagichnyya nishy i sustrakayucca paysyudna uklyuchayuchy Antarktydu Navuka yakaya vyvuchae nasyakomyh nazyvaecca entamalogiyaj Etymalogiya nazvyBelaruskae slova nasyakomae pershapachatkova zhyvyola nasechanaya z nasechkami yakiya addzyalyayuc adzin chlenik ad inshaga kalkavana z rus nasekomoe yakoe y svayu chargu z yaylyaecca kalkaj XVIII st z fr insecte yakoe ytvarylasya ad lac insectum zalezhny dzeeprymetnik ad dzeyaslova inseco razrazayu nadrazayu rassyakayu Lacinskae slova u svayu chargu bylo skalkavana z star grech ἔntomon lt ἐntomh nadrez shcharbina zarubka lt temnw rezhu yakoe bylo yvedzena y litaraturu Arystocelem Branislavu Tarashkevichu nalezhyc sproba adaptavac getae slova na belaruskaj u forme nasechnik Tradycyjna u belaruskaj move redka vykarystoyvalasya agulnae aznachenne nasyakomyh Napryklad shyroka yzhyvalasya slova kazya yka i yamu rodnasnyya U sloyniku Scyapana Nekrashevicha i Mikoly Bajkova 1928 g belaruskimi adpavednikami getaga panyaccya znachylisya leksemy kazya yka kazu rka kazyu rka zhu zhla shascinozhka zhamyara Aposhniya dva varyyanty prapanoyvalisya y 1926 g terminalagichnaj kamisiyaj Inbelkulta U akademichnym Ruska belaruskim sloyniku 1937 g pad redakcyyaj Andreya Aleksandrovicha adzinym adpavednikam padavalasya leksema nasyakomae SistematykaAsnoyny artykul ru Lacinskaya nazva Insecta Linnaeus 1758 mae farmalnae aytarstva Karla Lineya y silu pravilay en pavodle yakoga data vyhadu 10 ga vydannya lineeyskaj Sistemy pryrody 1758 z yaylyaecca zyhodnaj dataj pryyarytetu dlya ysih nazvay zaalagichnyh taksonay U dachynenni da typifikavanyh nazvay viday roday syamejstvay i pramezhkavyh pamizh imi dzejnichayuc pravily Mizhnarodnaga kodeksa zaalagichnaj namenklatury ale na takiya netypifikavanyya nazvy yak Insecta yany ne raspaysyudzhvayucca U vyniku getaga y navukovaj litaratury vykarystoyvali nazvu Insecta dlya samyh roznyh taksonay Zyhodna z chasoy Arystocelya geta nazva adnosilasya da nazemnyh chlenistanogih shascinogih pavukapadobnyh i inshyh ale ne da rakapadobnyh Linej zmyasciy rakapadobnyh u klas Insecta tak shto Insecta pavodle Lineya pryblizna adpavyadae cyaperashnyamu taksonu Arthropoda chlenistanogiya Zhan Batyst Lamark adnosiy da klasa Insecta tolki krylatyh nasyakomyh ale ne ysih Inshyya aytary vykarystoyvali nazvu Insecta u tym ci inshym znachenni pramezhkavym pamizh lineeyskim i lamarkayskim Najbolsh tradycyjnym z yaylyaecca vykarystanne nazvy Insecta en 1815 u znachenni shascinogiya ale i y suchasnaj navukovaj litaratury nazvu Insecta uzhyvayuc ne mensh chym u troh ci chatyroh roznyh znachennyah Termin Hexapoda vykarystoyvaecca yak yashche adno abaznachenne Insecta asabliva y tyh vypadkah kali prymityynyya byaskrylyya nasyakomyya Apterygota ne razglyadayucca yak sapraydnyya nasyakomyya U staroj susvetnaj litaratury nasyakomymi chascej za ysyo zavuc grupu yakaya y shyrokim ab yome yklyuchae pershasnabyaskrylyh nasyakomyh i ysih Pterygota chasam vykarystoyvayuc i nazva Hexapoda U suchasnym razumenni klas Insecta prymaecca y vuzejshym ab yome Dvuhhvostki kalembaly i byazvusikavyya vuchonymi abo supracpastaylyayucca nasyakomym utvarayuchy asobny klas Entognatha abo lichacca samastojnymi klasami ru pradstaylenaya y roznyh pracah adlyustroyvae roznyya poglyady ih aytaray i z yaylyaecca dyskusijnaj Unutry klasa nasyakomyh abgruntavana vyluchenne kladay padklasay ru i Dicondylia Zygentoma Pterygota Krylatyh nasyakomyh dzelyac na klady Ephemeroptera ru Neoptera U infraklase navakrylyya nasyakomyya vyluchayuc kalya 30 atraday yakiya grupuyucca y nekalki kladay kagorty nadatrady status yakih dyskutuecca napryklad ru ru ru abo ru Ne scihayuc sprechki yakiya tychacca sistematychnaga stanovishcha ci neabhodnasci zahavannya statusu celaga sheragu taksonay Napryklad samastojnyya ranej atrady ru i ru cyaper ab yadnoyvayucca y atrad paycverdakrylyya a atrad termity yklyuchany y atrad en U toj zha chas veerakrylyya yakiya chasam ab yadnoyvalisya z zhukami i bagamolavyya ab yadnoyvalisya z tarakanami suchasnymi aytarami znoy razglyadayucca yak asobnyya atrady Adroznivayuc pershasnabyaskrylyh nasyakomyh napr shchacinahvostki a taksama vyshejshyh abo krylatyh nasyakomyh yakih padzyalyayuc na 2 grupy z nyapoynym i poynym peratvarennem U grupu z nyapoynym peratvarennem uvahodzyac atrady aysyaniki bagamoly voshy vyasnyanki klapy palachniki puzyranogiya puhaedy senaedy skurystakrylyya strakozy tarakanavyya termity embii gemimerydy ru zaraptery pramakrylyya U grupu z poynym peratvarennem uvahodzyac atrady blohi veerakrylyya vislakrylyya vyarblyudki dvuhkrylyya zhuki matyli peraponchatakrylyya setkakrylyya skarpiyonavy muhi ruchajnikiKolkasc vidayStanam na zhniven 2013 goda vuchonymi apisany 1 070 781 vid nasyakomyh uklyuchayuchy 17 203 vykapnyovyh vidy Adznaka agulnaj dakladnaj kolkasci nasyakomyh znahodzicca y pramezhku ad prykladna 2 mln 5 6 mln da kalya 8 mln viday Shtogod apisvaecca ne mensh za 7000 7500 novyh dlya navuki viday Syarod chatyroh dzyasyatkay suchasnyh i vymerlyh atraday vyluchayucca 5 najbujnejshyh cverdakrylyya 392 415 viday dvuhkrylyya 160 591 luskakrylyya 158 570 peraponchatakrylyya 155 517 i paycverdakrylyya 104 165 Nasyakomyya velmi raznastajnyya i bolshasc ih viday drenna vyvuchana tamu velmi cyazhkaj z yaylyaecca dakladnaya acenka kolkasci isnyh viday Nekatoryya z apisanyh viday vyadomyya pa znahodkah tolki z adnoj myascovasci ci navat pa adzinamu asobniku Biyalagichnyya asablivasciDayzhynya ad 0 2 mm naezniki yajcaedy da 33 sm trapichnyya palachniki Cela chlenistae ukryta kutykulaj utvarae vonkavy shkilet i adchuvalnymi ytvarennyami sensilami padzelena na galavu grudzi i brushka Galava nyase rotavyya organy gryzuchaga sysuchaga kolyucha sysuchaga abo lizhuchaga typu prostyya i paru skladanyh fasetachnyh vachej paru vusikay anten Grudzi z 3 chlenikay pyarednya syarednya i zadnyagrudzi yakiya nyasuc pa pary chlenistyh nog i y bolshasci viday 1 2 pary peraponchatyh krylay na syaredne i zadnegrudzyah Brushka z nekalkih da 11 segmentay u mnogih asyakomyh mae kancavyya prydatki dzhaly yajcaklady cerki Polasc cela drugasnaya Budova organay stravavannya zalezhyc ad typu kormu Kryvyanosnaya sistema nezamknyonaya ruh kryvi gemalimfy zabyaspechvaecca pulsuyuchym addzelam spinnoga sasuda sercam Organy dyhannya sistema trubachak trahej praz yakiya pavetra nepasredna dasyagae tkanak i kletak cela u vodnyh lichynak shchelepy Razvity endakrynnyya pahuchyya slinnyya voska i shoykaaddzyalyalnyya yadavityya i inshyya zalozy Vydzyalyalnaya sistema pradstaylena malpigievymi sasudami c n s t zv galaynym mozgam padglotachnym gangliem i brushnym lancuzhkom tulaynyh gangliyay Valodayuc zrokam nyuham slyham dotykam pachuccyom smaku i gigratermichnym pachuccem Pavodziny raznastajnyya i skladanyya Bolshasc nasyakomyh razdzelnapolyya z vyyaylenym palavym dymarfizmam Razviccyo z metamarfozam nyapoynym uklyuchae 3 stadyi yajco lichynka abo nimfa i daroslae nasyakomae abo imaga ci poynym pamizh lichynkaj i imaga stadyya kukalki PameryNajbujnejshae vyadomae nasyakomae en Najbujnejshy y svece matylyok Thysania agrippina z razmaham krylay da 28 sm Pamery pradstaynikoy grupy vagayucca y shyrokih mezhah U nash chas najbujnejshym nasyakomym lichycca palachnik en Yago najbolsh bujny asobnik z Kalimantana mae dayzhynyu 357 mm a z vycyagnutymi kanechnascyami 567 mm Papyarednim rekardsmenam pa dayzhyni cela byy palachnik en z maksimalnaj dayzhynyoj 328 mm a z vycyagnutymi kanechnascyami 546 mm Nekatoryya vykapni taksony napryklad ru dasyagali dayzhyni 50 sm pry razmahu krylay da 70 sm Samym bujnym zhukom lichycca dryvasek tytan z Paydnyovaj Ameryki yaki dasyagae dayzhyni 167 mm Drugim pa velichyni z yaylyaecca zhuk gerkules asobnyya asobiny samcoy yakoga dasyagayuc dayzhyni 160 165 mm Soyka ru z yaylyaecca najbujnejshym pa razmahu krylay matylyom u svece da 28 sm Samym bujnym dzyonnym matylyom z yaylyaecca razmah krylay samak da 27 3 sm Samki ru z Aystralii i Novaj Gvinei mayuc samuyu vyalikuyu ploshchu krylay da 263 2 sm Adnym z samyh vyalikih matylyoy z yaylyaecca taksama ru najbujnejshyya asobniki samak dasyagayuc 24 sm u razmahu krylay Samymi malenkimi nasyakomymi y svece z yaylyayucca samcy parazitychnyh naeznikay ru dayzhynya ih cela prykladna 0 139 mm Ranej rekord nalezhay vidu en z dayzhynyoj 0 170 mm Najdrabnejshymi nasyakomymi z yaylyayucca taksama ru z tryby ru ru yakiya mayuc dayzhynyu mensh za 1 mm syarod ih zhuk ru 300 mkm ru 310 mkm ru ad 300 da 400 mkm ru 0 25 mm Geta adny z najdrabnejshyh pradstaynikoy neparazitychnyh viday nasyakomyh Takim chynam samyya bujnyya vyadomyya nasyakomyya perayzyhodzyac samyh drobnyh pa dayzhyni cela y 1500 raz Zneshnyaya budovaAgulnaya shema vonkavaj budovy nasyakomyh na prykladze ru A galava B grudzi C brushka 1 vusiki 2 skladanae voka 3 scyagno 4 dzve pary krylay u getym vypadku drugaya para znahodzicca pad pershaj 5 galyonka 6 lapka 7 kipcik 8 rotavy aparat 9 pyarednyagrudzi 10 syarednyagrudzi 11 zadnyagrudzi 12 sternity brushka 13 en Cela nasyakomyh padrazdzyalyaecca na try segmentavanyya addzely galava grudzi i brushka Kozhny segment padrazdzyalyaecca na chatyry chastki verhnyae paykolca zavecca tergit nizhnyae paykolca zavecca sternit bakavyya scenki plejryty Pry abaznachenni yzaemnaga razmyashchennya chastak cela i organay terminam darsalny dorsalis paznachayuc verhni bok cela a ventralny ventralis nizhni bok Vyluchayuc taksama ru u murashak z troh grudnyh segmentay i pershaga cheraynoga segmenta prapadeuma i ru ru i brushka Admetnaj rysaj nasyakomyh z yaylyaecca nayaynasc u ih hitynavaga ekzashkileta yaki yyaylyae saboj vonkavae pokryva cela i kanechnascej ru yakaya pakryvae cela utvarae shchylny vonkavy ekzashkilet ale y sheragu vypadkay yana myakkaya i tonkaya Cvyordy vonkavy shkilet stvarae peravagi y paraynanni z pazvanochnymi abaranyae cela zvonku i pavyalichvae supraciylenne defarmacyi Vonkavaya kutykula padzelena na asobnyya shchytki skleryty sclerites Paverhnya pokryvay zvychajna nyase roznaga rodu vyrasty skladki shypy luskavinki shchacinki drobnyya valaski hetoidy Da kutykuly adnosyac taksama ruhomyya skurnyya valaski hety Afarboyka cela i yago chastak u nasyakomyh velmi raznastajnaya Adroznivayuc strukturnuyu i pigmentnuyu afarboyku Strukturnaya zvyazana z nekatorymi specyfichnymi asablivascyami paverhnevaj struktury kutykuly mikraskapichnymi rabrynkami plascinkami luskavinkami i da t p yakiya stvarayuc efekty interferencyi dyfrakcyi i dyspersii svyatla metalichnyya bliskuchyya adcenni Pigmentnaya afarboyka abumoylena pigmentami yakiya chasta ytrymlivayucca y ekzakutykule radzej u kletkah gipadermy ci ru U mnogih nasyakomyh naziraecca spaluchenne getyh dvuh typay afarboyki Bolshasc viday nasyakomyh mayuc velmi yarkiya malyunki na roznyh chastkah svajgo cela Peravazhna yarka afarbavany nasyakomyya z dzyonnaj aktyynascyu prymerkavanyya da raslinnyh substratay Dlya mnogih viday yakiya peramyashchayucca pa paverhni gleby ci mayuc nachnuyu aktyynasc harakterna adnatonnaya i peravazhna cyomnaya afarboyka cela Afarboyka mozha byc adnakalyarovaj abo skladacca z kambinacyi nekalkih koleray peravazhna dvuh troh radzej bolshaj kolkasci koleray Na agulnym fone moguc mecca plyamy palosy ci lyuby inshy malyunak Galava Shema budovy galavy nasyakomyh Roznyya typy rotavaga aparata nasyakomyh A yaki gryze B lizhucha gryzuchy C smaktalny a vusiki c skladanae voka lb lyabium lr labrum md mandzibuly mx maksila Galava caput zneshne nyachlenistaya ale evalyucyjna ytvarylasya shlyaham zliccya pyaci segmentay padchas ru cela Zahavanymi kanechnascyami getyh segmentay z yaylyayucca vusiki ci anteny pershyya antennae i 3 pary rotavyh skivic nyachlenistyya verhniya skivicy abo en mandibulae chlenistyya nizhniya skivicy ci en maxillae i chlenistaya zneshne nyaparnaya nizhnyaya guba labium yakaya z yaylyaecca drugoj paraj nizhnih skivic shto zlilisya pamizh saboj Adroznivayuc nekalki typay rotavyh organay z yakih pershasnym z yaylyaecca gryzuchy pryznachany dlya razdzirannya i paglynannya adnosna cvyordaj ezhy Padchas evalyucyi yznikla nekalki madyfikacyj getaga zyhodnaga typu yakiya y roznyh grup