Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Валі́йцы, таксама уэ́льсцы (ад англ.: Welsh), кембры́йцы (лац.: Cambriānae), кі́мры (вал.: Cymry) — кельцкі народ, карэннае насельніцтва Уэльса. Жывуць пераважна ў Вялікабрытаніі, а таксама ў Ірландыі, ЗША, Канадзе, Аўстраліі, Аргенціне і г. д. Агульная колькасць (2012 г.) — 1 314 000 чал. Родная мова — валійская.
| Валійцы (Cymry) | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Агульная колькасць | 1 314 000 | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Рэгіёны пражывання |  Вялікабрытанія — 1199 тыс.
| ||||||||||||||||
| Мова | валійская | ||||||||||||||||
| Рэлігія | пратэстантызм | ||||||||||||||||
| Блізкія этнічныя групы | корнуальцы, брэтонцы, мэнцы | ||||||||||||||||
Паходжанне
Насельніцтва Уэльса з'яўляецца найстаражытнейшым на Брытанскіх астравах. Генетыкі прасочваюць продкаў валійцаў да 10 тысячагоддзя да н. э., эпохі заканчэння апошняга ледавіковага перыяда.
У 1 тысячагоддзі да н. э. Уэльс занялі кельцкія плямёны брытаў, непасрэдных моўных продкаў сучасных валійцаў. Рымляне называлі наступныя брыцкія плямёны Уэльса — сілурыйцы, дземеты, дзеканглы, ардавікцы і ганганы. У 48 - 78 гг. н. э. яны ўвайшлі ў склад Рымскай Імперыіі. Рымскае валадарства працягвалася да 410 г., пакуль легіянеры не пакінулі Уэльс для абароны іншых рымскіх тэрыторый. Аднак за гэты час адбыліся істотныя змены. Культура мясцовых жыхароў была значна раманізавана. Знік ранейшы падзел на асобныя плямёны.
Пасля зыходу рымскіх салдат Уэльс уваходзіў у склад каралеўстваў брытаў. Тут імкліва распаўсюджвалася хрысціянства. Аднак брыты зведалі націск з боку ірландцаў і германскіх плямёнаў. Ірландцы занялі паўднёвы захад Уэльса, але пазней фактычна ўліліся ў склад валійскага народа. У 577 г. брыты пацярпелі паражэнне ад саксаў, а ў 616 г. — ад караля Нартумбрыі. Уэльс страціў сухапутныя сувязі з Корнуалам і . Гэта садзейнічала гуртаванню мясцовага насельніцтва супраць адзінай пагрозы з усходу і паступоваму фарміраванню асобнай валійскай мовы і культуры. Упершыню яны былі падрабязна апісаны ў канцы XII ст. Гіральдам з Камбрыі.
У 1282 г. Уэльс канчаткова ўвайшоў у склад Англіі. Большасць мясцовых феадалаў здолела захаваць свае валоданні. У 1485 - 1604 гг. валійская дынастыя Цюдораў кіравала ўсім Англійскім Каралеўствам.
Асаблівасці культуры
Традыцыйна Уэльс падзяляецца на 2 буйныя гаспадарчыя рэгіёны:
- Паўночны Уэльс з перавагай сельскай гаспадаркі і рэдкім насельніцтвам
- Паўднёвы Уэльс з перавагай прамысловай вытворчасці і буйнымі гарадамі
Галоўнай галіной сельскай гаспадаркі здаўна была жывёлагадоўля. У паўночным рэгіёне разводзілі пераважна авечак і кароў. На поўдні — авечак, кароў і свінняў. У мінулым даенне кароў лічылася зневажальным заняткам для мужчын. Гэтую працу выконвалі жанчыны. На поўначы, дзе горныя пашы знаходзяцца далёка ад населенных пунктаў, а пастушы занятак разглядаўся як выключна мужчынскі, малака амаль не ўжывалі. Тут развівалася мясная жывёлагадоўля. З-за асаблівасцяў прыродных умоў земляробства мае важнае значэнне толькі на поўдні, дзе вырошчваюць авёс, ячмень, бульбу і розную гародніну.
