Тыгра н II Вялі кі арм Տիգրան грэч Τιγράνης лац Tigranes 140 да н э 55 да н э цар Вялікай Арменіі выдатны палкаводзец і

Тыгра́н II Вялі́кі (арм.: Տիգրան, грэч. Τιγράνης, лац.: Tigranes; 140 да н.э. — 55 да н.э.) — цар Вялікай Арменіі, выдатны палкаводзец і заваёўнік эпохі элінізму, які кіраваў у 95 — 55 гг. да н.э. Унук Арташэса I.

Тыгран II Вялікі

Տիգրան Բ Մեծ

Сярэбраная манета з выявай Тыграна II Вялікага


95 да н.э. — 55 да н.э.

Папярэднік

Тыгран I

Пераемнік

Артавазд II

Нараджэнне

140 да н.э.

Арташат, Арменія

Смерць

55 да н.э.

Вялікая Арменія

Месца пахавання

у Тыгранакерце

Род

Арташэсіды

Бацька

Тыгран I

Жонка

Клеапатра Пантыйская^[d]

Дзеці

Артавазд II, Тыгран Малодшы^[d] і Ariazate^[d]

Веравызнанне

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пачатак валадарання

Тыгран Вялікі быў сынам Тыграна I, малодшага сына заснавальніка дынастыі Арташэсідаў Арташэса I. Нарадзіўшыся каля 140 года да нашай эры, Тыгран у маладосці правёў доўгія гады ў якасці закладніка пры двары цара Мітрыдата II Парфянскага, які нанёс армянам разгромнае паражэнне ў 105 годзе да н.э. Пасля таго, як у 95 годзе да нашай эры царскі трон спусцеў (паводле адных крыніц, пасля смерці дзядзькі Тыграна II, цара Артавазда I, які не пакінуў спадчыннікаў, паводле іншых — у сувязі са смерцю цара Тыграна I, бацькі Тыграна II), Тыгран выкупіў сваю свабоду ў парфян, аддаўшы ім 70 урадлівых далін у раёне сучаснага паўночна-ўсходняга Ірана і быў узведзены парфянамі на армянскі трон.

Ён узышоў на армянскі трон у спрыяльны момант. Рымская магутнасць у Малой Азіі была моцна падарвана ваеннымі перамогамі Мітрыдата Еўпатара, цара Пантыйскага, які ўмацаваў сваю ўладу над усім і пагражаўся наогул выгнаць рымлян з Азіі.

Сам Рым быў на парозе . У дынастыя Селеўкідаў знаходзілася на грані анархіі і краху. У Парфіі пасля смерці Мітрыдата II пачалася смута.

Узыдучы на трон, Тыгран неадкладна прыступіў да пашырэння сваіх уладанняў. У 94 годзе да н.э. Тыгран далучыў да сваёй дзяржавы суседнюю , а пасля, у тым жа годзе і (Кардвац).

Тыгран II быў паслядоўнікам , разнавіднасці зараастрызму.

Саюз з Мітрыдатам Пантыйскім

У 94 годзе да н.э. Тыгран заключыў ваенна-палітычны саюз і парадніўся з пантыйскім царом Мітрыдатам VI, ажаніўшыся з яго дачкой Клеапатрай. Паводле гэтага дагавора, заваяваныя гарады і вобласці Кападокіі павінны былі дастацца Мітрыдату, палонныя ж і рухомая маёмасць — Тыграну. Цары таксама ўмовіліся, што Тыгран падпарадкуе сабе Сірыю і тэрыторыі на ўсходзе, углыб Пярэдняй Азіі, а Мітрыдат — Малую Азію.

Першая ваенная кампанія. Кападокія

Вайна з Кападокіяй пачалася ў 93 годзе да н.э., кападакійскі цар Арыябарзан I адразу ж бег у Рым, і Тыгран II пасадзіў на яго месца Гардая. Гэта ваенная кампанія прывяла Тыграна да канфлікту з рымскімі інтарэсамі і стала першым ваенным супрацьстаяннем з Рымскай імперыяй, якое скончылася для Тыграна безвынікова. У 92 годзе да н.э., пасланы рымскім сенатам палкаводзец Луцый Карнелій Сула выцесніў армянскую армію палкаводцаў Багоя і Мітрыяса, якая ўварвалася ў Кападокію, і аднавіў Арыябарзана I на кападакійскім прастоле. Аднак многія кападакійцы, якія былі прымусова пераселеныя ў Арменію і склалі значную частку насельніцтва новай армянскай сталіцы, не змаглі вярнуцца на радзіму.

