Ура рту Ва нская дзяржава Біайні урарцк KURbi a i na арм Ուրարտու турэцк Urartu перс اورارتو старажытная дзяржава на тэр

Ура́рту, Ва́нская дзяржава, Біайні (урарцк.: ^KURbi-a-i-na, арм.: Ուրարտու, турэцк.: Urartu, перс.: اورارتو) — старажытная дзяржава на тэрыторыі Армянскага нагор’я, паўднёвага Закаўказзя (сучасных дзяржаў Турцыя, Арменія, Азербайджан, Грузія, Іран, Сірыя). Існавала ў IX — VI стст. да н.э.

Урарту
Гістарычная дзяржава
урарцк.: ^KURbi-a-i-na

г. — г.
Сталіца	Тушпа
Найбуйнейшыя гарады	Эрэбуні, Тэйшэбаіні, Аргішціхінілі
Мова(ы)	урарцкая мова, хурыцкая мова, лувійская мова і Proto-Armenian^[d]
Афіцыйная мова	урарцкая мова
Форма кіравання	манархія
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Першасны галоўны цэнтр: горад Тушпа на беразе возера Ван. Іншыя гарады: Эрэбуні, Тэйшэбаіні, Аргішціхінілі і г. д.

Аб’ядноўвала групу плямёнаў на чале з наіры. У перыяд свайго росквіту Урарту з’яўлялася адным з галоўных канкурэнтаў Асірыі. У пачатку VI ст. да н.э. была захоплена скіфамі.

Назва

Назва Урарту паходзіць з асірыйскіх крыніц. Упершыню яна з’яўляецца ў час кіравання валадара . Ён занатаваў, што падпарадкаваў сабе ўсю вобласць Урарту. Меркавана гэта назва з’яўляецца акадскай формай напісання Арарат. Другое асірыйскае найменне народа і краіны вакол возера Ван — Наіры. Самі жыхары Урарту называлі сваю дзяржаву Біайні. Першасна гэта была назва возера Ван і зямель вакол яго.

Даследаванне

У 1827 г. Французскае ўсходняе таварыства направіла нямецкага даследчыка Фрыдрыха Эдварда Шульца да возера Ван для даследавання праўдзівасці паведамлення Маўсеса Харэнацы пра пабудову там горада Семірамідай. Ён першым скапіраваў клінапіс урартаў. У 1829 г. Ф. Э. Шульц загінуў у сутычцы з курдамі. Яго асноўныя запісы былі апублікаваны ў Францыі толькі ў 1840 г. У 1850 г. даследаванні ўрарцкіх помнікаў каля возера Ван працягваў брытанскі археолаг Остын Генры Лэярд. З 1860-х гг. копіі ўрарцкіх тэкстаў публікаваліся ў Арменіі.

Працы па расшыфроўцы ўрарцкага клінапісу вяліся з 1848 г., але доўгі час не мелі поспеху з-за атаесамлення ўрарцкай мовы з грузінскай або армянскай. Першую паспяховую расшыфроўку ў 1876 г. зрабіў французскі ўсходазнавец Станіслас Гуяр. З 1882 г. з’явіліся расшыфроўкі, зробленыя брытанскім вучоным Арчыбальдам Сэйсам.

З 1891 г. вяліся археалагічныя раскопкі ўрарцкіх помнікаў нямецкімі, брытанскімі, расійскімі і амерыканскімі даследчыкамі. Значныя знаходкі былі зроблены савецкай археалагічнай экспедыцыяй на чале Барыса Піатроўскага ў Арменіі ў 1939—1971 гг.

Гісторыя

Продкі ўрартаў адлучыліся ад хурытаў на мяжы 2 — 3 тысячагоддзяў да н. э. Да канца 2 тысячагоддзя да н. э. яны жылі на Армянскім нагор’і і займаліся пераважна качавой жывёлагадоўляй. Большасць даследчыкаў лічыць, што ў гэты перыяд яны не мелі адзінай дзяржавы. У канцы XII ст. да н. э. асірыйскія крыніцы ўзгадваюць 60 валадароў наіры. У XIII ст. да н. э. землі ўрартаў сталі ахвярай экспансіі асірыйскага валадара . Паходы асірыйцаў мелі месца таксама ў г. да н. э., каля г. да н. э., г. да н. э., — гг. да н. э.