У сярэднявеччы валійцы славіліся як добрыя кавалі і рудазнаўцы. Пазней найбольш распаўсюджанымі рамёствамі сталі ткацтва, разьбярства, ганчарства, вышыванне і вязанне спіцамі. Да нашага часу распаўсюджаны самаробныя драўляныя "лыжкі для каханых", якія закаханыя хлопцы дораць дзяўчатам. Хаця валійская кераміка вельмі простая і амаль не мае ўпрыгожванняў, гэтае рамяство захавалася ў гарадах. Валійскія ганчары вырабляюць цацкі, а таксама так званыя святочныя гарлачы для піва.
Насельнікі сельскай мясцовасці жывуць пераважна на фермах хутарскога тыпу або ў невялікіх вёсках, пабудаваных вакол касцёлаў. Аднак большасць сучасных валійцаў — гараджане. Старыя валійскія гарады і мястэчкі будавалі ў форме зоркі. У XVIII - XIX стст. узніклі новыя віды паселішчаў — шахцёрскія пасёлкі без выразнай планіроўкі, а таксама буйныя прамысловыя гарады з рашэцістай планіроўкай або пабудаваныя вакол 1 - 2 галоўных вуліц. Для валійцаў характэрныя так званыя доўгія жытлы, дзе жылая хаціна і гаспадарчыя пабудовы аб'яднаны адным дахам. На поўначы распаўсюджаны і цагляныя пабудовы, складзеныя без раствору. На поўдні — каркасныя.
Народны жаночы строй складаецца з дзвюх спадніц, верхняй і ніжняй, цёмнай кофты з доўгімі рукавамі і белага каптура, які ў мінулым часцяком упрыгожвалі кветкамі. У святы жанчыны апраналі цыліндрычныя капялюшы з доўгімі палямі. Верхнія спадніцы прынята падтыкаць каля таліі, так што добра бачна ніжняя спадніца. Мужчынскі строй уключае скураныя або тканныя штаны, светлую кашулю, яркі гальштук, паласатую камізэльку і капялюш з доўгімі палямі.
У валійцаў не была распаўсюджана кланавая сістэма. Сем'і пераважна нуклеарныя. У XVI ст. распаўсюдзілася сістэма прозвішч, складзеных з імя бацькі і прыставак ап, аб (ад mab, літаральна "сын") і вер (ад verch, літаральна "дачка"). Да XIX ст. гэта традыцыя амаль знікла, але яе адрадзілі літаратары эпохі рамантызму ў дачыненні да гістарычных персанажаў. Спадчына размяркоўваецца пароўну паміж сынамі і дочкамі.
Валійская народная кухня даволі простая — мясныя супы з аўсом і гароднінай, аўсяная каша, тушанае і смажанае мяса, вараная гародніна.
Валійскі фальклор прадстаўлены эпічнымі казаннямі (найбольш вядомы эпас пра кельцкага караля Артура), баладамі, гімнамі. Распаўсюджаны харавыя спевы. Народныя музычныя інструменты — арфа, дуда, жалейка, а таксама арыгінальная валійская скрыпка крыс. Са старажытных часоў ва Уэльсе праводзяцца конкурсныя фестывалі-эйстэдфоды. У наш час, акрамя рэгіянальных эйстэдфодаў, вядомы агульнавалійскі (Eisteddfod Genedlaethol Cymru). Ён святкуецца раз на год. Графствы яго прымаюць па чарзе. Галоўны эйстэдфод суправаджаецца змаганнем . Пераапранутыя саджаюць пераможца на дубовае крэсла.
Мова
Ва Уэльсе толькі каля 10 - 15% насельніцтва размаўляе на валійскай мове. Але яна мае афіцыйны статус.
Рэлігія
Большасць вернікаў прытрымліваюцца розных плыняў пратэстантызму.
Зноскі
- Welsh
- BBC News: Welsh people could be most ancient in UK, DNA suggests
Спасылкі
- Countries and Their Cultures:Welsh
- Ellis Griffith, WELSH CULTURE Архівавана 18 мая 2013.
- Wales on Britannia: Welsh Culture & Traditions Архівавана 16 студзеня 2013.