Іберыя і Каўказская Албанія

Пасля паходу ў Кападокію Тыгран вырашыў пашырыць сваё царства за кошт суседніх каўказскіх абласцей. У 91—87 гадах да н.э. у склад Арменіі ўвайшлі суседнія тэрыторыі і Каўказскай Албаніі. Такім чынам Тыгран стварыў неабходныя перадумовы для супрацьстаяння з асноўным супернікам — Парфянскай імперыяй.

Заваяванне парфян

Наступная ваенная кампанія, па сведчанні Плутарха і іншых эліністычных аўтараў, прыводзіць да заваявання парфян

Плутарх паведамляе наступнае:

Калі Тыгран пачынаў, яго магчымасці і планы былі вельмі нязначныя, а цяпер ён скарыў мноства народаў, зламаў, як не ўдавалася яшчэ нікому іншаму, моц парфян і перапоўніў Месапатамію грэкамі, якіх ён у мностве сілай перасяліў туды з Кілікіі і Кападокіі. З іншых народаў ён сагнаў з ранейшых месцаў таксама качавыя плямёны арабаў, якіх пасяліў бліжэй да сваёй сталіцы, каб выкарыстоўваць іх для гандлёвых патрэб

У 88 г. да н.э. Тыгран пачаў паспяховую вайну на ўсходзе супраць цара Парфіі (91 да н.э. — 81 да н.э.), які быў унукам парфянскага цара Фрыяпата. Перш за ўсё адваяваў у парфян назад 70 далін, саступленых ім у якасці выкупу за сваё вызваленне. Таксама была ўзята вобласць Ахбак у Атрапатэне. Пасля гэтага Тыгран здзейсніў паход супраць Адыябены і спусташыў раёны Ніневіі і Арбелы. Скарыўшы ўсе гэтыя вобласці, ён рушыў на поўдзень і захапіў летнюю рэзідэнцыю парфянскіх цароў горад Экбатаны. Пасля гэтага цар Парфіі Гатарз I паводле сведчання , Страбона і іншых эліністычных гісторыкаў адмовіўся ад тытула «цар цароў» на карысць Тыграна. Пасля чаго, некаторы час манархі Парфіі тытулаваліся проста як «цар Парфян». Гэта пацвярджаюць нумізматычныя даныя.

Страбон наступным чынам апісвае заваяванні Тыграна ў Парфіі :

…Спачатку ён жыў закладнікам у парфян; затым яму ўдалося атрымаць ад іх дазвол вярнуцца на радзіму, прычым парфяне ўзялі выкуп — 70 далін у Арменіі. Потым, узмацніўшы сваю магутнасць, Тыгран не толькі адняў у парфян гэтыя вобласці, але нават спустошыў іх уласную краіну — вобласці каля Ніна і Арбелаў. Далей, ён скарыў уладароў Атрапатэны і Гардыены і з іх дапамогай астатнюю частку Месапатаміі

Пасля перамогі Тыграна над парфянамі яго ўладу над сабой прызналі качавыя арабскія плямёны, якія жылі ў паўднёвай Месапатаміі на беразе Вавілонскага мора (Персідскага заліва). Правадыры сака-масагецкіх плямёнаў, якія насялялі раён Аральскага мора, даслалі паслоў да двара Тыграна для заключэння саюза.

У перыяд палітычнай гегемоніі Арменіі ў Пярэдняй Азіі на парфянскім прастоле, у адпаведнасці з наяўнымі нумізматычнымі данымі, змяніліся наступныя манархі: (91 да н.э. — 81 да н.э.), (80 да н.э. — 77 да н.э.), (77 да н.э. — 70 да н.э.), (70 да н.э. — 57 да н.э.). Праз дзесяцігоддзі Гней Пампей Вялікі, выступаючы арбітрам паміж Тыгранам II і сваім саюзнікам царом Парфіі (70—57 гг. да н.э.), захоўвае тытул «цара цароў», які, здавалася б, ізноў перайшоў да парфян, за Тыгранам.

За год да гэтых падзей, у 67 годзе да н.э. парфянская армія, якая ўварвалася ў Арменію і прыйшлая на дапамогу мяцежнаму армянскаму царэвічу, які паўстаў супраць Тыграна, была зноў разгромлена і прымушана да ўцёкаў армянскім манархам.