Лічыцца, што першым валадаром адзінай дзяржавы Урарту быў Арамэ (каля — гг. да н. э.), супраць якога арганізаваў тры паспяховыя ваенныя кампаніі. Пры валадары ( — гг. да н. э.) і яго нашчадках Ішпуіні ( — гг. да н. э.) і Менуа ( — гг. да н. э.) становішча дзяржавы ўзмацнілася, яна здолела пашырыць свае межы. Сталіцай Урарту стаў горад Тушпа каля возера Ван. Для яго забеспячэння прэснай вадой урарты пабудавалі складаную сістэму штучных каналаў.

Палітычны росквіт Урарту адбыўся пры валадары Аргішты I ( — гг. да н.э.), сыне Менуа. Ён пашырыў межы дзяржавы ў Закаўказзі, далучыў правінцыі, багатыя металічнымі радовішчамі, здзейсніў паспяховыя паходы на Асірыю, Вавілонію і вобласць Загрос, актыўна займаўся будаўніцтвам і развіццём гаспадаркі. Яго сын Сардуры II ( — 735 да н. э.) імкнуўся працягваць палітыку бацькі і стварыў палітычны саюз з сірыйскімі дзяржавамі супраць Асірыі, але ў выніку пацярпеў паражэнне ад асірыйскага валадара .

Пераемнікам Сардуры II ужо прыходзілася выкарыстоўваць ваенныя сілы для захавання еднасці дзяржавы. Напрыклад, Руса I (735 — гг. да н. э.) паведамляў, што заваяваў Урарту. У гэтай сувязі некаторыя даследчыкі мяркуюць, што ён быў узурпатарам. Яго кіраванне завершылася паражэннем ад асірыйскага валадара Саргона II. Гэта стала пачаткам заняпада Урарту. Пасля знікнення Асірыі дзяржава цярпела ад войн з вавіланянамі. Каля — гг. да н. э. яна была зруйнавана скіфамі, што ўварваліся ў Закаўказзе і Мідыю.

Эканоміка

Дзяржава Урарту выгодна мясцілася на гандлёвых шляхах паміж Малой Азіяй і сучасным Іранам, у непасрэднай блізкасці да паўночнай Месапатаміі. Тут здабывалі і апрацоўвалі жалеза, медзь, свінец, волава, срэбра.

Земляробства і жывёлагадоўля на Армянскім нагор’і вядомы з эпохі позняга неаліта. У пачатку 1 тысячагоддзя да н. э. мясцовыя круглазярняткавыя прыстасаваныя да мясцовых умоў пшаніца і ячмень саступілі месца відам, блізкім да сучасных. Асірыя з’яўлялася важным месцам, адкуль у Урарту прыходзілі земляробчыя інавацыі. Падобна асірыйцам, урарты вырошчвалі галоўным чынам ячмень і мяккія гатункі пшаніцы, кунжут. Апошні быў важнай крыніцай алею. Вядомы знаходкі хлеба з проса. Ячмень таксама выкарыстоўваўся для вытворчасці піва. У надпісах урарцкіх валадароў узгадваюцца сады і вінаграднікі.

Поспехі ў развіцці земляробства сталі магчымы дзякуючы стварэнню складанай сістэмы ірыгацыі. Асабліва развітай яна была на землях вакол возера Ван. Знакаміты канал уладара Менуа (VIII ст. да н. э.) быў пабудаваны на ўсход ад возера цягнуўся на 56 км, уключаў шэраг дамб і вадасховішчаў, абрашаў сады і палеткі, даваў пітную ваду жыхарам Тушпы. Канал выкарыстоўваецца сялянамі да нашых дзён. Акрамя таго, земляробы Урарту ўжывалі жалезныя прылады працы, у тым ліку лемяшы, матыкі, вілы.