nasyakomyh mayuc roznuyu budovu U adnyh vypadkah harchavanne zvyazana z prakolam harchovaga substrata kolyucha smaktalny rotavy aparat ru tli cykady kamary i insh u inshyh pryyom ezhy ne supravadzhaecca prakolam trubchasta smaktalny typ u bolshasci matylyoy Gryzucha lizhuchy typ prystasavany da harchavannya vadkaj ezhaj i harakterny dlya vos i pchol Admyslovuyu madyfikacyyu yyaylyae muskoidny typ rotavaga aparata yaki yznik u muh i prystasavany da spazhyvannya yak vadkaj tak i cvyordaj ezhy Inshy shlyah razviccya zyhodnaga rotavaga aparata naziraecca y skrytnaskivichnyh nizhnyaya guba yakih zlilasya z t z aralnymi skladkami utvaryyshy parnyya skivichnyya kisheni u yakiya pagruzhany en i maksily Isnue taksama mnostva inshyh typay yakiya nyaredka yyaylyayuc saboj perahodnyya formy pamizh vyshejapisanymi typami Asnovaj galavy z yaylyaecca charapnaya karobka epicranium Na galave adroznivayuc pyarednyuyu paverhnyu lob frons yaki zverhu perahodzic u cemya vertex i dalej nazad u patylicu occiput Speradu ad ilba lyazhyc dobra adasoblenaya plascinka en clypeus dalej naperad uniz ru labrum ruhomy plascinisty skurny vystup yaki prykryvae zverhu rotavyya organy Na bakah galavy pad vachami adroznivayuc shchoki genae yakiya zzadu perahodzyac u skroni tempora a znizu znahodzicca gorla gula Z bakoy galavy razmeshchany fasetachnyya vochy oculi yakiya skladayucca z mnostva glyadzelnyh adzinak ru yakiya i z yaylyayucca asnoynymi organami zroku Yany harakterny amal dlya ysih daroslyh nasyakomyh i lichynak ru Drugasnae ih zniknenne adznachaecca y bloh i veerakrylyh Akramya getaga pamizh skladanymi vachami zvychajna razmeshchana ad adnago da troh en ci vochkay ocelli U zalezhnasci ad biyalogii stanovishcha galavy neadnolkavae Adroznivayuc gipagnatychnuyu galavu caput hypognathum z rotavymi organami zvernutymi yniz padobna nagam i pragnatychnuyu galavu caput prognathum z rotavymi organami zvernutymi naperad Pershy typ zvychajna harakterny dlya raslinnaednyh a drugi dlya drapezhnyh nasyakomyh Vusiki znahodzyacca pa bakah ilba pamizh vachami ci naperadze ih nyaredka y adasoblenaj vusikavaj upadzine Yany velmi raznastajnyya harakterny dlya roznyh grup nasyakomyh U svayoj asnove vusiki skladayucca z patoyshchanaga asnoynaga chlenika zvanaga dzyarzhalnyaj scapus za yakaj staic nozhka pedicellus i pachynayuchy z trecyaga chlenika razmyashchaecca asnoynaya chastka zhgucik flagellum Adroznivayuc nekalki typay vusikay Grudzi Typ kanechnasci 1 Begalnaya zhuzhal 2 Skakalnaya sarancha 3 Kapalnaya myadzvedki 4 Plavalnaya plyvunec 5 Hapalnaya bagamol 6 Zbornaya medanosnaya pchala Chastka kanechnasci a tazik b vertlug c scyagno d galyonka e lapka Grudzi thorax skladayucca z troh segmentay pyaredne syaredne i zadnyagrudzi pro meso metathorax Tergity grudzi zavucca spinkaj notum a sternity kuchkaj sternum Adpavedna trom segmentam grudzi adroznivayuc pyarednya syarednya i zadnyaspinku pro meso metanotum i taksama pyarednya syarednya i zadnyagrudki pro meso metasternum Kozhny plejryt grudzej padzeleny shvom prynamsi na dva skleryty speradu ru episternum i zzadu epimer epimerum Nogi pedes prychleneny da grudzej znizu zvychajna syadzyac u tazikavyh upadzinah i skladayucca z tazika coxa vertluga trochanter scyagna femora galyonki tibia i lapki tarsus Tazik i vertlug zabyaspechvayuc neabhodnuyu ruhomasc naze U nekatoryh vypadkah vertlug skladaecca z dvuh chlenikay Scyagno z yaylyaecca samaj bujnoj i mocnaj chastkaj nagi z prychyny tago shto mae magutnuyu muskulaturu Prylegluyu da yago chastku nazyvayuc kalenam geniculus Galyonka zabyaspechana shypami spinae a na vyarshyni shporami calcariae Lapka zvychajna raschlyanyonaya skladaecca z dvuh pyaci chlenikay i na vyarshyni nyase paru kipcikay unguiculi pamizh yakimi razmyashchayucca shyrokaya prysoska arolij arolium abo vuzki empodyj empodium Adpavedna sposabu zhyccya nogi roznyh nasyakomyh nabyli specyyalizacyyu tamu adroznivayuc nekalki ih typay Kryly Asnoynyya artykuly de i ru Shematychnaya vyyava asnoynaga typu zhylkavannya kryla nasyakomyh de alae uyaylyayuc saboj plascinistyya vyrasty pokryvay zvyazanyya z kompleksam ih myshcay i peratvoranyh sklerytay grudzej U typovym vypadku krylay dzve pary pyarednyaya prymacavanaya da syarednyagrudzej i zadnyaya yakaya raspayzaecca na zadnyagrudzi Kryly skladayucca z tonkaj krylavaj plascinki membrana umacavanaj cvyordymi zhylkami venae yakiya vykonvayuc rolyu tryvalaga karkasa kryla Zhylki padzyalyayucca na padoyzhnyya i papyarochnyya yakiya ytvarayuc u bolsh nizkaarganizavanyh grup gustuyu setku i shmatlikiya vochki cellulae Papyarochnyya zhylki y vyshejshyh form skarachayucca y kolkasci i chasam znikayuc zusim z prychyny tago shto galoynuyu rolyu nyasuc padoyzhnyya paperamenna vypuklyya i yvagnutyya zhylki U zyhodnym stane adroznivayuc nastupnyya padoyzhnyya zhylki kastalnuyu costa ci C subkastalnuyu subcosta Sc radyyalnuyu radius R zabyaspechanuyu zzadu galinoj radyyalnym sektaram radii sector RS syarednyuyu media M chasam padzyalyaecca na pyarednyuyu MA i zadnyuyu MP galiny kubitalnuyu cubitus Cu u kolkasci dzvyuh nyaredka zblizhanyh zhylak pyarednyaj CuA i zadnyaj CuP analnyya analis A Taksama u nekatoryh nasyakomyh z poynym peratvarennem vystupae nevyalikaya invertalyare pyarednyaga kryla abo yugum jugum JA U nekatoryh atraday nasyakomyh kryly zvedali sherag zmen dlya vykanannya specyyalnyh funkcyj U luskakrylyh i peraponchatakrylyh zadnyae krylo adroznivaecca ad pyarednyaga yak pa funkcyyanalnym znachenni tak pa pamery i ploshchy a y dvuhkrylyh peratvaraecca y en U veerakrylyh u zhuzhalcy peratvarylasya pyarednyaya para krylay U zhukoy pyaredniya kryly evalyucyyanavali y ru dlya abarony zadnih krylay shavanyh u spakoi pad imi Pyaredniya kryly klapoy taksama moguc cvyardzec a y skurystakrylyh pramakrylyh bagamolay i tarakanay yany stali skurystymi i ne prymayuc udzelu y palyoce U shchacinahvostak i inshyh byaskrylyh nasyakomyh z padklasa Apterygota kryly naogul adsutnichayuc Bolshasc pradstaynikoy padklasa Pterygota mayuc kryly adnak nazirayucca drugasnaya ih strata y asobnyh grup blohi voshy puhaedy i karotkakrylasc brahipteryya U nekatoryh z ih kryly moguc prysutnichac tolki y pradstaynikoy adnago polu napryklad u samcoy ru Mutillidae i veerakrylyh Strepsiptera U rabochyh asobin nekatoryh ru takih yak murashki i termity kryly taksama adsutnichayuc Radzej sustrakaecca inshy varyyant kali kryly mayucca tolki y samki yak napryklad u naeznikay z syamejstva ru Brushka Brushka abdomen skladaecca z mnostva adnatypnyh segmentay pershapachatkova z dzesyaci ne lichachy hvastavoga kampanenta telsana ale y takim vidze yano yosc tolki y nekatoryh pershasnabyaskrylyh i zarodkay Nyaredka kolkasc segmentay skarachaecca da pyaci shasci i menej Na VIII i IX segmentah znahodzyacca palavyya adtuliny i velmi chasta vonkavyya palavyya prydatki tamu getyya segmenty zvychajna zavuc genitalnymi Pregenitalnyya segmenty y daroslyh yak pravila pazbayleny prydatkay a postgenitalnyya mayuc razvity tolki tergit X segmenta tady yak XI segment redukavany i ylascivyya yamu prydatki cerki cerci peramyascilisya na X segment Budova cerkay velmi raznastajnaya a y vyshejshyh formay yany atrafiravany Reshtkami postgenitalnyh segmentay z yaylyayucca skleryty yakiya lyazhac darsalna vakol analnaj adtuliny zverhu analnaya plascinka epiproctus pa bakah i znizu nizhniya analnyya stvorki paraproctes Chasam en vuhavyortki analnaj plascinkaj zavuc menavita X tergit Prydatkami genitalnyh segmentay z yaylyayucca y samca gryfelki styli na IX sternice u samki yajcaklad oviductus parnyya vyrasty genitalnyh segmentay yakiya z yaylyayucca perajnachanymi kanechnascyami Dzyavyaty sternit samca ytvarae gipandryj abo genitalnuyu plascinku hypandrium ale nyaredka genitalnaj plascinkaj nazyvayuc naogul aposhni bachny sternit U vyshejshyh grup use getyya chastki padvyargayucca redukcyi ci madyfikacyi tak u ru peraponchatakrylyh yajcaklad peraytvorany y dzhala hoc vykarystoyvaecca taksama i pa pramym pryznachenni Pry redukcyi sapraydnaga yajcaklada y nekatoryh grup napryklad u shmat yakih zhukoy uznikae drugasny teleskapichny yajcaklad z mocna pamenshanyh u dyyametry vyarshynnyh segmentay brushka Na kancy brushka samca razmyashchaecca kapulyatyyny aparat yaki mae skladanuyu i neveragodna raznastajnuyu budovu y roznyh atraday Zvychajna y yago skladze yosc nyaparnaya chastka penis penis yaki mae mocna skleratyzavanuyu kancavuyu chastku de aedeagus Budova kapulyatyynaga aparata mae najvazhnejshae znachenne y sistematycy z prychyny tago shto yana prykmetna adroznivaecca navat u uk chasta yago vyvuchenne dazvalyae vyrashyc pytanni klasifikacyi roday syamejstvay Unutranaya budovaMarfalogiya nasyakomaga A galava B grudzi C brushka 1 en 2 en nizhnyae 3 vochki verhniya 4 skladanae voka 5 mozg cerebral ganglia 6 en 7 darsalnaya arteryya 8 trahealnaya trubka stvol z dyhalcam 9 syarednyagrudzi 10 zadnyagrudzi 11 pyarednyae de 12 zadnyae krylo 13 syarednyaya kishka straynik 14 serca 15 yaechnik 16 en kishechnik pramaya kishka i analnaya adtulina 17 anus 18 vagina 19 cherayny ganglij 20 malpigievy sasudy 21 padushachka 22 kipciki 23 en 24 galyonka 25 scyagno 26 vertlug 27 pyarednyaya kishka stravavod straynik 28 grudny ganglij 29 tazik 30 slinnaya zaloza 31 en 32 en Dyhalnaya sistema Dyhalnaya sistema bolshasci nasyakomyh pradstaylena mnostvam trahej shto pranizvayuc usyo cela i adkryvayucca naverh z dapamogaj dyhalcay stygmay yakiya regulyuyuc pastuplenne pavetra Trahejnaya sistema nasyakomyh mozha byc adkrytaj typovaya dlya shmat yakih nazemnyh viday ci dlya vodnyh nasyakomyh shto dyhayuc atmasfernym kislarodam abo zamknutaj Pry drugim type trahei mayucca ale dyhalcy adsutnichayuc Gety typ harakterny dlya vodnyh ci endaparazitychnyh nasyakomyh yakiya dyhayuc kislarodam rastvoranym u vadze abo y polascevaj vadkasci gaspadara Mnogiya vodnyya lichynki nasyakomyh mayuchy zamknutuyu trahejnuyu sistemu dyhayuc rastvoranym u vadze kislarodam i meyuc zhabry yakiya zvychajna razmyashchayucca pa bakah brushnyh segmentay ci na konchyku brushka U adkrytuyu trahejnuyu sistemu pavetra pastupae praz dyhalcy kolkasc yakih zmyanyaecca ad adnoj dzvyuh par da vasmi dzesyaci par Kolkasc i mescy razmyashchennya dyhalcay adlyustroyvayuc prystasavanne nasyakomyh da ymoy mescay rassyalennya Kozhnae dyhalca vyadze y atryyalnuyu polasc scenki yakoj utvarayuc zamykalny aparat i sistemu filtravannya pavetra Trahei galinuyucca i ablytvayuc use ynutranyya organy Kancavyya galiny trahej zakanchvayucca zorchataj trahejnaj kletkaj ad yakoj adyhodzyac samyya drobnyya razgalinavanni yakiya mayuc dyyametr 1 2 mkm en Ih konchyki lyazhac na kletachnyh abalonkah abo pranikayuc unutr kletak U shmat yakih dobra lyatayuchyh nasyakomyh mayucca pavetranyya myashki yakiya yyaylyayuc saboj pashyrenni padoyzhnyh trahejnyh stvaloy Ih polasc ne z yaylyaecca pastayannaj i mozha spadacca pry vyhadze pavetra Pavetranyya myashki byaruc udzel u ventylyacyi krylavaj muskulatury i vykonvayuc aerastatychnuyu funkcyyu pamyanshayuchy ydzelnuyu vagu lyatayuchyh nasyakomyh Tkanki ynutranaga asyaroddzya Gl taksama Gemalimfa ru ru i de Tlushchavae cela i gemalimfu razglyadayuc yak adzinuyu sistemu tkanak unutranaga asyaroddzya nasyakomyh Lichynka kamara dzerguna u kryvi yakoj prysutnichae dyhalny pigment rodnasny gemaglabinu Gemalimfa z yaylyaecca adzinaj tkankavaj vadkascyu y cele nasyakomyh Yana skladaecca z vadkaga mizhkletachnaga rechyva plazmy i formavyh elementay kletak Plazma abo byaskolernaya abo afarbavana y zhaytlyavy ci zelenavaty koler Kroy lichynak kamaroy zvancoy chyrvanavataga koleru z za nayaynasci pigmentu rodnasnaga gemaglabinu yaki peranosic kislarod Utrymanne vady y gemalimfe 75 90 Plazma ytrymlivae nearganichnyya soli pazhyynyya rechyvy fermenty garmony pigmenty Reakcyya gemalimfy slabakislaya ci nejtralnaya pH 6 7 Salyonasc gemalimfy adpavyadae 0 7 1 3 rastvoru hlarydu natryyu Galoynaya funkcyya gemalimfy zabespyachenne organay pazhyynymi rechyvami i vydalenne z ih praduktay abmenu Gemalimfa taksama ytrymlivae garmony yakiya vydatkoyvayucca zalozami ynutranaj sakrecyi i ydzelnichayuc