Заваяванне дзяржавы Селеўкідаў

Імперыя Тыграна Вялікага, карта 1883 года

У 84 годзе да н.э. Тыгран выступіў супраць дзяржавы Селеўкідаў і ў кароткі тэрмін завалодаў усёй Верхняй Сірыяй, за выключэннем горада Селеўкіі Піерыі, а затым — паўночна-ўсходняй Кілікіяй і Камагенай. Дзяржава Селеўкідаў спыніла сваё існаванне, а яе сталіца — багаты горад Антыёхія — стала галоўнай рэзідэнцыяй Тыграна на поўдні. Больш зацятае супраціўленне армяне сустрэлі ў Фінікіі, дзе, абапіраючыся на добра ўмацаваныя і багатыя гарады, вайну супраць іх вяла сірыйская царыца Клеапатра. Урэшце, пасля доўгай аблогі, Тыграну ўдалося ўзяць Пталемаіду. Клеапатра была захоплена ў палон і праз некалькі гадоў пакарана смерцю па загадзе Тыграна.

…Прыкладна ў той жа самы час прыйшла вестка, што армянскі цар Тыгран уварваўся з трохсоттысячным войскам у Сірыю і збіраецца прыбыць у Іўдзею. Гэта, зразумела, напалохала царыцу і народ, і таму, пакуль цар трымаў аблогу Пталемаіды, да яго было адпраўлена пасольства са шматлікімі каштоўнымі дарамі. У той час Сірыяй кіравала царыца , якая інакш звалася Клеапатраю. Яна і ўгаварыла жыхароў Пталемаіды зачыніць перад Тыгранам гарадскія вароты. І вось пасланыя з'явіліся перад Тыгранам і сталі прасіць яго пашкадаваць царыцу і іх народ, ён жа добразычліва прыняў іх, бо яны з'явіліся здалёку для выразу сваёй пакоры, і абяцаў ім сваю міласць. Зрэшты, Тыгран толькі што паспеў узяць Пталемаіду, калі яму было данесена, што , знаходзячыся ў пагоні за Мітрыдатам, выпусціў яго, таму што Мітрыдат выратаваўся ўцёкамі ў , і цяпер рабуе Арменію і імкнецца авалодаць ёю. Пры гэтай вестцы Тыгран неадкладна паспяшаўся да сябе дамоў.
— Іосіф Флавій, «Іўдзейскія старажытнасці»

Каля 73 года да н.э. у Паўднёвай Сірыі пачалося паўстанне. У 71 годзе да н.э. туды прыбыў Антыёх XIII, які заключыў саюз з . Тыгран II разбіў цара набатэяў Арэту III, узяў Дамаск і зноў захапіў фінікійскія гарады.

Вайна з рымлянамі

Тыгранакерт

Найбольш буйныя рэформы Тыграна праявіліся ў заснаванні ім горада Тыгранакерта і ў правядзенні палітыкі насаджэння і развіцця ў Арменіі элінізму і эліністычнай гарадской культуры. Паклапаціўшыся пра арганізацыйную структуру свайго царства, Тыгран пачаў будаваць сваю сталіцу (каля цяперашняга Фаркіна ў Паўднёвай Турцыі), якая павінна была стаць палітычным, культурным і эканамічным цэнтрам новай дзяржавы. Ранейшая сталіца Артаксата (Арташат) на рацэ Аракс і сталіца Селеўкідаў Антыёхія не задавальнялі яго патрабаванняў, паколькі знаходзіліся, адпаведна, на паўночна-ўсходніх і заходніх межах яго новаздабытай імперыі. Антыёхія і іншыя буйныя гарады Сірыі мелі яшчэ той недахоп, што маглі прывесці да адрыву Тыграна ад яго базы ў Арменіі, якая працягвала быць асновай яго ўлады і ваенных поспехаў.

Грэчаскія і рымскія гісторыкі, якія апісваюць кампаніі ў Арменіі і авалоданне Тыгранакертам, далі падрабязныя звесткі пра гэту новую сталіцу. Паводле , Тыгранакерт быў акружаны сцяной у 50 кубітаў вышынёй, якая была такой шырокай, што ўнутр яе былі ўбудаваны стайні для коней. Непадалёк ад гарадскіх сцен, звонку, размяшчаўся царскі палац, вакол якога былі створаны паляўнічыя паркі і сажалкі для рыбнай лоўлі. Яшчэ паблізу быў выбудаваны добра ўмацаваны замак. У «Аналах» Тацыт апісвае Тыгранакерт, як «горад, які меў шматлікіх абаронцаў і магутныя сцены. Да таго ж частку гарадскіх умацаванняў абцякае даволі шырокая рака Нікефарыя, а там, дзе яе цячэнне не забяспечвае надзейнай абароны, выкапаны велізарны роў». Аднак сам горад, у адрозненне ад старажытных Ніневіі ці Вавілона, быў даволі кампактным. Як бачна, і па плане, і па сваім гандлёва-рамесным характары ён быў непадобны да звычайных элінскіх гарадоў Малой Азіі і Сірыі.