Жывёлагадоўля мела сезонны адгонны характар. Урарты трымалі авечак, кароў, коней, аслоў, коз, свіней, вярблюдаў. Знойдзеныя археолагамі на тэрыторыі Арменіі косці ўрарцкіх быкоў блізкія да туравых. Пры заваяванні новых зямель урарцкія валадары зганялі статкі захопленай свойскай жывёлы ў цэнтральныя рэгіёны сваёй краіны. Урарцкія войскі ішлі ў паход або ўвесну, калі жывёла яшчэ не была на горных пашах, або ўвосень, калі вярталася з іх. Мяса з’яўлялася асноўнай ежай. Жывёлу таксама ахвяравалі багам. Урарты ведалі вытворчасць сыру. Асаблівую ролю адыгрывала конегадоўля. Конныя калясніцы давалі перавагу ўрарцкай арміі. Коні былі выгадным прадметам абмену з Асірыяй.

Урарцкія рамеснікі былі выдатнымі апрацоўшчыкамі металаў і каменю, збройнікамі, ювелірамі і будаўнікамі. Яны ўмелі пракладаць тунэлі праз горы, узводзілі лесвіцы, пляцоўкі, нішы, абчэсвалі базальтавыя пліты, выразалі рэльефы і г. д.

Большасць насельніцтва складалі сяляне, якія выплочвалі валадару даніну. Урарцкія гарады былі пераважна ваенна-адміністрацыйнымі ўмацаваннямі з загадзя прадуманай планіроўкай. Некалькі жытлаў часцяком будаваліся пад адным дахам, мелі вельмі вузкі ўваход. Гандлёвых плошчаў і асобных рамесных цэнтраў у іх не існавала. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што гарадская гаспадарка была цэнтралізаванай. У ўрарцкіх надпісах узгадваюцца ўладарскія і храмавыя гаспадаркі. Сярод гісторыкаў няма канчатковага паразумення пра характар гаспадарча-прававых адносін у Урарту, асабліва ў вызначэнні ролі прыватнай маёмасці і вылучэння валадарскіх зямель для карыстання або ў маёмасць за службу. Відавочна, пераважалі 2 формы ўласнасці: абшчынная і валадарская (дзяржаўная). Буйныя храмавыя гаспадаркі не атрымалі такога развіцця, як у Месапатаміі.

Стварэнне ірыгацыйных збудаванняў, ваенных умацаванняў і здабыча металаў патрабавалі значных чалавечых рэсурсаў. Часткова патрэба ў іх задавальнялася дзякуючы існаванню рабства. Але ўнёсак рабоў у агульную вытворчасць не быў вялікім. Відавочна, большасць насельніцтва заставалася асабіста свабоднай. У валадарскіх і храмавых гаспадарках працавалі залежныя і служылыя людзі. Урарцкія ўладары зганялі ў свае валоданні насельніцтва заваяваных зямель для далейшай інтэграцыі ў грамадстве. Аргішты I паведамляў, што пасля заснавання Эрэбуні пакінуў там кантынгент з 6600 салдат, былых палонных з краін Малой Азіі.

Каменныя зернетаркі
Бронзавая выява галавы быка
Урарцкая пасудзіна для захавання віна
Макет пабудоў горада Эрэбуні

Дзяржава і грамадства

Урарту была манархічнай дзяржавай, дзе ўлада манарха спалучала ваенныя, адміністрацыйныя і рэлігійныя функцыі. Урарцкія манархі давалі свае асабістыя імёны каналам, далінам, гарадам. Іх афіцыйныя тытулы будаваліся па асірыйскаму прынцыпу. Патрэба ў частых ваенных дзеяннях і буйныя будаўнічыя праекты садзейнічалі аб’яднанню грамадства вакол постаці ўладара і рабілі яго гаспадаром над жыццём і ўласнасцю падданых. Відавочна, сваякі ўладара складалі аснову вышэйшых колаў. Выхадцы з нізоў маглі павысіць сацыяльны статус дзякуючы ваеннай службе. Ваенныя кампаніі забяспечвалі знешнюю бяспеку і ўзбагачалі ўрартаў, таксама спрыялі сацыяльнай салідарнасці.