u regulyacyi fiziyalagichnyh pracesay Dyhalnaya funkcyya gemalimfy malavazhnaya i abmezhavana rastvoranym u yoj kislarodam Gemalimfa taksama stvarae ynutrany cisk u arganizme nasyakomaga padtrymlivayuchy formu cela y myakkacelyh napryklad lichynak Cisk gemalimfy vykarystoyvaecca dlya azhyccyaylennya nekatoryh viday mehanichnaga peramyashchennya napryklad dlya raspascirannya krylay razgortvannya habatka razryvu pokryvay pry lincy U nekatoryh nasyakomyh saranchovyya koniki zhuki shpanki bozhyya karoyki gemalimfa vypyrskvaecca y metah samaabarony en ci ytrymlivae biyalagichna aktyynyya rechyvy i vyluchaecca pry nebyaspecy Vazhnaya funkcyya imunitetu yakuyu vykonvae gemalimfa Imunnaya sistema nasyakomyh uklyuchae yady i antybiyotyki plazmy napryklad en i byalkovyya fermenty plazmy en a taksama amyaboidnyya gemacyty yakiya zdzyajsnyayuc en adnakletachnyh parazitay i ytvarayuc gemacytarnuyu kapsulu vakol shmatkletachnyh U nasyakomyh nyama specyfichnaga imunitetu z utvarennem antycelay pavodle typu imunitetu pazvanochnyh Adnak u nekatoryh nasyakomyh naziralisya vypadki karotkachasovaga specyfichnaga imunitetu dze rolya antycelay gulyali rechyvy nebyalkovaj pryrody Pry pashkodzhanni pokryvay u mnogih nasyakomyh gemalimfa yakaya vycyakae naverh zdolna zgortvacca i ytvarac kryvyany zgustak ru yyaylyae saboj ryhlae kletachnae ytvarenne yakoe ne mae strogaj lakalizacyi i razmyashchaecca ynutry cela Yago funkcyya skladaecca y nazapashvanni zapasay pazhyynyh rechyvay i ydzele y pramezhkavym metabalizme Padchas linki galadannya metamarfozu pry razvicci palavyh praduktay i en adbyvaecca vydatkoyvanne rezervovyh rechyvay nazapashanyh u trafacytah tlushchavaga cela Shmatlikiya nasyakomyya en isnuyuc za kosht zapasay nazapashanyh u tlushchavym cele na lichynkavyh stadyyah Akramya trafacytay u sklad tlushchavaga cela yvahodzyac yratnyya kletki yakiya nazapashvayuc machavuyu kislatu i micetacyty admyslovyya kletki u yakih zhyvuc simbiyatychnyya mikraarganizmy Kryvyanosnaya sistema Kryvyanosnaya sistema nasyakomyh nezamknyonaya Gemalimfa tolki chastkova znahodzicca y organe krovazvarotu spinny sasud yaki yyaylyae saboj myshachnuyu trubku U astatnim zha yana zapaynyae polasc cela ru i pramezhki pamizh organami abmyvayuchy ih Spinny sasud padzeleny na 2 addzely zadni serca i pyaredni aortu Serca padzelena na kamery ad chatyroh da dzesyaci zvychajna 9 yakiya adpavyadayuc brushnym segmentam U evalyucyjna razvityh grupah naziraecca tendencyya da pamyanshennya ih kolkasci Kozhnaya kamera serca mae pa dzve yvahodnyya adtuliny vuscejki ci oscii z klapanami praz yakiya gemalimfa pastupae ynutr z polasci cela U adtulinah pamizh kamerami serca taksama mayucca klapany yakiya zabyaspechvayuc ruh gemalimfy y adnym kirunku Zadni kanec serca zvychajna zakryty Aorta pazbaylena kamer i klapanay U vyniku pulsacyj kamer serca azhyccyaylyaecca ruh gemalimfy y zadne pyarednim kirunku u nekatoryh nasyakomyh naziraecca advarotnae cyachenne gemalimfy Chastata skarachennyay serca zalezhyc ad vidu nasyakomaga yago fizichnaga stanu fazy razviccya i vagaecca y mezhah ad 15 da 150 cyklay u hvilinu Pry dyyastale gemalimfa yvahodzic u yae praz vuscejki a pry sistale nagnyataecca naperad u aortu Aorta adkryvaecca adtulinaj u polasc galavy kudy pralivaecca gemalimfa U polasci cela nasyakomaga krovazvarot padtrymlivaecca dzvyuma dyyafragmami Skarachenne verhnyaj dyyafragmy pavyalichvae yomistasc kalyasardechnaj polasci kudy nakiroyvaecca gemalimfa y momant dyyastaly Skarachenne nizhnyaj dyyafragmy spryyae peramyashchennyu kryvi y polasci cela speradu nazad Takim chynam sumesnaya praca serca i dyyafragmay azhyccyaylyae cyrkulyacyyu gemalimfy y arganizme nasyakomaga pa spinnym sasudze zzadu naperad u polasci cela speradu nazad Ruh gemalimfy y prydatkah cela vusiki nogi kryly azhyccyaylyaecca dadatkovymi myascovymi pulsuyuchymi organami Zvychajna geta pulsuyuchyya ampuly ci ruhomyya membrany u nagah Nervovaya sistema Shema budovy nervovaj sistemy nasyakomyh P protacerebrum D dejtacerebrum T trytacerebrum G gnatacerebrum padglotachny ganglij VL ventralny ganglievy lancug Centralnaya nervovaya sistema CNS nasyakomyh uyaylyae saboj lancug asobnyh gangliyay zluchanyh adzinochnymi ci parnymi kanektyvami Samaya pyarednyaya chastka nervovaj sistemy zvanaya mozgam zajmae stanovishcha y adnosinah da stravavalnaga kanala Usya astatnyaya chastka CNS znahodzicca pad kishechnikam Mozg uyaylyae saboj try zroshchanyya ganglii i padzyalyaecca na try addzely pratacerebrum yaki adkazvae za zrok i skladanyya pavodzinskiya reakcyi dejtacerebrum anteny i trytacerebrum inervue nizhnyuyu gubu myshcy vakol rotavaj adtuliny unutranyya organy vyshejshy centr inervacyi ynutranyh organay Ad mozga adyhodzyac dzve kanektyvy yakiya aginayuc kishechnik z abodvuh bakoy i syhodzyacca na padglotachnym ganglii z yakoga pachynaecca ventralny nervovy lancuzhok Dalejshyya ganglii lyazhac pad stravavalnym traktam Padglotachny ganglij skladaecca z troh zroshchanyh gangliyay i regulyue pracu skivic gipafarynksa i slinnyh zaloz Grudnyya ganglii razvity lepsh za brushnyya z prychyny tago shto regulyuyuc pracu kanechnascej i krylay Brushnyya ganglii y pragresiynyh form mayuc tendencyyu da zliccya i ykarachennya nervovaga lancuzhka y celym Poyny metamarfoz chasta supravadzhaecca kancentracyyaj i pamyanshennem kolkasci gangliyay u imaga y paraynanni z lichynkami U nasyakomyh sa skladanymi pavodzinami sacyyalnyya nasyakomyya asabliva mocna razvity pratacerebrum a y im pavyalichanaya para U ih skancentravany yse kaardynuyuchyya i vyshejshyya asacyyatyynyya centry nervovaj sistemy i zamykayucca ymoyna reflektornyya suvyazi Nabytyya navyki pry ih razburenni strachvayucca ale zahoyvayucca Naziraecca karelyacyya pamizh skladanascyu pavodzin i stupennyu razviccya grybapadobnyh tel Napryklad syarod medanosnyh pchol grybapadobnyya cely najbolsh razvity y rabochyh pchol yakiya vykonvayuc use pracy a najmensh u U syarednim pamer grybapadobnyh celay u medanosnyh pchol royny 1 15 ad pameray usyago galaynoga mozga a y rabochyh murashak rodu yany skladayuc amal palovu ysyago mozga Vegetatyynaya nervovaya sistema inervue ynutranyya organy Yana skladaecca z troh addzelay kraniyalnaga tulaynaga i kaydalnaga Kraniyalny addzel pradstayleny stamatagastrychnaj sistemaj yakaya inervue pyarednyuyu kishku i serca Stamatagastrychnaya sistema yyaylyae saboj zluchany z trytacerebrumam frantalny ganglij perad mozgam zluchany z im zvarotnym nervam patylichny ganglij za mozgam a taksama kardyyalnyya i pryleglyya cely Kardyyalnyya cely azhyccyaylyayuc sakrecyyu svaih garmonay a taksama nazapashvanne garmonay nejrasakratornyh kletak mozga Asnoynaya funkcyya pryleglyh celay sintezavanne Tulayny addzel vegetatyynaj nervovaj sistemy pradstayleny nyaparnym nervam yaki lichycca analagam simpatychnaj nervovaj sistemy y pazvanochnyh U aposhnim brushnym ganglii nyaparny nerv utvarae dzve galiny yakiya inervuyuc zadnyuyu kishku i palavyya organy kaydalny addzel vegetatyynaj nervovaj sistemy Stravavalnaya sistema Stravavalnaya sistema nasyakomyh skladaecca z kishechnaga trakta i stravavalnyh zaloz U nekatoryh prymityynyh grup use try addzely kishechnaga kanala mayuc vyglyad prostaj trubki a y bolshasci nasyakomyh kozhny addzel dyferencyyavany na specyyalizavanyya padadzely U bolshasci nasyakomyh mayucca verhnyaskivichnyya nizhnyaskivichnyya i labiyalnyya slinnyya zalozy Najbolsh razvity gronkapadobnyya labiyalnyya slinnyya zalozy yakiya y vusenyay peratvarayucca y shoykaaddzyalyalnyya organy pry getym funkcyi slinnyh zaloz vykonvayucca mandzibulyarnymi zalozami U sline ytrymlivayucca roznyya u fitafagay dlya rasshchaplennya vuglyavoday i dlya peravarvannya tlushchay i byalkoy u drapezhnikay pekcinaza y y ru yakaya razburae zluchalnyya tkanki u kryvasmaktalnyh prysutnichayuc ayksiny yakiya sadzejnichayuc utvarennyu en na raslinah U nekatoryh nasyakomyh slinnyya zalozy moguc pradukavac shoyk feramony ci alatrafichnyya rechyvy yakiya vyluchayucca dlya harchavannya inshyh asobin Peraponchatakrylyya mayuc taksama glotachnyya zalozy z dapamogaj feramonay mandzibulyarnyh zaloz tarmozic razviccyo yaechnikay rabochyh pchol u yakih getyya zh zalozy vyluchayuc dlya karmlennya lichynak Kishechnik padzeleny na try addzely pyarednyuyu syarednyuyu i zadnyuyu kishki addzelenyya adna ad adnoj klapanami Kardyyalny klapan addzyalyae pyarednyuyu kishku ad zadnyaj a pilarychny syarednyuyu ad zadnyaj Scenki ysih addzelay kishechnika ytvorany adnaslojnym epiteliem yaki zvonku pakryty padoyzhnymi i kalcavymi myshachnymi valoknami yakiya zabyaspechvayuc ruh ezhy y kishechniku Usled za glotkaj razmeshchany tonki stravavod Yon mozha mec i Perad pachatkam syarednyaj kishki razmeshchany praventrykulus myshachny straynik utvorany mocna razvitymi kalcavymi myshcami i kutykulyarnymi zubcami Yon zabyaspechvae dadatkovae rasciranne ezhy i filtravanne harchovyh chascic yakiya praz kardyyalny klapan peradayucca y syarednyuyu kishku Asnoynym organam peravarvannya i ysmoktvannya pazhyynyh elementay sluzhyc syarednyaya kishka dze harchovyya masy pad dzeyannem fermentay rasshchaplyayucca na prostyya arganichnyya zluchenni Aposhniya abo absarbuyucca kletkami epiteliya scenak kishechnika abo dyfundziruyuc u gemalimfu Budova syarednyaj kishki zalezhyc ad typu ezhy yakaya paglynaecca Zadnyaya kishka padzelena rektalnym klapanam na tonkuyu i pramuyu kishki i y yoj adbyvayucca ysmoktvanne vady i farmiravanne ekskrymentay Tonkuyu kishku nasyalyayuc simbiyontnyya bakteryi prascejshyya i gryby yakiya dapamagayuc svaim gaspadaram asabliva saprafagam termitam i inshym u rasshchaplenni celyulozy da glyukozy Nekatoryya mikraarganizmy simbiyonty nasyakomyh moguc sintezavac vitaminy steryny i nezamennyya aminakisloty U nekatoryh nasyakomyh stravavalnaya sistema y stalaj stadyi razviccya ne funkcyyanue Napryklad u nyama skivic a kishechnik redukavany yany ne zhyvyacca i zhyvuc usyago nekalki gadzin ci dzyon Vydzyalyalnaya sistema Samec strakazy en Malpigievy sasudy i zadnyaya kishka sluzhac asnoynymi organami vydzyalennya y peravazhnaj bolshasci nasyakomyh Najbolsh prymityynymi organami vydzyalennya z yaylyayucca parnyya labiyalnyya organy shchacinahvostak Geta gamolagi metamernyh organay kolchatyh charvyakoy a taksama antenalnyh i maksilyarnyh zaloz rakapadobnyh Yany skladayucca z pachatkovaga myashechka zvilistaga labirynta vyvadnoj pratoki yakaya adkryvaecca adtulinaj nad nizhnyaj guboj U bolsh daskanalyh grup nasyakomyh asnoynym organam vydzyalennya z yaylyayucca malpigievy sasudy Yany mayuc vyglyad trubachak yakiya adkryvayucca na myazhy syarednyaj i zadnyaj kishak Chasta malpigievy sasudy svabodna zakanchvayucca y gemalimfe Ih kolkasc var irue y roznyh grupah ad dzvyuh vasmi da 80 100 shtuk U sheragu vypadkay mae mesca kreptanefryya kali konchyki malpigievyh sasuday bolshayuc da zadnyaj kishki sustrakaecca y zhukoy setkakrylyh vusenyay i uk shto pamyanshae stratu vilgaci Malpigievy sasudy i zadnyaya kishka z yaylyayucca organami emunktaryyalnaj ekskrecyi i vyzvalyayuc arganizm nasyakomaga ad praduktay abmenu rechyvay shlyaham ih vyvadu y navakolnae asyaroddze U organah nakaplyalnaj ekskrecyi nakoplivayucca y kletkah ci tkankah bez nepasrednaga ih vyluchennya z arganizma U nasyakomyh takimi organami z yaylyayucca ru i prykardyyalnyya kletki Lichynki peraponchatakrylyh chyyo razviccyo adbyvaecca y sotah ne vyluchayuc ekskrymenty da momantu akuklennya i kanchatkovyya pradukty ih metabalizmu adkladvayucca y tlushchavym cele Prykardyyalnyya kletki razmyashchayucca vakol aorty i sardechnaga sasuda chasam utvarayuchy skopishchy i y inshyh uchastkah cela Da dadatkovyh organay nakaplyalnaj ekskrecyi adnosyacca epidermalnyya kletki i ih vytvornyya U nekatoryh nasyakomyh tutavy shaykaprad ru vydzyalyalnuyu funkcyyu vykonvayuc taksama nekatoryya kletki gipadermy yakiya skidvayucca padchas linki Farmiravanne ekskretay u malpigievyh sasudah i zadnyaj kishcy adbyvaecca y dzve fazy filtravanne gemalimfy i zvarotnae ysmoktvanne vady i karysnyh rechyvay u gemalimfu Sfarmiravanyya ekskrety vyvodzyacca razam z ekskrymentami Galoynym