Акрамя стольнага горада , пабудаванага ў правінцыі , вялікі цар заснаваў яшчэ 6 гарадоў, якія насілі яго імя: адзін з іх — у правінцыі Арцах, другі — у правінцыі , трэці — у павеце ці правінцыі Сюнік, астатнія ў Паўночнай Месапатаміі, у Мідыі, і ў іншых абласцях і краях сваёй вялізарнай дзяржавы.

Ніжняя частка горада — Акропаль (арцахскі Тыгранакерт)

Для процідзеяння пануючаму іранскаму ўплыву і з мэтай далейшай элінізацыі, у Тыгранакерт была пераселена вялікая колькасць насельніцтва заваяваных эліністычных гарадоў. Таксама Тыгран заахвоціў вялікую колькасць яўрэяў перасяліцца сюды, а таксама сілком перасяліў у Тыгранакерт жыхароў спустошаных гарадоў Кападокіі і Камагены, якія былі ім заваяваны каля 77 года да нашай эры. Страбон піша: «Тыгран, цар армянскі, паставіў іх у цяжкае становішча падчас набегу на Кападокію; цар выгнаў усіх мазакенаў у Месапатамію, склаўшы з іх насельніцтва Тыгранакерта. Пазней, пасля ўзяцця Тыгранакерта, тыя, хто быў у стане, вярнуліся на радзіму».

У іншым месцы сваёй «» Страбон сцвярджае, што Тыгран перасяліў у сваю сталіцу жыхароў 12 грэчаскіх гарадоў, у той час як Апіян ацэньвае колькасць гвалтоўна пераселеных з Кападокіі і Кілікіі ў 300 тысяч. Плутарх згадвае, што акрамя грэкаў з Кілікіі, Тыгран перавёў у Тыгранакерт насельніцтва спустошаных раёнаў Адыябены, Асірыі, і Кападокіі: «З іншых народаў ён сагнаў з ранейшых месцаў таксама качавыя плямёны арабаў, якіх пасяліў бліжэй да сваёй сталіцы, каб выкарыстоўваць іх для гандлёвых патрэб.». Плутарх дадае таксама, што «Тыгранакерты мелі шмат скарбаў і дарагіх прынашэнняў багам, бо прыватныя асобы і кіраўнікі наперабой пашыралі і ўпрыгожвалі горад, жадаючы дагадзіць цару.».

Бітва пры Тыгранакерце

Сваяцтва з Мітрыдатам VI Еўпатарам уцягнула Тыграна ў вайну з рымлянамі. Увосень 73 года да н.э. войска Лукула ўступіла ў Пантыйскае царства, а ў 72 годзе да н.э. Мітрыдат, канчаткова пераможаны рымлянамі ў бітве пад Кабірай, быў вымушаны шукаць абароны ў Тыграна, які адмовіўся яго выдаць. Паводле меркавання армянскага гісторыка Тыгран не толькі не рыхтаваўся да вайны з рымлянамі, але і быў заняты выключна працягам будаўніцтва Тыгранакерта. Гэты аптымізм і бяздзейнасць Тыграна падчас , паводле меркавання Я. А. Манандзяна, стала яго вялікай палітычнай памылкай, якая пацягнула за сабой фатальныя наступствы для яго дзяржавы. Тыгран не павінен быў дапусціць, ва ўласных жа інтарэсах, падзення Понта і павінен быў яшчэ да бітвы пад Кабірай аказаць свайму цесцю, Мітрыдату VI, дапамогу, падаўшы яму дапаможныя войскі.