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Vali jcy taksama ue lscy ad angl Welsh kembry jcy lac Cambrianae ki mry val Cymry kelcki narod karennae naselnictva Uelsa Zhyvuc peravazhna y Vyalikabrytanii a taksama y Irlandyi ZShA Kanadze Aystralii Argencine i g d Agulnaya kolkasc 2012 g 1 314 000 chal Rodnaya mova valijskaya Valijcy Cymry Genry Morgan Entani Hopkins Ketryn Zeta Dzhons Dylan TomasBertran Rasel Genryh VII Lojd Dzhordzh Robert OyenAgulnaya kolkasc 1 314 000Regiyony prazhyvannya Vyalikabrytaniya 1199 tys Aystraliya 42 tys Kanada 29 tys Irlandyya 8 800 Argencina 29 tys ZShA 3 200Mova valijskayaReligiya pratestantyzmBlizkiya etnichnyya grupy kornualcy bretoncy mencyPahodzhanneBryckiya plyamyony Uelsa Naselnictva Uelsa z yaylyaecca najstarazhytnejshym na Brytanskih astravah Genetyki prasochvayuc prodkay valijcay da 10 tysyachagoddzya da n e epohi zakanchennya aposhnyaga ledavikovaga peryyada U 1 tysyachagoddzi da n e Uels zanyali kelckiya plyamyony brytay nepasrednyh moynyh prodkay suchasnyh valijcay Rymlyane nazyvali nastupnyya bryckiya plyamyony Uelsa siluryjcy dzemety dzekangly ardavikcy i gangany U 48 78 gg n e yany yvajshli y sklad Rymskaj Imperyii Rymskae valadarstva pracyagvalasya da 410 g pakul legiyanery ne pakinuli Uels dlya abarony inshyh rymskih terytoryj Adnak za gety chas adbylisya istotnyya zmeny Kultura myascovyh zhyharoy byla znachna ramanizavana Znik ranejshy padzel na asobnyya plyamyony Paslya zyhodu rymskih saldat Uels uvahodziy u sklad karaleystvay brytay Tut imkliva raspaysyudzhvalasya hrysciyanstva Adnak bryty zvedali nacisk z boku irlandcay i germanskih plyamyonay Irlandcy zanyali paydnyovy zahad Uelsa ale paznej faktychna ylilisya y sklad valijskaga naroda U 577 g bryty pacyarpeli parazhenne ad saksay a y 616 g ad karalya Nartumbryi Uels straciy suhaputnyya suvyazi z Kornualam i Geta sadzejnichala gurtavannyu myascovaga naselnictva suprac adzinaj pagrozy z ushodu i pastupovamu farmiravannyu asobnaj valijskaj movy i kultury Upershynyu yany byli padrabyazna apisany y kancy XII st Giraldam z Kambryi U 1282 g Uels kanchatkova yvajshoy u sklad Anglii Bolshasc myascovyh feadalay zdolela zahavac svae valodanni U 1485 1604 gg valijskaya dynastyya Cyudoray kiravala ysim Anglijskim Karaleystvam Asablivasci kulturyCmok simval Uelsa Tradycyjna Uels padzyalyaecca na 2 bujnyya gaspadarchyya regiyony Paynochny Uels z peravagaj selskaj gaspadarki i redkim naselnictvam Paydnyovy Uels z peravagaj pramyslovaj vytvorchasci i bujnymi garadami Galoynaj galinoj selskaj gaspadarki zdayna byla zhyvyolagadoylya U paynochnym regiyone razvodzili peravazhna avechak i karoy Na poydni avechak karoy i svinnyay U minulym daenne karoy lichylasya znevazhalnym zanyatkam dlya muzhchyn Getuyu pracu vykonvali zhanchyny Na poynachy dze gornyya pashy znahodzyacca dalyoka ad naselennyh punktay a pastushy zanyatak razglyadaysya yak vyklyuchna muzhchynski malaka amal ne yzhyvali Tut razvivalasya myasnaya zhyvyolagadoylya Z za asablivascyay pryrodnyh umoy zemlyarobstva mae vazhnae znachenne tolki na poydni dze vyroshchvayuc avyos yachmen bulbu i roznuyu garodninu U syarednyavechchy valijcy slavilisya