azocistym ekskretam u nazemnyh nasyakomyh z yaylyaecca machavaya kislata Vytvornyya machavoj kislaty i z yaylyaecca asnoynym azocistym ekskretam u nekatoryh luskakrylyh taksama moguc z yaylyacca ekskretornymi praduktami U vodnyh nasyakomyh i lichynak kanchatkovym praduktam z yaylyaecca amiyak Endakrynnaya sistema Organy endakrynnaj sistemy nasyakomyh sintezuyuc nakoplivayuc i vyluchayuc u gemalimfu roznyya garmony yakiya regulyuyuc fiziyalagichnyya pracesy Asnoynyya endakrynnyya organy y nasyakomyh pradstayleny nejrasakratornymi kletkami retracerebralnym kompleksam perysimpatychnymi organami i pratarakalnymi zalozami Nejrasakratornyya kletki znahodzyacca y roznyh gangliyah CNS i vypracoyvayuc nejragarmony Retracerebralny kompleks utvorany dzvyuma parami mazgavyh zaloz zvanyh kardyyalnymi i pryleglymi celami Yago funkcyi skladayucca y nazapashvanni garmonay mazgavyh nejrasakratornyh kletak a taksama pradukcyi ylasnyh garmonay yakiya regulyuyuc abmen rechyvay razviccyo razmnazhenne i pavodziny nasyakomyh Asnoynaya funkcyya pryleglyh celay skladaecca y vypracoycy Pratarakalnyya zalozy vydzyalyayuc ekdzizony garmony yakiya vyklikayuc linku nasyakomyh Palavaya sistema Muzhchynskiya palavyya zalozy nasyakomyh pradstayleny dzvyuma u yakih adbyvaecca Kozhny z ih utvorany zyhodnaya kolkasc yakih roynaya syami Drugasnae pavelichenne kolkasci falikulay da 60 80 adznachaecca y pramakrylyh i tarakanay u toj chas yak u dvuhkrylyh i bloh semyannik skladaecca tolki z adnago falikula S semyannikoy spermatazoidy traplyayuc u sistemu semyapravoday utvoranyh parnymi semyapratokami i semyavyvyargalnym kanalam Semyapratoki pachynayucca ad semyannikoy i zakanvayucca semyavymi burbalkami Yany taksama pavedamlyayucca z muzhchynskimi prydatkavymi zalozami yakiya farmiruyuc spermatafor Semyavyvyargalny kanal vyvodzic ih praz muzhchynskiya kapulyatyynyya organy Zvychajna samcy nasyakomyh mayuc tolki adnu palavuyu adtulinu i adzin kapulyatyyny organ razmeshchany na kancy IX sternita brushka Ale y samcoy pradstaynikoy atraday i vuhavyortak yosc pa dva kapulyatyynyya organy Struktury zvychajna zvyazanyya z kapulyatyynym organam farmiruyuc muzhchynskiya genitalii Zhanochyya palavyya organy nasyakomyh pradstayleny dzvyuma i palavymi shlyahami Yaechniki ytvorany asobnymi yajcavymi trubkami avaryyoly zyhodnaya kolkasc sem Adnak u bolshasci nasyakomyh naziraecca abo pamyanshenne abo pavelichenne ih kolkasci Napryklad amal usyo luskakrylyya mayuc pa 4 avaryyoly y yaechniku U matki medanosnaj pchaly kolkasc avaryyol u syarednim skladae 160 par Maksimalnaya kolkasc avaryyol da 2000 u kozhnym yaechniku vyyaylena y yajcarodnyh samak termitay Pamyanshenne kolkasci avaryyol da adnoj dzvyuh naziraecca y nasyakomyh yakiya perajshli da parazityzmu i zhyvanaradzhennya Va ysih nasyakomyh akramya ad yaechnikay adyhodzyac dva lateralnyya yajcavody yakiya zlivayucca razam utvarayuchy nyaparny medyyalny yajcavod Zvychajna yon zluchaecca z genitalnaj kameraj Dlya adkladvannya yajcay i dlya yvyadzennya kapulyatyynaga organa samca pry sparavanni sluzhyc vonkavaya adtulina genitalnaj kamery U bolshasci matylyoy kapulyatyynaya i palavaya adtuliny z yaylyayucca padzelenymi i razmeshchany na roznyh brushnyh segmentah VIII i IX U zhyvarodzyachyh nasyakomyh yajcy traplyayuc z medyyalnaga yajcavoda y pashyrenne palavyh shlyahoy matku dze y dalejshym i adbyvaecca razviccyo embryyonay Padchas pracesu kapulyacyi samka atrymlivae ad samcoy spermu yakaya zahoyvaecca y semyapryyomniku i vykarystoyvaecca dlya apladnennya yajcay pry ih adkladvanni Prydatkavyya zalozy zhanochaj palavoj sistemy y nasyakomyh pradukuyuc klejki yaki sluzhyc dlya pryklejvannya yajcay da substrata U tarakanay i bagamolay yon sluzhyc dlya ytvarennya peraponchatakrylyya haraktaryzuyucca tym shto adna z prydatkavyh zaloz u ih peratvaraecca y atrutnuyu zalozu a inshaya pradukue sakret dlya zmazvannya yajcaklada ci dzhala Organy pachuccyay Nasyakomyya yak i inshyya shmatkletachnyya arganizmy mayuc mnostva roznyh ci sensil adchuvalnyh da peynyh razdrazhnyalnikay Receptary nasyakomyh velmi raznastajnyya i da ih adnosyac mehanareceptary gukavyya receptary prapryyaceptary fotareceptary termareceptary hemareceptary Z ih dapamogaj nasyakomyya yloylivayuc energiyu vypramenvannyay u vyglyadze cyapla i svyatla mehanichnyya vibracyi uklyuchayuchy shyroki dyyapazon gukay mehanichny cisk silu cyazharu kancentracyyu y pavetry vadzyanoga paru i lyatuchyh rechyvay a taksama mnostva inshyh faktaray Nasyakomyya mayuc taksama razvitae pachuccyo nyuhu i smaku Mehanareceptarami z yaylyayucca tryhoidnyya sensily yakiya ysprymayuc taktylnyya stymuly Nekatoryya sensily moguc uloylivac samyya nyaznachnyya vaganni pavetra vakol nasyakomaga a inshyya signalizuyuc pra stanovishcha chastak cela adnosna adna adnoj Pavetranyya receptary ysprymayuc hutkasc i kirunak patokay pavetra kalya nasyakomaga i regulyuyuc hutkasc palyotu Zrok Gl taksama Fasetachnyya vochy i ru Shema budovy fasetachnaga voka nasyakomaga Galava shershnya Akramya dvuh vyalikih fasetachnyh vachej dobra bachnyya 3 nevyalikiya vochki y voblasci lba Kvetka pry zvychajnym i UF asvyatlenni unize Zrok adygryvae vyalikuyu rolyu y zhycci nasyakomyh yakiya valodayuc tryma typami organay zroku fasetachnymi vachami lateralnymi stemy i darsalnymi vochkami U dzyonnyh i lyatuchyh formay zvychajna prysutnichae 2 skladanyya voki i 3 aceliya Stemy mayucca y lichynak nasyakomyh z poynym peratvarennem Yany razmyashchayucca pa bakah galavy y kolkasci 1 30 z kozhnaga boku Darsalnyya vochki acelii sustrakayucca razam z fasetachnymi vachami i funkcyyanuyuc u yakasci dadatkovyh organay zroku Acelii znojdzeny y imaga bolshasci nasyakomyh nyama y mnogih matylyoy i dvuhkrylyh u rabochyh murashak i slyapyh formay i y nekatoryh lichynak vyasnyanki strakozy Yak pravila yany mayucca tolki y nasyakomyh yakiya dobra lyatayuc Zvychajna prysutnichae 3 darsalnyya vochki razmeshchanyya y vyglyadze trohvugolnika y lobna cemyannoj voblasci galavy Ih asnoynaya funkcyya veragodna skladaecca y acency asvetlenasci i yae zmyanennya Myarkuecca shto yany taksama byaruc udzel u glyadzelnaj aryentacyi nasyakomyh i reakcyyah Kalyarovy zrok nasyakomyh mozha byc dyhramatychnym murashki zhuki bronzayki ci tryhramatychnym pchalinyya i nekatoryya matyli Isnuyuc nasyakomyya yakiya zdolnyya adroznivac kolery tolki adnoj verhnyaj ci nizhnyaj paloykaj fasetachnaga voka Dlya nekatoryh nasyakomyh bachnaya chastka spektra ssunuta y karatkahvalevy bok Napryklad pcholy i murashki ne bachac chyrvonaga koleru 650 700 nm ale adroznivayuc chastku yltrafiyaletavaga spektra 300 400 nm Pcholy i inshyya nasyakomyya apylyalniki moguc ubachyc na kvetkah ultrafiyaletavyya malyunki skrytyya ad zroku chalaveka Analagichna matyli zdolnyya adroznivac elementy afarboyki krylay bachnyya tolki va yltrafiyaletavym vypramenvanni Nekatoryya nasyakomyya zdolnyya zapaminac i abagulnyac glyadzelnyya vobrazy Pcholy razvedchyca moguc pavedamlyac chlenam svayoj syam i z dapamogaj admyslovaga tanca shlyah da znojdzenaj krynicy kormu Rasshyfroykaj movy tancay pchol zajmaysya Karl fon Frysh yaki atrymay u 1973 godze za svae pracy y getaj voblasci Nobeleyskuyu premiyu Slyh Usprymanne gukay yakiya peradayucca praz cvyordy substrat azhyccyaylyaecca y nasyakomyh vibrareceptarami razmeshchanymi y galyonkah nog kalya ih suchlyanennya sa scyagnom Shmat yakiya nasyakomyya valodayuc vysokaj adchuvalnascyu da strasennyay substrata na yakim yany znahodzyacca Usprymanne gukay praz pavetra ci vadu azhyccyaylyaecca fonareceptarami Dvuhkrylyya ysprymayuc guki pry dapamoze Najbolsh skladanymi slyhavymi organami nasyakomyh z yaylyayucca Kolkasc sensil yakiya yvahodzyac u sklad adnago tympanalnaga organa var irue ad 3 nekatoryya matyli da 70 saranchovyya i navat da 1500 u peychyh cykad U konikay cvyrkunoy i myadzvedak tympanalnyya organy znahodzyacca y galyonkah pyarednih nog u saranchovyh pa bakah pershaga brushnaga segmenta Slyhavyya organy peychyh cykad kalya asnovy brushka y blizkasci ad gukavyrablyayuchaga aparata Slyhavyya organy nachnyh matylyoy znahodzyacca y aposhnim grudnym segmence ci y adnym z dvuh pyarednih segmentay brushka i moguc usprymac yakiya vydayucca kazhanami Medanosnyya pcholy vydayuc guki prymushayuchy vibryravac chastku toraksa shlyaham chastyh myshachnyh skarachennyay Guk uzmacnyaecca krylavymi plascinami U adroznenne ad mnogih nasyakomyh pcholy zdolnyya vydavac guki roznaj vyshyni i tembray shto dazvalyae im peradavac infarmacyyu pasrodkam roznyh haraktarystak guku Pachuccyo nyuhu i smaku Nasyakomyya mayuc razvity nyuhalny aparat Usprymanne pahay azhyccyaylyaecca dzyakuyuchy nyuhalnym sensilam razmeshchanym na a chasam i na kalyarotavyh prydatkah Na yzroyni hemareceptaray adbyvaecca pershasny padzel nyuhalnyh razdrazhnyalnikay dzyakuyuchy nayaynasci dvuh typay receptarnyh nejronay Nejrony generalisty raspaznayuc velmi shyroki nabor himichnyh zluchennyay ale pry getym mayuc nizkuyu adchuvalnasc da pahay Nejrony specyyalisty reaguyuc tolki na adno ci nekalki rodnasnyh himichnyh zluchennyay Yany zabyaspechvayuc usprymanne pahuchyh rechyvay yakiya zapuskayuc peynyya pavodzinskiya reakcyi palavyya feramony harchovyya i vuglyakisly gaz U samcoy tutavaga shaykaprada nyuhalnyya sensily dasyagayuc tearetychna magchymaj myazhy adchuvalnasci dlya yzbudzhennya nejrona specyyalista dastatkova ysyago tolki adnoj malekuly feramonu samki U svaih vopytah Zh A Fabr vyznachyy shto samcy moguc vyyaylyac samak pa feramonah na adleglasci da 10 km Kantaktnyya hemareceptary ytvarayuc peryferychny addzel smakavaga analizatara nasyakomyh i dazvalyayuc im acenvayuc prydatnasc substrata dlya harchavannya ci yajcakladki Getyya receptary razmyashchayucca na rotavyh chastkah konchykah lapak antenah i yajcakladze Bolshasc nasyakomyh zdolny raspaznavac rastvory solyay glyukozy cukrozy i inshyh vuglyavoday a taksama vadu Hemareceptary nasyakomyh redka reaguyuc na shtuchnyya rechyvy yakiya imituyuc salodki ci gorki smak u adroznenne ad hemareceptaray pazvanochnyh Napryklad saharyn ne ysprymaecca nasyakomymi yak salodkae rechyva Palavy dymarfizm i palimarfizmAsnoynyya artykuly Palavy dymarfizm i Palavy dymarfizm na prykladze strakazy Calopteryx virgo Samec zleva i samka Palavy palimarfizm murashak listarezay Rabochyya roznyh kast zleva i dzve matki sprava Palavy dymarfizm u nasyakomyh chasta prayaylyaecca velmi yarka pa sheragu zneshnih drugasna palavyh prykmet velichyni cela i roznym detalyam yago budovy pa afarboycy forme i pameram vusikay Chasam yon prayaylyaecca asabliva rezka napryklad roznyya vyrasty rogi na galave i pyarednespincy samcoy zhukoy padsyamejstva praktychna ne razvity ci adsutnichayuc u samak abo prazmerna razvityya u paraynanni z samkami en samcoy zhukoy ragachoy Vyrazhanaj prayavaj palavoga dymarfizmu z yaylyaecca taksama chastkovaya ci poynaya strata krylay samkami sheragu matylyoy nekatoryya pyadzeniki i vaynyanki a taksama nog i vusikay Takaya byaskrylasc samak typovaya dlya vysakagornyh i arktychnyh viday a taksama viday yakiya lyatayuc rannyaj uvesnu ci poznyaj vosennyu Napryklad samka matylya z Pamira i Cyan Shanya z calkam redukavanymi krylami amal pazbaylena nog i mae vyalikae bochkapadobnae brushkam dlya pradukcyi yaec Samcy chasta adroznivayucca bolshaj ruhomascyu chym samki yakiya y nekatoryh grup nasyakomyh vyaduc bolsh skrytny sposab zhyccya chym samcy Chascyakom samcy i samki zneshne ne adroznivayucca pamizh saboj i raspaznac ih magchyma tolki pa budove genitalnaga aparata Unikalny vypadak reversnaga palavoga dymarfizmu vyadomy y vodnaga klapa U byaskrylaj maladoj samki na spinnoj paverhni cela yosc admyslovy zalozisty ychastak yaki pryvablivae pradstaynikoy procileglaga polu Samec udvaya menshy pa pamery yago dayzhynya kalya 1 mm chaplyaecca da yago harchuecca vydzyalennyami pary darsalnyh zaloz sedzyachy na partnyorcy nekalki dzyon U sheragu vypadkay u nasyakomyh sustrakaecca isnavanne nekalkih formay adnago vidu yakiya adroznivayucca zneshne Najbolsh raspaysyudzhanym z yaylyaecca palavy palimarfizm ulascivy zvychajna ru dlya yakih harakterna dyferencyyacyya