У 69 годзе да н.э. рымскі палкаводзец фарсіраваным маршам прайшоў праз Кападокію, пераправіўся праз Еўфрат і ўварваўся ў Арменію. Рымляне паспяхова фарсіравалі Тыгр і падышлі да . Вартавыя Тыгранакерта пад кіраўніцтвам Манкея паспяхова адбівалі напады Лукула. Паводле слоў рымскага гісторыка Дыяна Касія, абаронцы горада нанеслі рымлянам сур'ёзную шкоду стральбой з лукаў, а таксама тым, што аблілі нафтай і падпалілі іх аблогавыя машыны. Паход Лукула быў настолькі імклівым, што Тыгран даведаўся пра яго з вялікім спазненнем. Тым часам Тыгран Вялікі быў у Арташаце, а асноўныя войскі армян у Палесціне і на поўначы Аравіі. Ледзь прыйшла вестка пра пачатак вайны, як ворагі ўжо падступілі да сцен яго сталіцы. Калі Тыгран даведаўся пра ўварванне Лукула ў Арменію, ён выслаў наперад атрад з 3 тысячы вершнікаў (Апіян паведамляе пра 2 тысячную конніцу) пад кіраўніцтвам Меружана (Плутарх і Апіян называюць яго Мітрабарзанам), загадаўшы яму затрымаць прасоўванне рымлян, аднак Меружану гэтага зрабіць не ўдалося, паводле слоў Апіяна пры першым жа сутыкненні Лукул адразу ж вымусіў уцякаць Мітрабарзана, тады як Плутарх паведамляе, што Мітрабарзан паў са зброяй у руках падчас бітвы. Пакінуўшы моцны гарнізон у Тыгранакерце, Тыгран адправіўся збіраць войска па абласцях Арменіі. Непасрэдна бітва з рымлянамі адбылася 6 кастрычніка 69 да н.э. каля Тыгранакерта. Звесткі пра колькасць войскаў Лукула і Тыграна, якія ўдзельнічалі ў бітве, чэрпаюцца са старажытных рымскіх і малаазіяцкіх крыніц. Так, ацэньваючы колькасць войска Лукула рымскія крыніцы, Плутарх і , паведамляюць пра 14—15 тысяч воінаў. Войска Тыграна паводле ацэнкі Плутарха і складала 265—300 тысяч, паводле Мемнана і Флегана Тральскага — 70—80 тысяч воінаў. Першапачаткова барацьба была роўнай, аднак утоеная Лукулам рымская кавалерыя рашуча атакавала шматлікія, але вельмі неаднастайныя, войскі Тыграна. Пасля чаго велізарныя рознапляменныя сілы армянскага цара кінуліся наўцёкі. Сам горад Лукулу ўзяць штурмам не ўдалося. Вароты сталіцы Вялікай Арменіі былі здрадліва адкрыты размешчанымі ў Тыгранакерце грэчаскімі наймітамі, а таксама паўсталымі масамі, сагнанымі армянскім царом цароў з усіх ускраін яго велізарнай імперыі. У выніку велізарны і багаты горад стаў здабычай рымлян і быў разрабаваны. Эліністычныя аўтары прыводзяць звесткі, гаворачыя пра вялікія багацці армянскай сталіцы, якія дазволілі ў будучыні Лукулу ладзіць знакамітыя «Лукулавы банкеты», якія здзіўлялі сучаснікаў.

(Еўфраце)

Бітва пры Артаксаце адбылася ў 68 годзе да н.э. паміж войскамі Рымскай Рэспублікі і Армянскага царства каля Артаксаты (суч. Арташат). Рымлян узначальваў консул Луцый Ліцыній Лукул, правадыром армян быў Тыгран II, які хаваў цара Мітрыдата VI Пантыйскага.

Бітва пры Арташаце

У 68 годзе да н.э. адбылася бітва пры Арташаце, вынікі якой ацэньваюцца па рознаму. Пры гэтым вынікам бітвы і наступнай барацьбы стала тое, што рымлянам не ўдалося заняць «армянскі Карфаген» — горад Арташат. З прыходам зімы яны былі вымушаны здаволіцца захопам ў Месапатаміі. Пасля чаго выматаныя сілы былі выгнаны з Арменіі. Цікава, што ў армянскім паданні і нацыянальнай гістарыяграфіі практычна не адбіліся падзеі, звязаныя з Лукулам. Так, Маўсес Харэнацы ў адной прапанове паведамляе пра нейкага разбойніка па імі Бадул, які рабаваў армянскія гарады і землі, але прыйшоў Тыгран і прагнаў яго.

Паход супраць рымлян у Малую Азію

Выгнаўшы рымлян са сваіх уладанняў, састарэлы армянскі манарх арганізоўвае новы маштабны паход у Малую Азію. У выніку гэтага паходу армянскімі сіламі былі вызвалены многія ўладанні Пантыйскага Царства, а военачальнікі Фабій і Трыярый, пакінутыя Лукулам на пантыйскіх землях, разгромлены. У выніку сенат зняў з пасады галоўнакамандуючага Лукула.

Плутарх паведамляе наступнае :

Трыярый са славалюбства захацеў, не чакаючы Лукула, які быў блізка, здабыць лёгкую, як яму здавалася, перамогу, але замест гэтага пацярпеў вялікае паражэнне: як перадаюць, у бітве палягло больш за сем тысяч рымлян, сярод якіх было сто пяцьдзясят цэнтурыёнаў і дваццаць чатыры ваенныя трыбуны

.

