Azərbaycanca
Türkçe
Катархей (грэч. «ніжэй старажытнага»), таксама гадэй, хэдзій, азой, прэархей, прыской — , інтэрвал геалагічнага часу, які папярэднічаў архею. Асадкавыя пароды з катархея невядомыя. Паводле сучасных уяўленняў, жыцця на Зямлі ў катархеі не было.
Пачаўся з утварэння Зямлі — каля 4,6 млрд гадоў таму. Верхняя мяжа праводзіцца па часе 4,0 млрд гадоў таму. Такім чынам, гэты эон ахоплівае першыя 600 млн гадоў гісторыі нашай планеты. У сучаснай геахраналагічнай шкале ён не падзелены на эры і перыяды.
Склад і будова першаснай Зямлі
Зямля адразу пасля свайго ўтварэння была параўнальна халодным касмічным целам — тэмпература ў яе нетрах нідзе не перавышала тэмпературу плаўлення рэчыва. Яна мела дастаткова аднастайны склад, не існавала ні ядра, ні зямной кары.
Мяркуюць, што 5-4 млрд. гадоў таму назад за кошт радыеактыўнага распаду Зямля атрымлівала ў 5-6 разоў больш цяпла, чым зараз; большая была колькасць метэарытаў і сонечнай энергіі, якая дасягала паверхні Зямлі, паколькі атмасфера адсутнічала. Усё гэта абумовіла ўнутраны разагрэў Зямлі і выклікала зонную плаўку. Легкаплаўкія кампаненты рухаліся ўгару хутчэй за тугаплаўкія. Пад уплывам плаўкі пачаў фарміравацца базальтавы слой зямной кары: на паверхні Зямлі ўзніклі кальцавыя структуры, запоўненыя базальтавай лавай.
У папулярнай літаратуры распаўсюджана ўяўленне аб бурнай вулканічнай і гідратэрмальнай дзейнасці на паверхні Зямлі, якое не адпавядае рэчаіснасці. Вулканаў, што вывяргалі б на паверхню маладой Зямлі патокі лавы, фантанаў газаў і пароў вады ў тыя часы не было, як і не існавала ні гідрасферы, ні шчыльнай атмасферы. Тая ж невялікая колькасць газаў і вадзяной пары, якія выдзялялася пры падзенні метэарытаў, паглыналася порыстым рэгалітам.
Рэльеф
Рэльеф нагадваў спярэшчаную метэарытамі паверхню Месяца, аднак быў згладжаны з-за моцных і практычна бесперапынных прыліўных землетрасенняў і складзены толькі манатонна цёмна-шэрым першасным рэчывам, пакрытым зверху тоўстым пластом .
Эвалюцыя сістэмы Зямля-Месяц
Суткі ў пачатку катархея доўжыліся 6 гадзін і былі прыблізна роўныя перыяду абарачэння Месяца, аднак апошні вельмі хутка ўзрастаў.
У пачатку катархея Месяц знаходзіўся на мяжы Роша, гэта значыць на адлегласці каля 17 тыс. км ад Зямлі, але адлегласць паміж Зямлёй і Месяцам хутка павялічвалася (з хуткасцю каля 10 км/год). Да канца катархея хуткасць аддалення Месяца ад Зямлі знізілася да 4 см/год, а адлегласць паміж імі ў гэты час складала каля 150 тыс. км.
Адначасова на Месяцы адбываліся такія ж геалагічныя працэсы, утвараліся , запоўненыя базальтавымі лавамі. У адрозненне ад Зямлі, энергетычныя рэсурсы Месяца параўнальна хутка страціліся з-за яго малой масы. Мяркуюць, што зараз тэмпература ў глыбіні Месяца роўна 100°С, тэрмічная эвалюцыя нязначна працягваецца ў яго нетрах. У наш час Месяц можна разглядаць як аналаг старажытнай Зямлі. Але эвалюцыя Зямлі пайшла далей, тады як Месяц амаль не змяніўся за апошнія 3-3,5 млрд. гадоў. Такім чынам, Месяц можна прыняць за своеасаблівую мадэль Зямлі на самым пачатку геалагічнай гісторыі яе развіцця.
Заўвагі
- Аід — у старажытных грэкаў бог царства памерлых.
- В. Б. Харланд называў гэты час «прыскойскиі перыяд».
Крыніцы
- Сорохтин, Ушаков, 2002, с. 92-93
Літаратура
- Гістарычная геалогія: вучэбны дапаможнік / В. М. Несцяровіч, Г. І. Літвінюк, Дз. А. Пацыкайлік — Мн.: БДПУ, 2003. — 74 с. ISBN 985-435-584-5
- Иорданский Н. Н. Развитие жизни на земле. — М.: Просвещение, 1981.
- Короновский Н.В., Хаин В.Е., Ясаманов Н.А. Историческая геология : Учебник. — М.: Академия, 2006.
- Сорохтин О. Г., Ушаков С. А. Происхождение земли и её догеологическая история // Развитие Земли. — М.: Изд-во МГУ, 2002. — 506 с.
- Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984.
- Ясаманов Н.А. Древние климаты Земли. — Л.: Гидрометеоиздат, 1985.
- Ясаманов Н.А. Популярная палеогеография. — М.: Мысль, 1985.