asobin u syam i na nekalki formay samcoy samak rabochyh nepalavaspelyh samak Chasam adznachaecca z yaylenne dadatkovyh formay rabochyh t z Inshy typ z yaylyaecca ekalagichnym palimarfizmam yakiya yznikae pad uzdzeyannem abiyatychnyh faktaray navakolnaga asyaroddzya Napryklad isnavanne daygakrylaj karotkakrylaj byaskrylaj formay u sheragu pramakrylyh klapoy i inshyh U zhuka alenya vyluchayuc try formy samcoy na asnove zmenlivasci pameru zhavalay i formy galavy Gety typ palimarfizmu ne mae genetychnaj pryrody i abumoyleny yzdzeyannem faktaray asyaroddzya i harchavannya Razviccyo i razmnazhenneRazmnazhenne Dvuhpolae razmnazhenne Sparavanne pary dzvyuh kalyarovyh varyyacyj Brazhnika tapolevaga Razmnazhenne y nasyakomyh peravazhna adbyvaecca dvuhpolym shlyaham yaki yklyuchae asemyanenne apladnenne i adkladvanne yaec ci adradzhenne lichynak Typovae vonkava ynutranae asemyanenne syarod nasyakomyh harakterna dlya padklasa pershasnabyaskrylyh Apterygota U krylatyh nasyakomyh Pterygota typovae vonkava ynutranae asemyanenne ne sustrakaecca a peranos spermy y ih zaysyody supravadzhaecca pracesam sparoyvannya U pradstaynikoy mnogih atraday krylatyh nasyakomyh adznachaecca ynutranae spermatafornae asemyanenne pry yakim spermatafory yvodzyacca nepasredna y palavyya shlyahi samki abo padveshvayucca da ih Pry ynutranym asemyanenni spermatafor abaranyae semyanuyu vadkasc ad vysyhannya i zabyaspechvae yae pazhyynymi rechyvami Abalonka spermatafora rastvaraecca y palavyh shlyahah samki spermatazoidy aktyvuyucca i migruyuc u semyapryyomnik U nasyakomyh chyyo sparavanne pracyakae bez spermataforay pry kapulyacyi semyavaya vadkasc svabodna yvodzicca samcom u palavyya shlyahi samki Inshyya sposaby razmnazhennya Gl taksama Partenagenez i Byaspolae razmnazhenne en y tlej Sherag nasyakomyh yakiya zvychajna razmnazhayucca dvuhpolym shlyaham haraktaryzuyucca zdolnascyu da spantanaga partenagenezu pry yakim yajcy razvivayucca bez apladnennya Gety typ partenagenezu vyadomy y tutavaga shaykaprada U toj zha chas papulyacyjny partenagenez sustrakaecca va ysih atradah nasyakomyh ale chascej u senaeday Partenagenetychnyya vidy i rasy nasyakomyh zvychajna prazhyvayuc va ymovah panizhanaj aktyynasci i nedastatkovaj kolkasci polay yakiya abcyazharvayuc magchymasc sustrechy asobin dlya sparavannya Napryklad paysyudna razmnazhaecca dvuhpolym shlyaham ale na poynachy areala perahodzic da partenagenetychnaga razmnazhennya U mnogih viday senaeday isnuyuc papulyacyi dvuh typay dvuhpolyya i partenagenetychnyya yakiya zusim ne mayuc samcoy Pry getym samki z partenagenetychnyh papulyacyj strachvayuc zdolnasc sparoyvacca z samcami Cyklichny partenagenez vyyaylyaecca chargavannem partenagenetychnyh i dvuhpolyh pakalennyay Yago prykladami sluzhac tli i galicy u yakih partenagenez spaluchaecca z zhyvanaradzhennem Uletku partenagenetychnyya samki nyavinnicy naradzhayuc lichynak a aplodnenyya samki dvuhpolaga pakalennya yakiya z yaylyayucca da voseni adkladvayuc yajcy na zimu U galic z padsyamejstva cyklichny partenagenez spaluchaecca ne tolki z zhyvanaradzhennem ale i z neateniyaj Vybarchy partenagenez adznachaecca y peraponchatakrylyh z aplodnenyh yaec razvivayucca samki a z ne aplodnenyh samcy Svoeasablivaya i skladanaya biyalogiya razmnazhennya zhuka u yakoga vyadomy try lichynkavyya yzrosty Lichynki pershaga yzrostu velmi ruhomyya ale ne zhyvyacca Paslya linki yany peratvarayucca y byaznogih lichynak 2 ga yzrostu yakiya aktyyna zhyvyacca Yany u svayu chargu peratvarayucca y lichynak 3 ga yzrostu yakiya ne zhyvyacca ale zdolnyya da razmnazhennya i naradzhayuc mnostva lichynak 1 ga yzrostu Vyadomyya y getaga vidu i imaga yakiya razvivayucca z lichynak drugoga yzrostu U mikramaltusa mae mesca adziny syarod nasyakomyh vypadak spaluchennya z razmnazhennem lichynak Syarod nasyakomyh byaspolae razmnazhenne adznachana tolki na embryyanalnaj stadyi y veerakrylyh i y nekatoryh endaparazitychnyh peraponchatakrylyh Gety sposab razmnazhennya yaki atrymay nazvu skladaecca y tym shto z adnago yajca razvivaecca ne adzin zarodak a nekalki Shlyubnyya rytualy Zmaganne dvuh samcoy zhuka alenya Samec pchaly Euglossa z pashyranymi galyonkami zadnih nog yakiya kancentruyuc lyatuchyya zluchenni dlya prycyagnennya samak Shmat yakiya grupy nasyakomyh mayuc razvityya shlyubnyya rytualy shto papyarednichayuc samamu pracesu sparoyvannya Skladanyya formy zalyacannya yak to shlyubnyya palyoty i tancy adznachayucca y mnogih matylyoy Napryklad samcy lyacyac pad samkaj a zatym razvarochvayucca y inshy bok dakranayuchysya krylami vusikay samki u samec lyacic zzadu samki zahoyvayuchy pastayannuyu dystancyyu U inshyh viday matylyoy samka mozha syadzec na rasline a samec zdzyajsnyae tancuyuchy palyot prama nad yoj vyluchayuchy feramony stymulyuyuchyya yae da sparavannya Samcy nekatoryh nasyakomyh napryklad zhukoy ragachoy zmagayucca za samak na shlyubnyh turnirah Samcy aystralijskaj adzinochnaj chasta zabivayuc adzin adnago y sutychcy za samku Pry getym adznachaecca dymarfizm samcoy napryklad u i insh Valodayuchy vachami na doygih scyablinkah samcy ladzyac bai pamizh saboj za celyya garemy samak yakiya zbirayucca grupami na nachleg Samcy sheragu napryklad prynosyac u padarunak samcy zloylenae nasyakomae i chym bolshaya zdabycha tym vyshej imavernasc pachatku sparoyvannya U taykachykay samec perad sparoyvannem taksama padae samcy padarunak pyalyostak kvetki ci zdabychu inshae nasyakomae Samcy mayuc unikalnyya perajnachanyya shyrokiya zadniya nogi yakiya vykarystoyvayucca dlya zboru i zahoyvannya roznyh lyatuchyh zluchennyay chascej efiray yakiya zbirayucca imi na roznyh kvetkah i sluzhac dlya prycyagnennya samak U nekatoryh viday nasyakomyh samcy moguc zastavacca z samkaj paslya sparavannya i ahoyvac yae ad inshyh samcoy pakul yana ne adkladze yajcy Samcy matylya pachynayuc sparoyvacca z samkaj yashche da zakanchennya yae poynaga vyhadu z kukalki Geta z yava y anglamoynaj litaratury atrymala nazvu zgvaltavanne kukalki angl pupal rape Zhyccyovy cykl Asnoyny artykul ru Shema poynaj metamarfozy nasyakomyh na prykladze zhukoy ragachoy Uves zhyccyovy cykl zvany generacyyaj ci pakalennem pracyakae y roznyh viday na pracyagu neadnolkavaga chasu Shmat yakiya vidy mayuc karotkuyu pracyaglasc generacyi Samy karotki palavy zhyccyovy cykl ad adkladvannya yajca da vyhadu imaga vyyayleny y nastupnyh viday nasyakomyh kamar mensh za 1 tydzen muha 9 dzyon Nekatoryya vidy zdolnyya davac u god da 10 15 pakalennyay sherag tlej nekatoryya trapichnyya matyli i bolsh U inshyh adna generacyya pracyagvaecca shmat gadoy tak u chornaga tarakana razviccyo doyzhycca 4 gady a y 17 gadoy Inshym istotnym bokam zhyccyovaga cyklu viday z yaylyaecca chas pracyaglasci tyh ci inshyh faz razviccya Tak zimoyka viday yakiya zhyvuc va ymeranym poyase mozha prahodzic na stadyi yajca lichynki kukalki abo imaga adpavedna z getym zmyanyaecca chas pracyaglasci inshyh faz na pracyagu vegetacyjnaga peryyadu Vidy moguc adroznivacca adzin ad adnago ne tolki kolkascyu generacyj u godze ale i chasam prahodzhannya asobnyh stadyj razviccya geta znachyc gadavym cyklam Chasam gadavy cykl uskladnyaecca zatrymkaj razviccya en yakaya supravadzhaecca panizhennem abmenu rechyvay i spynennem zhyylennya Dyyapayza kantralyuecca yak zneshnimi temperatura dayzhynya svetlavoga dnya i insh tak i ynutranymi garmanalnymi faktarami z yaylyayuchysya adnoj z formay prystasavannya nasyakomyh da zhyccya y ablascyah z rezkimi sezonnymi zmyanennyami klimatu Mnogiya dyyapayzuyuchyya nasyakomyya pry vymushanym razvicci bez dyyapayzy napryklad u labaratornyh umovah adchuvayuc parushenni antagenezu ci ginuc Bolshasc nasyakomyh pershasna adkladae yajcy ale nekatoryya vidy zdolnyya da adradzhennya lichynak Fakultatyynae zhyvanaradzhenne kali samki moguc adkladac yajcy i adradzhac lichynak adznachana y nekatoryh zhukoy listaeday i stafiliday Abligatnae zhyvanaradzhenne supravadzhaecca yzniknennem matki u yakoj adbyvaecca razviccyo embryyonay Pry sapraydnym zhyvanaradzhenni adznachayucca bolsh cesnyya yzaemaadnosiny pamizh matchynym arganizmam i embryyonami yakiya razvivayucca y im Pry getym embryyony zabyaspechvayucca ad samki malachkom yakoe ytrymlivae neabhodnyya pazhyynyya rechyvy Zdolnasc da yajcazhyvanaradzhennya sustrakaecca y shmat yakih grup nasyakomyh Varta zgadac pra zhyvanaradzhenne tlej i galic u yakih yano z yaylyaecca scheplenym z cyklichnym partenagenezam Sapraydnae zhyvanaradzhenne adznachana taksama y tarakanay rodu i nekatoryh muh yakiya adradzhayuc stalyh lichynak yakiya ne prystupayuc da zhyylennya i akuklyayucca Yajcy nasyakomyh moguc byc roznaj formy z tryvalaj hitynavaj abalonkaj yakaya chasam mae skladanuyu formu Ih pamery ad dolyay milimetra da 16 5 mm u dayzhynyu pry dyyametry 3 mm u draynyanaj pchaly Kolkasc adkladzenyh yaec ad 1 u sheragu tlej da dzyasyatkay tysyach i bolsh Matyl z Aystralii adklala 29 100 yaec a pry razreze y yoj znajshlosya yashche kalya 15 tysyach yaec naezniki i adkladayuc da 15 000 yaec Matka termita adkladae kalya 30 tysyach yaec u sutki na pracyagu prykladna 10 gadoy svajgo zhyccya u sume bolsh za 100 mln yaec kladze da 120 tysyach yaec kozhnyya 36 dzyon a matka kachavoj murashki mozha adklasci da 4 mln yaec za adzin mesyac Samae malenkae nashchadstva prynosyac muhi kryvasoski vidu Hippobosca variegata 4 lichynki i Glossina palpalis 6 12 lichynak Sposaby adkladannya yaec raznastajnyya Mnogiya nasyakomyya prosta raskidvayuc yajcy peryyadychna ci partyyami vyluchayuchy ih Inshyya prymacoyvayuc ih da substrata U sheragu vypadkay kladki yaec pakryvayucca penistymi slizistymi ci inshymi vyluchennyami Paslya zavyarshennya razviccya y yajcy embryyagenezu adbyvaecca vyluplenne Z getaga momantu nasyakomae ystupae y drugi etap svajgo razviccya fazu z yakoj i pachynaecca paslyazarodkavy peryyad U nasyakomyh prasochvaecca tendencyya da padzelu zhyccyovyh funkcyj pamizh lichynkami i imaga Padchas fazy lichynki adbyvaecca rost i nazapashvanne pazhyynyh rechyvay a y faze imaga razmnazhenne i rassyalenne Poynaya i nyapoynaya metamarfoza Vusen matylya Calliteara pudibunda Gl taksama Kukalka i Imaga Vyshejshyh ci krylatyh nasyakomyh padzyalyayuc na nasyakomyh z poynym i nyapoynym peratvarennem Peravazhnaya bolshasc viday nasyakomyh z poynaj metamarfozaj prahodzyac u svaim razvicci chatyry fazy yajco lichynka kukalka i imaga Adnak mayucca nekatoryya vyklyuchenni napryklad shpanki naziraecca z yava z pyaccyu shascyu i bolsh fazami yakiya pradstayleny y vidze dadatkovyh admyslovyh lichynkavyh stadyj nepadobnyh na asnoynuyu lichynku i imaga U shpanak rodu i geta dadatkovaya stadyya zavecca Inshym vyklyuchennem z yaylyaecca neateniya yakaya yyaylyae saboj zdolnasc dasyagac palavoj spelasci i razmnazhaecca na stadyi lichynki napryklad u samak zhukoy rodu Pry getym u razvicci samak vyklyuchayucca adrazu dzve fazy kukalka i imaga adnak geta z yava ne vyklyuchae zvychajnaga razviccya samcoy Nyapoynae peratvarenne haraktaryzuecca prahodzhannem nasyakomym troh faz razviccya yajco i imaga Pry getym u nasyakomyh z nyapoynym peratvarennem lichynki zneshne padobnyya na stalyh nasyakomyh i adroznivayucca ad ih menshymi pamerami adsutnascyu ci zachatkavymi vonkavymi palavymi prydatkami i krylami U zvychajna mayuc chervepadobnuyu formu cela i tolki imaga valodayuc usimi asablivascyami harakternymi dlya atrada U bolshasci viday nasyakomyh z nyapoynym peratvarennem imaga i lichynki vyaduc padobny sposab zhyccya Lichynki nasyakomyh velmi raznastajnyya ale moguc byc zvedzeny da dvuh asnoynyh typay padobnyh da stalyh asobin i nepadobnyh pershyya zavucca nimfami drugiya sapraydnymi lichynkami Nimfy padobnyya da stalyh stadyyaj yak marfalagichna tak i biyalagichna yany zhyvuc zvychajna y tym zha asyaroddzi shto i imaga i zhyvyacca padobna Sapraydnyya lichynki rezka adroznivayucca ad stalyh asobin zneshnim vyglyadam asyaroddzem prazhyvannya i ezhaj Menavita takim lichynkam dlya peratvarennya y stalae nasyakomae patrabuecca stadyya kukalki U nekatoryh vodnyh nasyakomyh peratvarenne lichynak u imaga prahodzic praz pramezhkavuyu stadyyu Yano mae zneshniya asablivasci stalyh nasyakomyh