Супрацьстаянне Тыграна II з Рымам і Парфіяй

Тым часам, скарыстаўшыся армяна-рымскай вайной, супраць панавання Арменіі выступілі парфяне, падбухтораныя Рымам. Тыгран ізноў разграміў іх войскі і прымусіў уцякаць. Здавалася, што сітуацыя спрыяла Тыграну. Аднак у 66 годзе да н.э. новы рымскі палкаводзец, Гней Пампей Вялікі, да якога па дапамогу звярнуўся малодшы сын Тыграна II, які паўстаў супраць свайго бацькі, прывёў у Арменію 50-тысячнае войска. Мітрыдат жа быў , бег у Баспорскае царства і там . Тыгран II апынуўся не ў стане весці вайну адразу супраць дзвюх магутных дзяржаў — Рыма і Парфіі. Да таго ж супраць яго паўстала і частка армянскай знаці, а таксама насельніцтва шматлікіх заваяваных армянскім царствам краін і гарадоў. У сувязі з гэтым армянскаму цару прыйшлося падпісаць у 66 годзе да н.э. дагавор з Пампеем, паводле якога Тыгран захаваў за сабой толькі Армянскае нагор’е і частку земляў, захопленых у Парфіі. Акрамя таго, ён атрымаў усходнюю частку Малой Арменіі, якая належала дагэтуль Мітрыдату VI. Сірыя, Камагена і Кілікія трапілі пад уладу Рыма. Тыгран II выплаціў 6 тыс. талентаў кантрыбуцыі, захаваў за сабой тытул цара цароў і быў абвешчаны «сябрам і саюзнікам рымскага народа» (socius et amicus populi Romani), што забяспечвала яму абарону Рымскай імперыі ад нападаў парфян. Са складу Вялікай Арменіі Пампей вылучыў , якая спачатку была аддадзена Тыграну Малодшаму, а потым, калі Тыгран Малодшы апынуўся недастаткова паслухмяным Пампею, была перададзена цару Кападокіі.

Пацярпеўшы паражэнне ад Рыма і Парфіі ў барацьбе за статус сусветнай дзяржавы, Арменія на працягу працяглага часу заставалася моцнай дзяржавай. Рымскі гісторык I стагоддзя н.э. Гней Пампей Трог так апісвае Арменію:

Нельга абыйсці маўчаннем такое вялікае царства, таму што памеры яго, пасля Парфіі, пераўзыходзяць велічынёй усе астатнія царствы. А менавіта: Арменія распасціраецца ад Кападокіі да Каспійскага мора на адзінаццаць сотняў тысяч крокаў; у шырыню ж працяг яе семсот тысяч крокаў.

Таксама рымскі гісторык III н.э. адзначаў, што Арменія з'яўлялася трэцяй краінай па ўплыве пасля Рыма і Парфіі.

Апошнія 10 гадоў кіравання Тыграна II былі мірнымі, а таксама ў гэтыя гады, з прычыны яго старэчага ўзросту, кіраваць яму дапамагаў яго сын, будучы цар Арменіі Артавазд II. Тыгран II памёр у 55 годзе да н.э. ва ўзросце 85 гадоў.

Галерэя

Імперыя Тыграна Вялікага - асноўная частка
Імперыя Тыграна Вялікага - Вялікая Арменія, васальныя царствы і княствы
Цар Цароў Тыгран з царамі-васаламі
Illustration of Tigranes the Great in 1898 book Illustrated Armenia and the Armenians
500-драмавая купюра Рэспублікі Арменія 1993 года з выявай Тыграна Вялікага
Знак

Гл. таксама

Мітрыдат VI Еўпатар
Вялікая Арменія

Заўвагі

K. Schippmann сцвярджае ў сваім артыкуле ў Encyclopaedia Iranica, што Артавазд I быў бацькам Тыграна II.
Паводле версіі аўтараў шматтомнай энцыклапедыі «Всемирная история», парфяне ўзвялі Тыграна II на армянскі прастол, калі дамагліся ад яго значных тэрытарыяльных саступак.
Дата прыходу да ўлады Тыграна II вызначаецца на падставе паведамлення Плутарха, паводле якога ў 71/70 годзе да н.э. цар кіраваў ужо 25 гадоў.