yak dobryya kavali i rudaznaycy Paznej najbolsh raspaysyudzhanymi ramyostvami stali tkactva razbyarstva gancharstva vyshyvanne i vyazanne spicami Da nashaga chasu raspaysyudzhany samarobnyya draylyanyya lyzhki dlya kahanyh yakiya zakahanyya hlopcy dorac dzyaychatam Hacya valijskaya keramika velmi prostaya i amal ne mae yprygozhvannyay getae ramyastvo zahavalasya y garadah Valijskiya ganchary vyrablyayuc cacki a taksama tak zvanyya svyatochnyya garlachy dlya piva Naselniki selskaj myascovasci zhyvuc peravazhna na fermah hutarskoga typu abo y nevyalikih vyoskah pabudavanyh vakol kascyolay Adnak bolshasc suchasnyh valijcay garadzhane Staryya valijskiya garady i myastechki budavali y forme zorki U XVIII XIX stst uznikli novyya vidy paselishchay shahcyorskiya pasyolki bez vyraznaj planiroyki a taksama bujnyya pramyslovyya garady z rashecistaj planiroykaj abo pabudavanyya vakol 1 2 galoynyh vulic Dlya valijcay harakternyya tak zvanyya doygiya zhytly dze zhylaya hacina i gaspadarchyya pabudovy ab yadnany adnym daham Na poynachy raspaysyudzhany i caglyanyya pabudovy skladzenyya bez rastvoru Na poydni karkasnyya Narodny zhanochy stroj skladaecca z dzvyuh spadnic verhnyaj i nizhnyaj cyomnaj kofty z doygimi rukavami i belaga kaptura yaki y minulym chascyakom uprygozhvali kvetkami U svyaty zhanchyny apranali cylindrychnyya kapyalyushy z doygimi palyami Verhniya spadnicy prynyata padtykac kalya talii tak shto dobra bachna nizhnyaya spadnica Muzhchynski stroj uklyuchae skuranyya abo tkannyya shtany svetluyu kashulyu yarki galshtuk palasatuyu kamizelku i kapyalyush z doygimi palyami U valijcay ne byla raspaysyudzhana klanavaya sistema Sem i peravazhna nuklearnyya U XVI st raspaysyudzilasya sistema prozvishch skladzenyh z imya backi i prystavak ap ab ad mab litaralna syn i ver ad verch litaralna dachka Da XIX st geta tradycyya amal znikla ale yae adradzili litaratary epohi ramantyzmu y dachynenni da gistarychnyh persanazhay Spadchyna razmyarkoyvaecca paroynu pamizh synami i dochkami Valijskaya narodnaya kuhnya davoli prostaya myasnyya supy z aysom i garodninaj aysyanaya kasha tushanae i smazhanae myasa varanaya garodnina Valijski falklor pradstayleny epichnymi kazannyami najbolsh vyadomy epas pra kelckaga karalya Artura baladami gimnami Raspaysyudzhany haravyya spevy Narodnyya muzychnyya instrumenty arfa duda zhalejka a taksama aryginalnaya valijskaya skrypka krys Sa starazhytnyh chasoy va Uelse pravodzyacca konkursnyya festyvali ejstedfody U nash chas akramya regiyanalnyh ejstedfoday vyadomy agulnavalijski Eisteddfod Genedlaethol Cymru Yon svyatkuecca raz na god Grafstvy yago prymayuc pa charze Galoyny ejstedfod supravadzhaecca zmagannem Peraapranutyya sadzhayuc peramozhca na dubovae kresla MovaVa Uelse tolki kalya 10 15 naselnictva razmaylyae na valijskaj move Ale yana mae aficyjny status ReligiyaBolshasc vernikay prytrymlivayucca roznyh plynyay pratestantyzmu ZnoskiWelsh BBC News Welsh people could be most ancient in UK DNA suggestsSpasylkiCountries and Their Cultures Welsh Ellis Griffith WELSH CULTURE Arhivavana 18 maya 2013 Wales on Britannia Welsh Culture amp Traditions Arhivavana 16 studzenya 2013