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Geahranalagichnaya shkalaEon Era PeryyadF a n e r a z o j Kajnazoj ChacvyarcichnyNeagenPaleagenMezazoj MelYuraTryyasPaleazoj PermKarbonDevonSilurArdovikKembryjD a k e m b r y j P r a t e r a z o j Nea praterazoj EdyyakaryjKryagenijTonijMeza praterazoj StenijEktazijKalimijPalea praterazoj StateryjAraziryjRyasijSideryjA r h e j NeaarhejMezaarhejPaleaarhejEaarhejKatarhejKrynica Katarhej grech nizhej starazhytnaga taksama gadej hedzij azoj prearhej pryskoj interval gealagichnaga chasu yaki papyarednichay arheyu Asadkavyya parody z katarheya nevyadomyya Pavodle suchasnyh uyaylennyay zhyccya na Zyamli y katarhei ne bylo Pachaysya z utvarennya Zyamli kalya 4 6 mlrd gadoy tamu Verhnyaya myazha pravodzicca pa chase 4 0 mlrd gadoy tamu Takim chynam gety eon ahoplivae pershyya 600 mln gadoy gistoryi nashaj planety U suchasnaj geahranalagichnaj shkale yon ne padzeleny na ery i peryyady Sklad i budova pershasnaj ZyamliZyamlya adrazu paslya svajgo ytvarennya byla paraynalna halodnym kasmichnym celam temperatura y yae netrah nidze ne peravyshala temperaturu playlennya rechyva Yana mela dastatkova adnastajny sklad ne isnavala ni yadra ni zyamnoj kary Myarkuyuc shto 5 4 mlrd gadoy tamu nazad za kosht radyeaktyynaga raspadu Zyamlya atrymlivala y 5 6 razoy bolsh cyapla chym zaraz bolshaya byla kolkasc metearytay i sonechnaj energii yakaya dasyagala paverhni Zyamli pakolki atmasfera adsutnichala Usyo geta abumovila ynutrany razagrey Zyamli i vyklikala zonnuyu playku Legkaplaykiya kampanenty ruhalisya ygaru hutchej za tugaplaykiya Pad uplyvam playki pachay farmiravacca bazaltavy sloj zyamnoj kary na paverhni Zyamli yznikli kalcavyya struktury zapoynenyya bazaltavaj lavaj U papulyarnaj litaratury raspaysyudzhana yyaylenne ab burnaj vulkanichnaj i gidratermalnaj dzejnasci na paverhni Zyamli yakoe ne adpavyadae rechaisnasci Vulkanay shto vyvyargali b na paverhnyu maladoj Zyamli patoki lavy fantanay gazay i paroy vady y tyya chasy ne bylo yak i ne isnavala ni gidrasfery ni shchylnaj atmasfery Taya zh nevyalikaya kolkasc gazay i vadzyanoj pary yakiya vydzyalyalasya pry padzenni metearytay paglynalasya porystym regalitam RelefRelef nagadvay spyareshchanuyu metearytami paverhnyu Mesyaca adnak byy zgladzhany z za mocnyh i praktychna besperapynnyh pryliynyh zemletrasennyay i skladzeny tolki manatonna cyomna sherym pershasnym rechyvam pakrytym zverhu toystym plastom Evalyucyya sistemy Zyamlya MesyacSutki y pachatku katarheya doyzhylisya 6 gadzin i byli pryblizna roynyya peryyadu abarachennya Mesyaca adnak aposhni velmi hutka yzrastay U pachatku katarheya Mesyac znahodziysya na myazhy Rosha geta znachyc na adleglasci kalya 17 tys km ad Zyamli ale adleglasc pamizh Zyamlyoj i Mesyacam hutka pavyalichvalasya z hutkascyu kalya 10 km god Da kanca katarheya hutkasc addalennya Mesyaca ad Zyamli znizilasya da 4 sm god a adleglasc pamizh imi y gety chas skladala kalya 150 tys km Adnachasova na Mesyacy adbyvalisya takiya zh gealagichnyya pracesy utvaralisya zapoynenyya bazaltavymi lavami U adroznenne ad Zyamli energetychnyya resursy Mesyaca paraynalna hutka stracilisya z za yago maloj masy Myarkuyuc shto zaraz temperatura y glybini Mesyaca royna 100 S termichnaya evalyucyya nyaznachna pracyagvaecca y yago netrah U nash chas Mesyac mozhna razglyadac yak analag starazhytnaj Zyamli Ale evalyucyya Zyamli pajshla dalej tady yak Mesyac amal ne zmyaniysya za aposhniya 3 3 5 mlrd gadoy Takim chynam Mesyac mozhna prynyac za svoeasablivuyu madel Zyamli na samym pachatku gealagichnaj gistoryi yae razviccya ZayvagiAid u starazhytnyh grekay bog carstva pamerlyh V B Harland nazyvay gety chas pryskojskii peryyad KrynicySorohtin Ushakov 2002 s 92 93LitaraturaGistarychnaya gealogiya vuchebny dapamozhnik V M Nescyarovich G I Litvinyuk Dz A Pacykajlik Mn BDPU 2003 74 s ISBN 985 435 584 5 Iordanskij N N Razvitie zhizni na zemle M Prosveshenie 1981 Koronovskij N V Hain V E Yasamanov N A Istoricheskaya geologiya Uchebnik M Akademiya 2006 Sorohtin O G Ushakov S A Proishozhdenie zemli i eyo dogeologicheskaya istoriya Razvitie Zemli M Izd vo MGU 2002 506 s Ushakov S A Yasamanov N A Drejf materikov i klimaty Zemli M Mysl 1984 Yasamanov N A Drevnie klimaty Zemli L Gidrometeoizdat 1985 Yasamanov N A Populyarnaya paleogeografiya M Mysl 1985