Крыніцы

Encyclopaedia Iranica.
Just as the regal style of Tigranes conformed to the authentic Persian tradition, his religion, like that of Mithridates Eupator of Pontus, undoubtedly hinged on Mazdaism
Рыжов К. В. Все монархи мира: Древний Восток: Справочник. — М.: Вече, 2006. — 576 с.(недаступная спасылка)
Encyclopaedia Iranica. N. Garsoyan, «Tigran II».
Encyclopaedia Iranica. «Arsacids».
Всемирная история. Энциклопедия. Том 2. 1957 г. Армения в III—I вв. до н. э. Архівавана 27 снежня 2010.
Закавказье и сопредельные страны в период эллинизма // История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, . — 2-е изд. — М., 1983. — Т. 2. Расцвет Древних обществ. — С. 399-414.
Армянскі царэвіч Тыгран, які знаходзіўся ў палоне, угаварыў Мітрыдата II вярнуць яго на прастол Арменіі ў абмен на перадачу Парфіі «70 далін» у Атрапатэне. У 95 г. да н.э. Тыгран II Вялікі стаў царом Арменіі.
R.B. ter Haar Romney. Religious Origins of Nations?: The Christian Communities of the Middle East Church history and religious culture. — Brill, 2010 —p. 264 —ISBN 9789004173750
Encyclopaedia Iranica.
Just as the regal style of Tigranes conformed to the authentic Persian tradition, his religion, like that of Mithridates Eupator of Pontus, undoubtedly hinged on Mazdaism.
Т. Моммзен. История Рима. Глава VI. Дела на Востоке. Митридат. — Санкт-Петербург, Лениздат, 1993.
Плутарх, Параўнальныя жыццяпісы. Лукул.
http://books.google.ru/books?id=-3D-AgAAQBAJ&pg=PA25&lpg=PA25&dq=%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D0%BD+%D0%BE+%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B5&source=bl&ots=l6JjTWuYm6&sig=SSqHWuVROKV6DQyQjpjXgD-0Izc&hl=ru&sa=X&ei=nfYGVOH8I8LMygPC34DwDA&ved=0CCQQ6AEwAQ#v=onepage&q=%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D0%BD%20%D0%BE%20%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B5&f=false
Аршакиды — Монархи. Древний Восток — Яндекс. Словари Архівавана 11 верасня 2014.
Сергей Алданов — дневник. — Лица парфянских царей
Валерый Брусаў. «Летапіс гістарычных лёсаў армянскага народа»:
ЭСБЭ/Тыгран — Вікікрыніца
Іосіф Флавій. Іўдзейскія старажытнасці. — Старонка 601 Архівавана 27 кастрычніка 2014.
Я. А. Манандян. «Тигран и Рим». — И:Армфан, 1943 — стр. 91-92, 115—117
Публій Карнелій Тацыт. Аналы. Кніга XV
Massaca.NET | Suspended Account Архівавана 5 сакавіка 2016.
Страбон. Геаграфія, Кніга XII Малая Азія, Кападокія, Понт, Віфінія, Галатыя, Малая Фрыкія
Страбон, Геаграфія. Кніга XI
Апіян. «Рымская гісторыя»: Мітрыдатавы войны.
ТРЭЦЯЯ МІТРЫДАТАВА ВАЙНА 75—65 гг. да н.э. Архівавана 19 красавіка 2012.
Дыян Касій. «Рымская гісторыя». Кніга трыццаць шостая
Велей Патэркул. РЫМСКАЯ ГІСТОРЫЯ, КНІГА II
Валерый Брусаў. «Летапіс гістарычных лёсаў армянскага народа»:
Пампей наклаў на Арменію кантрыбуцыю ў 6.000 талентаў (да 9 міл. р.), але пакінуў за Тыгранам яго армянскія землі і нават частку Месапатаміі, захаваў за ім тытул «цара цароў» і прыняў яго ў лік «сяброў і саюзнікаў рымскага народа».
Всемирная история. Энциклопедия. Том 2. 1957 г. Армения в III—I вв. до н. э. Архівавана 27 снежня 2010.
Марк Юніян Юстын. Эпітама сачынення Пампея Трога «Гісторыя Філіпа». Кніга XLII

Літаратура

Придик А. М. Тигран // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

Спасылкі

Тыгран Вялікі і Армянская імперыя ў сучаснай арабскай гістарыяграфіі Архівавана 10 лютага 2015. (арм.)

[5] K. Schippmann сцвярджае ў сваім артыкуле ў Encyclopaedia Iranica, што Артавазд I быў бацькам Тыграна II.

[7] Паводле версіі аўтараў шматтомнай энцыклапедыі «Всемирная история», парфяне ўзвялі Тыграна II на армянскі прастол, калі дамагліся ад яго значных тэрытарыяльных саступак.

[9] Дата прыходу да ўлады Тыграна II вызначаецца на падставе паведамлення Плутарха, паводле якога ў 71/70 годзе да н.э. цар кіраваў ужо 25 гадоў.