ale ne razvita y palavym staylenni Rost i razviccyo lichynak supravadzhayucca peryyadychnymi linkami skidannem skurnyh pokryvay dzyakuyuchy chamu adbyvayucca rost cela i yago vonkavyya zmeny Kolkasc linek lichynki neadnolkavaya y roznyh nasyakomyh i var irue ad troh muhi shmat yakiya zhuki ci chatyroh pyaci matyli pramakrylyya klapy i insh da 25 30 u adnadzyonak i vyasnyanak Z kozhnaj novaj linkaj lichynka ystupae y nastupnuyu stadyyu ci yzrost Kolkasc linek adpavyadae kolkasci lichynkavyh uzrostay Ureshce lichynki perahodzyac u stalae nasyakomae imaga U nasyakomyh z nyapoynym peratvarennem geta adbyvaecca padchas aposhnyaj linki lichynki a z poynym peratvarennem praz admyslovuyu fazu razviccya zvanaj kukalkaj Zvychajna kukalki neruhomyya ale chasam zdolnyya da peramyashchennya dzyakuyuchy rytmichnym vyginannyam cela u vyarblyudak nekatoryh muh Chasam peradkukalachny stan supakoyu paznachaecca yak admyslovaya stadyya peradkukalka Kukalki roznyh nasyakomyh velmi adroznivayucca adna ad adnoj asablivascyami budovy Nyaredka perad akuklennem lichynki atachayuc syabe kokanam yaki chascej za ysyo robicca z shoyka Chasta shoyk sluzhyc asnovaj dlya zmacavannya chascic substrata z yakoga farmiruecca kokan Mnogiya lichynki zhukoy i vuseni matylyoy ne majstruyuc sabe kokan ale vyrablyayuc akrugluyu polasc z atachalnaga substrata i svaih ekskrymentay utvarayuchy t z kalysachku Imaga z yaylyaecca zaklyuchnaj stadyyaj zhyccyovaga cyklu Admyslovuyu formu metamarfozy yakaya prahodzic sumesna z asnoynaj uyaylyae saboj tak zvanaya fazavaya zmenlivasc adkrytaya pershapachatkova y saranchovyh ale zatym vyyaylenaya i y astatnih pramakrylyh a taksama y nekatoryh palachnikay matylyoy i inshyh nasyakomyh Sutnasc yae skladaecca y tym shto pry yzniknenni skuchanasc asobin zmyanyayucca marfalagichnyya i biyolaga fiziyalagichnyya ylascivasci vidu U stadyi imaga nasyakomyya ne zdzyajsnyayuc linek i ne zdolnyya da rostu Vyklyuchenne skladayuc tolki adnadzyonki i g d Kolkasc tago ci inshaga vidu nasyakomyh ne zastaecca pastayannaj Z goda y god u zalezhnasci ad pryrodnyh umoy kolkasc asobin adnago vidu mozha zmyanyacca y dzyasyatki sotni i tysyachy razoy Masavyya razmnazhenni yakiya yznikayuc peryyadychna zavucca yspyshkami kolkasci Paslya padobnyh uspyshak yak pravila idze znizhenne kolkasci i nekatory chas vid mozha sustrakacca redka paslya chago adbyvaecca adnaylenne zvychajnaj kolkasci Pracyaglasc zhyccya Cykady zhyvuc u stadyi lichynak pad zyamlyoj na pracyagu 17 gadoy Na daroslaj stadyi razviccya nasyakomyya zhyvuc ad nekalkih gadzin da dzyasyatkay gadoy Napryklad imaga zhyvuc ad nekalkih gadzin da nekalkih dzyon Mala zhyvuc taksama imaga vyasnyanak ruchajnikay U toj zha chas na stadyi lichynak adnadzyonki zhyvuc 2 3 gady Samaya karotkaya pracyaglasc zhyccya daroslaj asobiny adznachana y Dolania americana Samka getaga vidu zhyve 5 hvilin paslya aposhnyaj lichynkavaj linki za gety chas yana sparoyvaecca adkladae yajcy Pracyaglasc zhyccya bolshasci matylyoy za redkim vyklyuchennem skladae da dvuh troh tydnyay Bolsh za dva gady patrabuecca dlya razviccya strakoz i nekatoryh zhukoy Napryklad 2 gady doyzhycca razviccyo 3 4 gady u zhukoy shchaykunoy i hrushcha yashche bolsh gety termin mozha byc u zlatak dryvasekay charnacelak Napryklad zhuk alen na stadyi imaga zhyve 1 2 mesyacy ale yago lichynka razvivaecca peravazhna y draynine duba na pracyagu chatyroh shasci gadoy Naadvarot pracyaglasc zhyccya imaga charnacelki z Sejshelskih astravoy mozha skladac da vasmi gadoy Rekardsmenam syarod matylyoy stay yaki zhyve y surovyh umovah Grenlandyi i vyadomy tym shto zhyccyovy cykl yago vusenya mozha doyzhycca da syami i navat da 14 gadoy bolshuyu chastku zhyccya yany pravodzyac u dyyapayze Mae mesca taksama roznaya pracyaglasc zhyccya samak i samcoy Napryklad samka zhuka alenya zhyve y 2 razy dayzhej za samca prykladna tyya zh suadnosiny nazirayucca y pakayovaj muhi Paynochnaamerykanskiya peychyya zhyvuc u stadyi lichynak pad zyamlyoj 13 i 17 gadoy u zalezhnasci ad vidu Adnak rekordy y getaj voblasci yak pravila nalezhac ru chye bujnyya gnyozdy i moguc naziracca zhyvymi mnogiya dzesyacigoddzi zhyvuc da 20 gadoy a carycy termitay da 25 U toj zha chas rabochyya asobiny tyh zha viday zhyvuc ad nekalkih mesyacay da troh gadoy a samcy usyago nekalki tydnyay Uskosnyya razliki pakazvayuc yashche bolshuyu pracyaglasc zhyccya dyyapayzuyuchyh preimaginalnyh stadyj razviccya nasyakomyh Napryklad vyadomyya danyya u tym liku zanesenyya y Knigu rekorday Ginesa pakazvayuc na toe shto yzrost lichynak zhukoy zlatak mozha byc ad 26 gadoy da 51 goda Adnak yany zasnavany tolki na yzrosce myortvaj drayniny z yakoj zafiksavany vyhad zlatak Klopat ab patomstve Nasyakomyya haraktaryzuyucca razvitym instynktam klopatu ab patomstve Geta praylyaecca persh za ysyo y naryhtoycy zapasay ezhy dlya buduchyh lichynak abo y doglyadze yaec ci navat lichynak Najbolsh prymityynaya prayava zaklyuchaecca y havanni yaec u naturalnyh shovishchah napryklad raskolinah gleby abo kary drey zakopvanni ih u zyamlyu i g d Nekatoryya zhuki zakryvayuc svayo patomstva ylasnym celam paydnyovaamerykanskiya z rodu mayuc pashyranyya z bakoy nadkryly pad yakimi havayucca da 20 maladyh lichynak Nekatoryya ru napryklad en adkladayuc yajcy na spinny bok cela samca dze yany znahodzyacca da vyhadu lichynak Sherag dayganosikay napryklad robyac adtuliny y pladah drey i adkladvayuc u ih svae yajcy Listaedy z rodu robyac ahoynuyu kapsulu dlya yaec z ulasnyh ekskrymentay sherag nachnyh matylyoy pakryvayuc adkladzenyya yajcy valaskami sa svajgo cela trapichnyya zhuki shchytanoski rodu robyac sapraydnyya Yashche adnym sposabam z yaylyaecca vyrab z liscya t z cygar ci skrutkay funcikay trubkakrutami Naryhtoyka kormu dlya lichynak y zhukoy gnayavikoy skladaecca z kapannya norak pad kuchami pryplodu i transpartavannya kormu paslya skochvannya y shary na vyalikiya adleglasci u sistemu padzemnyh kamer i hadoy Silphidae Zhuki magilshchyki zabyaspechvayuc svaih lichynak ezhaj zakopvayuchy y zyamlyu trupy pazvanochnyh zhyvyol Samki yaponskaga draynyanaga klapa shtodzen prynosyac u gnyazdo da svaih lichynak plady dreva Ahoyvayuc svae yajki i maladyh lichynak vuhavyortki Pry getym samka dlya abarony yaec ad cvili yves chas ih ablizvae Yashche bolsh skladanyya pavodziny vyyayleny y cvyrkuna Gryllidae z Paynochnaj Ameryki Samka getaga vidu akramya ahovy adkladzenyh yoyu yaec yashche i regulyarna prynosic maladym lichynkam ezhu a taksama kormic ih drobnymi i byasplodnymi karmavymi yajkami Prykmety eysacyyalnasci vyyayleny y nekatoryh kalaniyalnyh tlej asobnyh viday trypsay U zhukoy z padsyamejstva akramya klopatu ab nashchadstve vyyayleny padzel na pladavityya i byasplodnyya kasty i perakryvanne nekalkih pakalennyay Zhuki rodu z syamejstva trymayucca grupami i vyaduc svaih lichynak da gryboy yakiya yany buduc esci Pradstayniki syamejstva zhyvuc y gniloj draynine utvarayuchy Samcy i samki zhyvuc parami sumesna vykormlivayuc svayo patomstva perazhavanaj drayninaj yakaya prajshla fermentacyyu Yany taksama ahoyvayuc kukalak i imaga yakiya nyadayna vyjshli z ih Najbolshaya raznastajnasc form klopatu naziraecca syarod takih yak vosy i pcholy Pry getym adroznivayuc roznyya stadyi perahodu ad adzinochnaga sposabu zhyccya da gramadskaga perasacyyalnasc subsacyyalnasc paysacyyalnasc parasacyyalnasc i kvazisacyyalnasc Vyshejshaya stadyya klopatu ab patomstve murashak medanosnyh pchol i g d sustrakaecca y gramadskih nasyakomyh Sherag adzinochnyh vos palyuyuc na inshyh nasyakomyh ci pavukoy yakih yany paralizuyuc dzhalam paslya chago peranosyac u gnyazdo dze kormyac imi svaih lichynak Napryklad palyuyuc na vusenyay matylyoy darozhnyya vosy napryklad na pavukoy pchaliny voyk na pchol na saranchovyh i konikay na cykad na tarakanay drobnyya vosy na tlej trypsay i kalembal Adnarazovae zabespyachenne kormam lichynkavyh kamer i ih zapyachatvanne paslya adkladannya yajka lichacca prymityynymi Bolsh evalyucyjna razvityya vosy vykormlivayuc svayo nashchadstva pastupova peryyadychna prynosyachy yamu chargovyya porcyi svezhaga kormu y vyglyadze paralizavanyh ahvyar Napryklad adzinochnyya vosy shtodzen prynosyac svaim lichynkam pa nekalki zabityh muh Tabanidae Syrphidae Skarabej nazapashvae korm dlya buduchyh lichynak Darozhnaya asa z paralizavanym yoyu pavukom Trubkakrut za stvarennem cygary z lista Pyasochnaya asa peranosic vusenya Samka vuhavyortki y gnyazdze abaranyae svoj pryplod List zgornuty trubkakrutamGinandramarfizm Asnoyny artykul Padchas razviccya magchymy genetychnyya zmeny yakiya pryvodzyac da z yaylennya asobin paysamcoy paysamak u yakih adzin bok cela calkam muzhchynski a inshy zhanochy t z bilateralnyya ginandramorfy Chastata z yaylennya ginandramorfay skladae prykladna adzin vypadak na 90 000 Prychynaj z yaylennya ginandramorfa zvychajna z yaylyaecca ytvarenne dvuhyadzernyh aacytay u yakih adno z yadray utvaraecca napryklad z yadra Mizhvidavoe skryzhavanne Asnoyny artykul Mizhvidavoe skryzhavanne asobin roznyh viday nasyakomyh naziraecca yak u pryrodze tak i pry kultyvavanni chalavekam u nyavoli u celaga sheragu viday peravazhna luskakrylyh sheragu cverdakrylyh i nekatoryh peraponchatakrylyh Gibrydy nasyakomyh moguc byc unutravidavymi pry skryzhavanni roznyh unutryradavymi pry skryzhavanni viday shto nalezhac da adnago rodu ci mizhradavymi pry skryzhavanni viday shto adnosyacca da roznyh roday Yak pravila mizhvidavyya gibrydy ne moguc razmnazhacca Asablivasci fiziyalogiiHarchavanne Pyasochnaya asa Harchovaya vybiralnasc prayaylyaecca y nasyakomyh skladana i raznastajna yany vykarystoyvayuc dlya harchavannya samyya roznyya krynicy arganichnaga rechyva tkanki zhyvyol i raslin pradukty zhyccyadzejnasci arganizmay myortvyya cely i reshtki zhyvyolnaga i raslinnaga pahodzhannya Prystasavanne da pastayannaga harchavannya yakim nebudz z getyh viday arganiki sparadzila syarod nasyakomyh roznyya harchovyya rezhymy ci harchovuyu specyyalizacyyu I paradku Tak shmat yakiya vidy z yaylyayucca raslinnaednymi ci fitafagami inshyya skladayuc grupu drapezhnikay i parazitay a astatniya pradstayleny spazhyycami myortvaj arganiki harchuyucca gnilymi rechyvami nekrafagi trupami zhyvyol pamyotam detrytafagi raslinnymi reshtkami na paverhni gleby Pry vykarystanni yakih nebudz asobnyh tkanak organay ci chastak zhyvyoly yznikayuc dalejshyya padrazdzyalenni razgledzhanyh specyyalizacyj syarod fitafagay z yaylyayucca spazhyycy liscya filafagi nasennya karpafagi drayniny ksilafagi karanyoy ryzafagi a taksama syarod drapezhnikay i parazitay moguc byc kryvasmoki ektaparazity endaparazity Inshaj formaj z yaylyaecca harchovaya specyyalizacyya II paradku z yaylenne vybiralnasci yzho ynutry vyshejnazvanyh asnoynyh krynic ezhy Tak syarod fitafagay drapezhnikay i parazitay yosc adnaednyya abmezhavanaednyya i mnagaednyya Drapezhniki i parazity inshyh nasyakomyh napryklad tryhagramy nyaredka paznachayucca terminam Pamizh usimi razgledzhanymi typami specyyalizacyi yosc perahody ale yany malalikiya Nekatoryya nasyakomyya mayuc nezvychajny racyyon Napryklad lichynki Lasioderma serricorne harchuyucca suhim liscem tytunyu i z yaylyayucca shkodnikami tytunyovaj pramyslovasci mozha harchavacca navat lekavymi srodkami uklyuchayuchy taki yad yak Yak pravila lichynki harchuyucca inshaj ezhaj chym daroslyya formy Pry getym paroj adznachayucca pryklady imaga nekatoryh nasyakomyh yakiya ne harchuyucca zusim i zhyvuc za kosht zapasay pazhyynyh rechyvay nazapashanyh padchas lichynkavaga razviccya Da takih nasyakomyh adnosyacca mnogiya dvuhkrylyya avadni i inshyya sherag luskakrylyh mnogiya paylinavochki i g d adnadzyonki samcy veerakrylyh i Geta z yava velmi shyroka raspaysyudzhana syarod nasyakomyh pry getym stadyya imaga isnue znachna karacejshy chas u paraynanni z nepalavaspelymi stadyyami razviccya Takiya nasyakomyya y stalaj stadyi vykonvayuc tolki funkcyyu razmnazhennya Peramyashchenne Murashka Nasyakomyya yakiya zhyvuc na zyamli stvalah drey abo adkryta na raslinah peravazhna peramyashchayucca poyzayuchy z roznaj hutkascyu ale nekatoryya z ih moguc hutka begac Zdolnasc skakac yosc y bolshasci pramakrylyh nekatoryh zhukoy listaeday bloh yakiya mayuc mocna patoyshchanyya zadniya scyogny Zdolnasc padskokvac yosc tolki y zhukoy shchaykunoy yakiya mayuc asobuyu anatamichnuyu strukturu na pyarednya i syarednyagrudzi Pryskok u ih supravadzhaecca harakternaj pstrychkaj i vykarystoyvaecca dlya peravarochvannya ih cela na brushny bok u vypadkah kali zhuk apynaecca na spincy napryklad paslya padzennya na zyamlyu Samymi hutkimi begunami pa sushy pryznany zhuzhali skakuny rodu Cicindela hutkasc begu vidu dasyagae 2 5 m s Palyot Asnoyny artykul zavis u pavetry kalya kvetki Polyommatus icarus u palyoce z yaylyaecca adnym z asnoynyh sposabay peramyashchennya mnostva nasyakomyh yaki dapamagae im shukac ezhu palavoga partnyora dlya razmnazhennya rassyalyacca i migryravac ratavacca ad drapezhnikay Nasyakomyya pershymi na Zyamli vypracavali zdolnasc da palyotu i padnyalisya y pavetra z yaylyayuchysya adzinaj grupaj bespazvanochnyh zdolnaj da getaga typu peramyashchennya Hutkasc palyotu nekatoryh nasyakomyh vyshejshyya muhi dasyagae 15 m s Palyot nasyakomyh mozha byc aktyynym i pasiynym Aktyyny zdzyajsnyaecca za kosht energii skarachennyay myshcay Yon z yaylyaecca asnoynaj formaj peramyashchennya nasyakomyh u pavetry i yyaylyae saboj mahayuchy palyot Traektoryya palyotu bolshasci viday skladaecca z roznyh pavarotay karotkih kidkoy u baki petlyay nechakanyh prypynkay rezkih zmen vyshyni Getyya zmeny supravadzhayuc use maneyry y garyzantalnaj ploskasci i z yaylyayucca zvychajnymi pry pramalinejnym palyoce Palyot nasyakomyh haraktaryzuecca taksama vyyaylenaj neraynamernascyu hutkasci ruhu U asobnyya momanty nasyakomae razvivae vysokuyu hutkasc a y inshyya spynyaecca ci pracyagvae palyot sa znachna menshaj hutkascyu Zavisayuchy palyot hoveryng harakterny dlya bujnyh nasyakomyh yakiya harchuyucca nektaram ale z za vyalikaj masy cela ne sadzyacca na kvetku napryklad zhuzhaly dlya dzyonnyh drapezhnyh nasyakomyh vymushanyh pry palyavanni peryyadychna spynyacca y palyoce strakozy nasyakomyh u yakih zavisanne yvahodzic u shlyubny rytual Da zavisannya zdolny brazhniki strakozy nekatoryya vidy klapoy zhuki a taksama yse dvuhkrylyya i peraponchatakrylyya Traektoryya yakuyu apisvayuc kryly nasyakomaga razmeshchanaga y stane zavisannya mozha byc pad roznymi vuglami nahilena da garyzantalnaj ploskasci Pasiyny typ palyotu y nasyakomyh azhyccyaylyaecca za kosht vykarystannya energii navakolnaga asyaroddzya i masy cela nasyakomaga Asnoynym yago vidam z yaylyaecca planiruyuchy palyot yaki harakterny dlya nasyakomyh z vyalikaj ploshchaj krylay matyli strakozy Razagnayshysya yany spynyayuc ruhi krylami i nekatory chas planuyuc dzyakuyuchy inercyi Nekatoryya nasyakomyya vykarystoyvayuc uzyhodnyya patoki pavetra kab padymacca ygaru lunayuchy palyot Pikiravanne z yaylyaecca raznavidnascyu pasiynaga palyotu i sustrakaecca y saranchovyh nasyakomae skacha raskryvayuchy kryly i yzdymaecca pa kasoj a zatym pikirue yniz Palyot nasyakomyh kantralyuecca reflektorna i padtrymlivaecca stymulyacyyaj mehanaadchuvalnyh sensil u krylah Aryentacyya y palyoce taksama padtrymlivaecca za kosht glyadzelnaj infarmacyi chastkova infarmacyi ad adchuvalnyh organay kalya suchlyanennya galavy i grudzi Plavanne ru en Shmat yakiya vidy nasyakomyh usyo zhyccyo ci yago chastku pravodzyac pad vadoj tamu y ih padchas evalyucyi yznikli adaptacyi dlya peramyashchennya y vodnym asyaroddzi U mnogih prymityynyh atraday nasyakomyh ih preimaginalnyya stadyi razviccya zhyvuc u vodnym asyaroddzi vyasnyanki aysyaniki i strakozy a taksama ruchajniki vislakrylyya i nekatoryya setkakrylyya Nekatoryya grupy nasyakomyh takiya napryklad yak vodnyya zhuki mayuc imaga yakiya zhyvuc pad vadoj Adny zhuki vyaduc vodny sposab zhyccya na ysih stadyyah razviccya napryklad vertuny Gyrinidae plyvuncy Dytiscidae i insh inshyya tolki chastkova napryklad vadalyuby Hydrophilidae i shmat insh U vodnyh klapoy i zhukoy specyyalnymi adaptacyyami dlya y vodnyh umovah sluzhac vidazmenenyya kanechnasci dlya veslavannya ci slizgannya pa vodnaj gladzi Nayady strakoz vykarystoyvayuc reaktyyny ruh vyciskayuchy vadu z ih rektalnaj kamery Tonkiya valaski pakryvayuc nogi klapoy stvarayuchy gidrafobnuyu paverhnyu Syaredniya nogi yakiya vykarystoyvayucca dlya zvychajnaga veslavannya nyasuc razvituyu mahru z doygih shchacinak na galyonkah i lapkah kab pavyalichyc silu cyagi pry ruhu Zadnyaya para nog vykarystoyvaecca dlya kiravannya ruham Byaskrylyya klapy zdolny peramyashchacca pa vodnaj paverhni z hutkascyu da 1 m s i sustrakayucca y morah za sotni kilametray ad uzbyarezhzhay Klapy vadamery Gerridae sparoyvayucca na vadze Ablyamavany plyvunec Padvodnaya lichynka strakazy Aeshna cyanea Padvodnaya lichynka ruchajnika z domikamAsablivasci pavodzinKamunikacyya Guki source source source source source source source Praces utvarennya guku source source Pesnya cykady Shmat yakiya nasyakomyya zdolnyya ytvarac guki yakiya sluzhac kamunikacyjnymi signalami Pry dapamoze gukay zabyaspechvaecca sustrecha samcoy i samak padtrymlivayucca ynutrypapulyacyjnyya i ynutrysyamejnyya adnosiny dasyagaecca repraduktyynaya izalyacyya y blizkarodnasnyh viday Pry kantaktah z inshymi vidami gukavyya signaly vykonvayuc vuzejshuyu funkcyyu yak to adpuzhvanne abo pagroza Najprascejshym sposabam generacyi gukay nasyakomymi z yaylyayucca ydary chastkami cela pa substrace Termity i lichynki gramadskih vos karystayucca dlya getaj mety mandzibulami a murashki taksama i brushkam Pradstayniki nekatoryh syamejstvay zhukoy vydayuc guki udarayuchy galavoj ci kancom brushka pa substrace aposhni sposab harakterny dlya charnacelak Gadzinnik smerci menavita tak u mnoga yakih naroday zavucca cikayuchyya guki shto vydayucca i yakiya selyacca y vyrabah z drayniny Getyya vidy tachylshchykay vydayuc guki padobnyya na guk cikannya gadzinnika z metaj prycyagnennya samak rytmichna ydarayuchy galavoj ab scenki svaih hadoy u draynine Gukavyya signaly cykad stvarayucca vagannyami asobyh tymbalnyh membran yakiya razmyashchayucca pa bakah pershaga brushnaga segmenta y vyglyadze dzvyuh vypuklyh plascin pad yakimi znahodzyacca pavetranyya myashki rezanatary guku Samym raspaysyudzhanym sposabam generacyi gukay z yaylyaecca vykarystanne t z strydulyacyjnyh aparatay Pry pracy getaga aparata specyyalny skrabok trecca ab pilku rabrystaj paverhni pokryvay nasyakomaga na yakim nebudz uchastku cela u vyniku chago yznikayuc gukavyya signaly Asabliva shyrokae raspaysyudzhvanne gety typ generacyi gukay atrymay u atradze pramakrylyh U konikay cvyrkunoy i myadzvedak guk generuecca shlyaham trennya nadkrylay adno ab adno i geta zdolnasc yak pravila prysutnichae tolki y samcoy Saranchovyya dlya generacyi gukay vykarystoyvayuc rady zubchykay na scyagne aposhnyaj pary nog yakim yany truc ab zavostrany greben na adnoj z zhylak pyarednyaga kryla Zdolnascyu vydavac guki valodayuc i samcy i samki saranchovyh Pracyaglasc chasta i rytm gukavyh signalay z yaylyayucca indyvidualnymi y roznyh viday nasyakomyh Chastata gukay yakiya vydayucca cykadami saranchovymi cvyrkunami i myadzvedkami znahodzicca y dyyapazone ad 1 6 da 8 5 kGc a y bolshasci konikay u voblasci vysokachastotnyh gukay i ultraguku azh da 30 kGc Svyachenne Samka Tarakan Gl taksama Svetlyaki i Biyalyuminescencyya Biyalyuminescentnae svyachenne harakterna dlya nekatoryh grup nasyakomyh Bolsh za ysyo viday z takoj zdolnascyu pradstaylena syarod cverdakrylyh Kolkasc forma i razmyashchenne svetlavyh organay u roznyh viday var iruyuc U bolshasci z ih yosc tolki adzin bujny svyatlivy organ na ventralnym boku dvuh aposhnih sternitay brushka U asnove svyachennya lyazhyc reakcyya akislennya pry ydzele specyfichnaga fermentu a taksama ATF i ionay magniyu Biyalyuminescentnae svyachenne najbolsh raspaysyudzhana syarod zhukoy svetlyakoy U ih sustrakayucca signaly zvyazanyya z poshukavyya i zaklichnyya signaly y samcoy i samak ahoynyya i terytaryyalnyya signaly i navat svetlavaya mimikryya samki rodu Photuris vypramenvac svetlavyya signaly gatovasci da sparavannya harakternyya dlya viday rodu Photinus yakiya zhyvuc na adnoj z imi terytoryi Samcy Photinus prycyagnutyya takimi signalami traplyayuc u pastku i sluzhac ezhaj dlya drapezhnyh samak rodu Photuris Samki paydnyovaamerykanskih svetlyakoy z rodu zdolnyya vypramenvac svyatlo zyalyonaga i chyrvonaga koleray prychym robyac geta pa charze abo adnachasova U shchaykunoy rodu yosc dva nevyalikiya svetlavyya organy yakiya znahodzyacca na verhnim baku pyarednespinki bujny svyatlivy organ znahodzicca taksama na pershym sternice brushka Pad ih mimikryrue tarakan yaki zhyve y Ekvadory i mae na verhnyaj chastcy grudzej dzve plyamy yakiya vypramenvayuc fluarescyravanae svyatlo merkavana bakteryyalnaga pahodzhannya Lichynki kamaroy yakiya zhyvuc u pyachorah i grotah Aystralii i Novaj Zelandyi plyatuc gnyazdo z shoyka na stoli pyachor i zveshvayuc uniz nitki z kropelkami lipkaj vadkasci a zatym padsvyatlyayuc ih ulasnym celam prycyagvayuchy drobnyh nasyakomyh Feramony Gl taksama Feramony Feramony vykarystoyvayucca nasyakomymi dlya samyh raznastajnyh met Yany vyklikayuc u asobin tago zh vidu reakcyyu y adkaz U adnyh grupah nasyakomyh palavyya feramony vyluchayucca samkami u inshyh samcami Vyluchayuc dzve funkcyyanalnyya grupy feramonay relizery i prajmery Feramony relizery vyklikayuc neadkladnuyu pavodzinskuyu reakcyyu Yany shyroka raspaysyudzhany y nasyakomyh apasrodkuyuc palavyya pavodziny utvarenne skopishchay razmerkavanne asobin u prastory pry vysokaj shchylnasci papulyacyi adnago vidu Samymi vazhnymi z yaylyayucca palavyya feramony yakiya ablyagchayuc sustrechu samcoy i samak Feramony prajmery vyklikayuc pavolnyya reakcyi i spryyayuchy fiziyalagichnym zmenam abo tarmozyac abo yzbudzhayuc pavodzinskiya reakcyi Napryklad samcy vyluchayuc himichnae rechyva yakoe vyklikae sinhronnuyu linku vyaliznaj kolkasci asobin z utvarennem vyalikih rayoy Aryentacyya y prastory Aryentavanne na napramku pramyanyoy sonca vyarbovachny tanec medanosnyh pchol Najvazhnejshym srodkam aryentacyi mnogih nasyakomyh sluzhac glyadzelnyya gukavyya stymuly i pahi vykarystoyvayuc aryentacyyu pa Soncy dlya ykazannya suplyamennikam kirunku da krynicy nektaru krugavy i vilyayuchy tancy pchol Mayuchy magchymasc aryentavacca pa ploskasci palyaryzacyi svyatla nasyakomyya moguc vyznachyc stanovishcha Sonca i y hmarnae nadvor e Pcholy i vosy taksama aryentuyucca zapaminayuchy razmyashchenne svajgo gnyazda adnosna pradmetay yakiya atachayuc yago drevy hmyznyaki kamyani i insh Perad tym yak palyacec mnogiya adzinochnyya vosy kruzhacca nad gnyazdom zapaminayuchy asnoynyya vehi na shlyahu da yago U vypadku pchol dastatkova perasunuc vulej u bok na adleglasc navat mensh za adzin metr yak pcholy yakiya vyartayucca z noshkaj shukayuc yago na ranejshym mescy i ne adrazu znahodzyac yago na novym Murashki furazhyry moguc znahodzic darogu damoy yak u lyasnyh umovah vykarystoyvayuchy svae scyazhynki na adleglasc da 200 metray tak i y pustynyah Kab ne pamerci ad dzyonnaj spyakoty pustelnyya vymushany znahodzic najkaracejshy zvarotny shlyah da gnyazda vykarystoyvae vizualnyya aryenciry y spaluchenni z inshymi signalami dlya navigacyi pry adsutnasci vizualnyh aryenciray moguc adsochvac kirunak i adlichvac adleglasc unutranym padlichvayuchy kolki krokay yany robyac u kozhnym kirunku Integruyuchy getu infarmacyyu murashki znahodzyac najkaracejshy shlyah da gnyazda Inshyya vidy murashak zdolnyya vykarystoyvac dlya navigacyi magnitnae pole Zyamli i vyyaylyac palyaryzavanae svyatlo Sonca yakoe vykarystoyvaecca dlya vyznachennya kirunku Fotatrapizm Gl taksama ru pryvablenyya svyatlom lihtara U bolshasci nasyakomyh dobra razvitaya reakcyya na svyatlo pry getym yany moguc imknucca yak da krynicy svyatla tak i ad yago Na roznyh stadyyah svajgo zhyccyovaga cyklu nasyakomyya moguc pa roznamu reagavac na svyatlo Lichynki pakayovaj muhi valodayuc admoynym i pazbyagayuc svyatla a daroslyya muhi haraktaryzuyucca dadatnym fotataksisam i lyacyac na svyatlo Palyot na shtuchnyya krynicy svyatla adznachaecca syarod pradstaynikoy amal usih atraday nasyakomyh Peravazhna geta aktyynyya padchas zmyarkannya