[Iranica-1] Encyclopaedia Iranica.
Just as the regal style of Tigranes conformed to the authentic Persian tradition, his religion, like that of Mithridates Eupator of Pontus, undoubtedly hinged on Mazdaism

[рыжов-2] Рыжов К. В. Все монархи мира: Древний Восток: Справочник. — М.: Вече, 2006. — 576 с.(недаступная спасылка)

[іраніка-3] Encyclopaedia Iranica. N. Garsoyan, «Tigran II».

[4] Encyclopaedia Iranica. «Arsacids».

[6] Всемирная история. Энциклопедия. Том 2. 1957 г. Армения в III—I вв. до н. э. Архівавана 27 снежня 2010.

[Дьяконов-8] Закавказье и сопредельные страны в период эллинизма // История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, . — 2-е изд. — М., 1983. — Т. 2. Расцвет Древних обществ. — С. 399-414.
Армянскі царэвіч Тыгран, які знаходзіўся ў палоне, угаварыў Мітрыдата II вярнуць яго на прастол Арменіі ў абмен на перадачу Парфіі «70 далін» у Атрапатэне. У 95 г. да н.э. Тыгран II Вялікі стаў царом Арменіі.

[10] R.B. ter Haar Romney. Religious Origins of Nations?: The Christian Communities of the Middle East Church history and religious culture. — Brill, 2010 —p. 264 —ISBN 9789004173750

[autogenerated1-11] Encyclopaedia Iranica.
Just as the regal style of Tigranes conformed to the authentic Persian tradition, his religion, like that of Mithridates Eupator of Pontus, undoubtedly hinged on Mazdaism.

[12] Т. Моммзен. История Рима. Глава VI. Дела на Востоке. Митридат. — Санкт-Петербург, Лениздат, 1993.

[Плутарх-13] Плутарх, Параўнальныя жыццяпісы. Лукул.

[autogenerated3-14] ttp://books.google.ru/books?id=-3D-AgAAQBAJ&pg=PA25&lpg=PA25&dq=%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D0%BD+%D0%BE+%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B5&source=bl&ots=l6JjTWuYm6&sig=SSqHWuVROKV6DQyQjpjXgD-0Izc&hl=ru&sa=X&ei=nfYGVOH8I8LMygPC34DwDA&ved=0CCQQ6AEwAQ#v=onepage&q=%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D0%BD%20%D0%BE%20%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B5&f=false

[autogenerated4-15] Аршакиды — Монархи. Древний Восток — Яндекс. Словари Архівавана 11 верасня 2014.

[16] Сергей Алданов — дневник. — Лица парфянских царей

[брусаў-17] Валерый Брусаў. «Летапіс гістарычных лёсаў армянскага народа»:

[18] ЭСБЭ/Тыгран — Вікікрыніца

[19] Іосіф Флавій. Іўдзейскія старажытнасці. — Старонка 601 Архівавана 27 кастрычніка 2014.

[Манандян-20] Я. А. Манандян. «Тигран и Рим». — И:Армфан, 1943 — стр. 91-92, 115—117

[21] Публій Карнелій Тацыт. Аналы. Кніга XV

[22] Massaca.NET | Suspended Account Архівавана 5 сакавіка 2016.

[23] Страбон. Геаграфія, Кніга XII Малая Азія, Кападокія, Понт, Віфінія, Галатыя, Малая Фрыкія

[24] Страбон, Геаграфія. Кніга XI

[Апіян-25] Апіян. «Рымская гісторыя»: Мітрыдатавы войны.

[26] ТРЭЦЯЯ МІТРЫДАТАВА ВАЙНА 75—65 гг. да н.э. Архівавана 19 красавіка 2012.

[Касій-27] Дыян Касій. «Рымская гісторыя». Кніга трыццаць шостая

[28] Велей Патэркул. РЫМСКАЯ ГІСТОРЫЯ, КНІГА II

[autogenerated2-29] Валерый Брусаў. «Летапіс гістарычных лёсаў армянскага народа»:
Пампей наклаў на Арменію кантрыбуцыю ў 6.000 талентаў (да 9 міл. р.), але пакінуў за Тыгранам яго армянскія землі і нават частку Месапатаміі, захаваў за ім тытул «цара цароў» і прыняў яго ў лік «сяброў і саюзнікаў рымскага народа».

[гісторыя-30] Всемирная история. Энциклопедия. Том 2. 1957 г. Армения в III—I вв. до н. э. Архівавана 27 снежня 2010.

[31] Марк Юніян Юстын. Эпітама сачынення Пампея Трога «Гісторыя Філіпа». Кніга XLII