i ynachy nasyakomyya ale paroj da krynic svyatla prylyatayuc vidy yakiya vyaduc dzyonny sposab zhyccya Traektoryya palyotu nasyakomyh kalya krynic svyatla zvychajna yyaylyae saboj skladanuyu lamanuyu kryvuyu Praz nekatory chas paslya prylyotu da krynicy svyatla nasyakomae mozha pakinuc asvetlenuyu zonu Palyot nasyakomyh na svyatlo z yaylyaecca skladanaj shmatstupennaj z yavaj Z pachatku XX stagoddzya entamolagami pradprymalisya sproby dac tlumachenne getaj z yave adnak adzinaj teoryi dagetul ne isnue Taksama suchasnyya teoryi ne tlumachac adzin vazhny fakt shto y adnoj sistematychnaj grupe na yzroyni rodu adny yago pradstayniki lyacyac na svyatlo a inshyya ne Skopishchy i migracyi Shema marshrutu migracyi Kaloniya Gl taksama i Znakamitaya svayoj zdolnascyu ytvarac bujnyya rai kolkascyu da sotnyay milyonay asobin yakiya migruyuc na znachnyya adleglasci y poshukah ezhy sarancha da 100 km u dzen Bozhyya karoyki moguc utvarac masavyya skopishchy y mescah zimovak Prychyny zimovyh skopishchay i migracyj yakiya papyarednichayuc im magchyma zvyazany z gistarychnym stanaylennem getaga syamejstva bo skopishchy harakterny menavita dlya krain z halodnaj zimoj yakiya zasyalyalisya ceplalyubnymi vidami yakiya zmyanili svoj typ harchavannya i sposab zhyccya Nekatoryya zhuki zdzyajsnyayuc grupavyya peralyoty Napryklad plyvuncy vadalyuby chasam zdzyajsnyayuc peralyoty davoli vyalikimi grupami pry perasyalenni y novyya vadayomy Migracyjnyya pavodziny sustrakaecca y matylyoy i vyadomaya prykladna y 250 viday prychym usyago dva dzyasyatki z ih zdzyajsnyayuc regulyarnyya i pracyaglyya pa adleglasci peralyoty samy vyadomy migryruyuchy matyl yaki shtogod peraadolvae vyalikiya kantynentalnyya adleglasci y Paynochnaj Amerycy Da migracyj zdolnyya i eyrapejskiya vidy napryklad Vanessa cardui zimuyuc u Paynochnaj Afrycy dze yany razmnazhvayucca i novae pakalenne migrue na poynach dze vyvodzicca letnyae pakalenne matylyoy Pry migracyyah gety vid lyacyac grupami z hutkascyu 25 30 km g i moguc peraadolvac da 500 km u dzen Bolshasc nasyakomyh rassyalyaecca padchas peralyotay ale y sheragu viday funkcyyu rassyalennya vykonvayuc lichynki Najbolsh vyadomymi z ih shilnymi da migracyj u poshukah ezhy z yaylyayucca vuseni Thaumetopoeidae Padchas takih migracyj getyya vuseni peramyashchayucca lancuzhkom adzin za adnym Sacyyalnyya nasyakomyya Asnoyny artykul ru Gl taksama i ru nekatoryh viday termitay dasyagayuc rekordnyh dlya bespazvanochnyh pameray Gnyazdo Sacyyalnyya nasyakomyya sacyyalnyya nasyakomyya skladayuc kalya 75 biyamasy ysih nasyakomyh planety Yany adroznivayucca ne stolki svaimi bujnymi skopishchami hmary peralyotnaj saranchy mayuc yashche vyalikuyu kolkasc ale geta ne sacyyalny vid ale nekalkimi asablivascyami pavodzin Dlya ih harakterna pasyalenne y sumesna pabudavanym gnyazdze doglyad patomstva perakryvanne nekalkih pakalennyay i padzel abavyazkay syarod chlenay ih sem yay Sem i skladayucca z nekalkih palavyh repraduktyynyh samak i samcoy i byasplodnyh rabochyh asobin rabochyya ru i inshyya Aposhniya vykonvayuc use funkcyi y syam i akramya razmnazhennya Kastavy polietyzm cesna zvyazany sa z yavaj kastavaga Sacyyalny sposab zhyccya vyyayleny va ysih pradstaynikoy syamejstva murashki bolsh za 12 000 viday i atrada termity kalya 3000 Adzinochnyya vidy murashak i termitay u suchasnaj fayne ne vyyayleny Gramadski sposab zhyccya vyaduc i nekatoryya vidy pchol i vos medanosnaya pchala chmyali shershni i inshyya Ale kali y murashak use vyadomyya navucy vidy z yaylyayucca calkam sacyyalnymi to y inshyh syamejstvah peraponchatakrylyh pcholy i vosy nazirayucca yse stadyi perahodu ad adzinochnaga ladu zhyccya da gramadskaga perasacyyalnasc subsacyyalnasc paysacyyalnasc parasacyyalnasc i kvazisacyyalnasc U vos eysacyyalnasc sustrakaecca syarod padsyamejstvay ru papyarovyya vosy shershni ru a syarod pchol u takih grupah yak Apidae uklyuchayuchy chmyalyoy i medanosnyh pchol ru Harakternaj asablivascyu gramadskih nasyakomyh sluzhyc budaynictva bujnyh i skladanaystroenyh gnyozday napryklad Yany haraktaryzuyucca asobaj ahoynaj kanstrukcyyaj yakaya zabyaspechvae padtrymanne pastayannyh i aptymalnyh pakazchykay ventylyacyi vilgotnasci pavetra i da t p yakiya zabyaspechvayuc gadavanne rasplodu a y viday grybkavoday i termity yashche i simbiyontnyh gryboy Pamery najbujnejshyh termitnikay dasyagayuc 9 m u vyshynyu U pustelnyh murashak gnyozdy moguc znahodzicca pad zyamlyoj na glybini da 4 m a pa yskosnyh danyh navat da 10 metray Raspaysyudzhanne i mescy rassyalennyaGl taksama Charnacelka u pustyni Namib vykarystoyvae kropli vady yakaya kandensuecca na yae ylasnym cele Dlya getaga yana padstaylyae galavu i nadkryly vetru y peryyad kali smuga ahutvae pustynyu zhuk traglabiyont zhyhar Raspaysyudzhanne nasyakomyh na Zyamli supadae z raspaysyudvannem nazemnaj flory peravazhna kvetkavyh raslin Tolki krajniya palyarnyya voblasci i vysakagor i z vechnymi snyagami pazbayleny nasyakomyh Pry getym nasyakomyya sustrakayucca y takih negascinnyh ekasistemah yak byassnezhnyya vyarshyni gor zasushlivyya pustyni glybokiya pyachory a taksama y maladyh ekasistemah astravoy vulkanichnaga pahodzhannya yakiya nyadayna ytvarylisya Najbolsh shmatlikiya i raznastajnyya nasyakomyya y tropikah Va ymeranyh shyrotah krayavidny sklad nasyakomyh ne taki vyaliki Dlya agulnaj haraktarystyki razmyashchennya arealay samyh roznyh nasyakomyh zvychajna vykarystoyvayuc shyroka pryznanyya nazvy bujnyh padzelay sushy Palearktyka Nearktyka Galarktyka Aryentalnaya voblasc Neatropika i Aystralijskaya voblasc Najvazhnejshym faktaram yaki pradvyznachae raspaysyudzhanne nasyakomyh z yaylyayucca ih harchovyya suvyazi Asabliva geta harakterna dlya fitafagay i nekatoryh parazitychnyh peraponchatakrylyh i dvuhkrylyh U i vuzkih ih arealy chasta supadayuc z raspaysyudzhannem ih karmavyh raslin ci zdabychy Mnogiya vidy nasyakomyh rassyalilisya praktychna pa ysim svece pry ydzele chalaveka U pershuyu chargu geta yago suzhyceli zhyhary zhyllya i zapasay parazity chalaveka i najvazhnejshyh hatnih zhyvyol Getak zha shyroka rassyalilisya pa svece i mnogiya shkodniki selskagaspadarchyh kultur ale ih arealy abmezhavany zvychajna raspaysyudzhvannem getyh kultur i klimatychnymi ymovami Nyaredkiya shyroka raspaysyudzhanyya vidy i syarod nasyakomyh nezvyazanyh z chalavekam Napryklad matyl Vanessa cardui zhyve y trapichnyh i ymeranyh ablascyah usih kantynentay akramya Paydnyovaj Ameryki Mnogiya rody taksama mayuc giganckiya arealy chasam amal usyasvetnymi Naroyni z getym shmat yakiya taksony valodayuc velmi vuzkimi arealami abo z yaylyayucca endemikami Da ih liku adnosyacca shmatlikiya gornyya i astraynyya formy Cely sherag nasyakomyh ad zhyccya na sushy perajshoy da zhyccya y vadze Vodnymi geta znachyc tym shto dyhayuc za kosht rastvoranaga y vadze kislarodu z yaylyayucca tolki lichynki nasyakomyh imaga yakih zdolnyya pakidac vadu Nasyakomyya sustrakayucca y presnyh vadayomah lyubyh typay uklyuchayuchy padzemnyya adnak peravazhnaya bolshasc z ih addayuc peravagu nevyalikim slaba pratochnym vadayomam z bagataj raslinnascyu Nekatoryya nasyakomyya napryklad klapy vadamery Hydrometridae Gerridae zhyvuc na paverhni vady peramyashchayuchysya pa yoj adshturhvayuchysya nagami ad plyonki paverhnevaga nacyazhennya Pradstaynikoy syamejstva t zv marskih vadameray mozhna sustrec u mory Pradstayniki rodu adzinyya z usih nasyakomyh yakiya zhyvuc u adkrytym akiyane za sotni kilametray ad beraga Adnak marskih vadameray nelga lichyc sapraydnymi vodnymi nasyakomymi z prychyny tago shto zhyvuchy na paverhni vady yany harchuyucca trupami zhyvyol yakiya ysplyvayuc na paverhnyu a adkladayuc yajki na plavayuchyya vodarasci per e ptushak i da t p Sapraydnyh marskiya nasyakomyh yakiya razvivayucca y marskoj vadze kalya dzyasyatka viday z atrada dvuhkrylyh Tolki y vidu kamaroy dayganozhak yaki sustrakaecca lya beragoy Yaponii uves cykl razviccya zvyazany z moram Vyalikuyu i raznastajnuyu grupu skladayuc nasyakomyya sinantrapy spadarozhniki chalaveka zdolnyya pasyalyacca y zhylli chalaveka gaspadarchyh pabudovah harchovyh skladah zbozhzhashovishchah i g d Ekstremalnyya ymovy pasyalennya Vusenyay matylyoy vaynyanak mozhna sustrec u Grenlandyi Pa svayoj zdolnasci zasyalyac samyya roznyya mescaprazhyvanni nasyakomyya ne mayuc sabe roynyh i asobnyya ih vidy prystasavalisya da zhyccya y samyh roznyh paroj neveragodnyh i ekstremalnyh umovah Yany zasyalyayuc navat prypalyarnyya voblasci Antarktydu i Arktyku Grenlandyyu Novuyu Zyamlyu vostray Urangelya Chukocki payvostray i inshyya Endemik Antarktyki byaskryly z syamejstva Chironomidae atrad dvuhkrylyya da tago zh najbujnejshaya sapraydy suhaputnaya yakoe ne pakidae paverhnya zyamli zhyvyola Antarktydy Vuseni matylya syamejstva vaynyanak Grenlandyya i Kanada zdolnyya padchas zimovak perazhyvac temperatury da 70 C Inshy vid zapalyarnyh vaynyanak sustrakaecca tolki na vostrave Urangelya Vostray Grenlandyya nasyalyae nekalki endemichnyh viday nasyakomyh napryklad zhuk Nedalyoka ad palyarnaga kruga na paynochnym ushodze Yakucii sustrakaecca Parnassius arcticus Termafilny payvodny zhuk zdolny nasyalyac u geatermalnyh krynicah U shtace Mantana ZShA yon vyyayleny y nezvychajna cyoplyh vodah z temperaturaj da 29 C Lichynki kamara u Nigeryi zdolnyya zhyc u vodah z temperaturaj 60 70 C i perazhyvac zasuhu y vadayomah yakiya calkam perasyhayuc Lichynki muh Helaeomyia petrolei z Kalifornii ZShA harchuyucca myortvymi nasyakomymi yakiya zvalilisya y naftavyya luzhyny shto robic ih adzinymi y svece nasyakomymi zdolnymi vyzhyvac u syroj nafce substancyi zvychajna atrutnaj dlya chlenistanogih Nasyakomyya y svaim raspaysyudzhanni taksama zahodzyac vysoka y gory zhuzhal u Gimalayah zhyve na vyshynnym poyase ad 4300 da 5000 m u zone nachnoga snegu U Afganistane i Tadzhykistane sustrakaecca y garah na vyshynyah ad 3000 da 5000 m Mescaprazhyvanne bolshasci viday raspasciraecca y gorah na vyshyni da 2000 m a y Azii na vyshynyah da 3700 4200 m nad uzroynem mora azh da myazhy vechnyh snyagoy i ldoy U Gimalayah u navakollyah Everesta zhyve na vyshyni da 6000 m n u m Pustynnyya murashki yakiya nasyalyayuc Saharu pustynya Namib i zdolnyya furazhavac pad pyakuchym Soncam i pry temperatury paverhni da 60 C EkalogiyaUzaemaadnosiny z inshymi arganizmami Medanosnaya pchala Apis mellifera yakaya apylyae kvetku murashak z tlyami Shyrokiya vusiki mirmekafilnyh mayuc admyslovyya zalozy yakiya vyluchayuc rechyvy shto zlizvayuc murashki Padchas pracyaglaj evalyucyi y nasyakomyh utvarylisya shmatstajnyya admoynyya formy yzaemadzeyannyay pamizh vidami parazityzm drapezhnictva i stanoychyya kamensalizm mutualizm i g d Simbiyonty i kamensaly Asnoyny artykul Simbiyoz Samym yaskravym prykladam simbiyozu nasyakomyh z sluzhyc vyalikaya raznastajnaya i paspyahovaya y evalyucyjnym plane grupa apylyalnikay pcholy matyli i murashak z tlyami Vazhnuyu rolyu na pachatkovym etape nasyakomyh i kvetkavyh raslin i z yaylenni entamafilii adygrala antafiliya paglynanne pylka i nektaru Antafiliya vyadomaya ne tolki syarod najbolsh vyadomyh apylyalnikay napryklad pchol i matylyoy ale i syarod mnogih inshyh grup nasyakomyh cverdakrylyya dvuhkrylyya trypsy i inshyya Da 80 viday kvetkavyh raslin apylyayucca nasyakomymi U svayu chargu nasyakomyya nabyli cely sherag prystasavannyay dlya zboru pylka i nektaru asabliva harakternyh u pchalinyh yakaya vyluchaecca tlyami charvyacami i shchytoykami i inshymi sysuchymi raynakrylymi nasyakomymi ci i Auchenorrhyncha z yaylyaecca smachnaj ezhaj dlya murashak Yany litaralna doyac ih abaranyayuc i sadzejnichayuc pry raspaysyudzhanni maladyh asobin Inshym prykladam simbiyontnyh adnosin z raslinami sluzhac entamaharyya i yak pryvatny vypadak U svece vyadoma bolsh za 3 tys viday raslin chyyo nasenne raspaysyudzhvayuc murashki kalya 1 flory Mirmekaharyya ylascivaya fiyalcy Viola raflezii Rafflesia i mnogim inshym Z lyasnyh raslin syarednyaj palasy da adnosyacca azhyka valasistaya padaleshnik eyrapejski vidy roday chubatka padtynnik grushanka i mnogiya insh Najbolshaya kolkasc simbiyontay i kamensalay zhyve y gnyozdah gramadskih nasyakomyh vylu