Сталіцай Урарту традыцыйна лічыцца Тушпа каля возера Ван. Гэта быў добра ўмацаваны буйны горад, што атачалі сады і вінаграднікі. Вакол Тушпы вяліся асноўныя будаўнічыя работы. Але запісы асірыйцаў і саміх урартаў дазваляюць казаць пра існаванне іншых рэзідэнцый уладароў, што ў пэўныя часы адыгрывалі ролю галоўных палітычных цэнтраў. Цэнтральная ўлада на чале манарха заставалася галоўным адміністратарам. Знойдзеная перепіска ўрарцкага ўладара з насельнікамі Тэйшэбаіні паказвае, што ён актыўна ўмешваўся нават у дробязі (замужжа дзяўчыны-прыслугі, выкраданне рабыні, вяртанне зямельнага надзела). На месцах цэнтральную адміністрацыю прадстаўлялі ваенныя кіраўнікі туртану і цывільныя адміністратары эн-нам. Яны маглі атрымоўваць ад уладара тыя ці іншыя паўнамоцтвы. Працу дзяржаўнага апарата забяспечвалі «трымальнікі пячатак», «рахаўнікі», «даглядчыкі», «людзі палаца».

Армія складалася з пяхоты, коннай кавалерыі і конных калясніц. Урарцкія ваяры карысталіся металічнай зброяй і бранёй. Галоўным камандуючым лічыўся сам уладар. У асірыйскіх запісах урарцкія каляснічыя названы высакароднымі. Астатняя частка арміі фарміравалася з простых людзей, у тым ліку былых ваеннапалонных. У ўладара меўся штат сталага войска, размеркаванага па гарадскіх гарнізонах. У мірны час ён займаўся гаспадарчымі работамі, у ваенны — абараняў умацаванні або ўдзельнічаў у ваенных кампаніях.

Сучасны помнік ўладару Аргішты I каля музея Эрэбуні (Арменія)
Урарцкі шчыт
Бронзавая выява коннікаў і каляснічых
Цыліндрычная пячатка

Мова і пісьмовасць

Урарцкая мова адносіцца да хурыта-урарцкай групы моў, адрознай ад індаеўрапейскіх і семіцкіх.

У 1827 г. былі адкрытыя ўрарцкія клінапісныя тэксты першай паловы 1 тысячагоддзя да н. э.Складовае пісьмо было запазычана ўрартамі ў Месапатаміі, аднак яны карысталіся роднай мовай.

Урарцкія пісьмовыя дакументы маюць фармуляр са зваротам да трэцяй асобы (пісца або чытача), а не адрасата, што можна растлумачыць нізкім узроўнем пісьменнасці. Лісты мелі адбітак пячаткі, што адрознівала іх ад лістоў Месапатаміі, дзе пячатку ставілі толькі на юрыдычныя дакументы.

Рэлігія

Рэлігіяй урартаў быў політэізм. Выявы багоў мелі антрапамарфічнае аблічча. Галоўную ролю адыгрывала трыяда багоў:

Шывані — бог сонца, сімвалам якога з’яўляўся дыск з крыламі. Верагодна, у гонар яго жонкі багіні Тушпуэа быў названы горад Тушпа. У клінапісных тэкстах знак Шывані быў ідэнтычным знаку асірыйскага бога Шамаша.
Тэйшэба — бог грому і вайны, меў падабенства з хурыцкім богам грому Тэшубам. У гонар Тэйшэбы быў названы горад Тэйшэбаіні.
Халды — вярхоўны бог, магчыма бог неба і брамы. Меў аблічча ваяра, часцяком маляваўся седзячы на льве. У храмах Халды памяшчалі выявы шчыта і дзіды.

Архітэктура і мастацтва

Урарцкія гарады мелі ўмацаваную цытадэль. Так, таўшчыня сцен крэпасці ў Тушпе была ад 3 м да 4 м. Найбольш старыя муры складаліся з абчэсаных чорных базальтавых блокаў. У пазнейшы час выкарыстоўвалі спалучэнне камянёў рознага колеру. Унутры цытадэлі мясціліся жылыя і гаспадарчыя памяшканні, а таксама храмы. Для храмавага дойлідства характэрны масіўныя калоны. Каланады ў форме гелерэй таксама будавалі па-за межамі храмаў. Абрысы храмаў нагадвалі фрыгійскія. У сваю чаргу ўрарцкая архітэктура аказала значны ўплыў на пазнейшую ахеменідскую.

Мастацкі роспіс вядомы пераважна па нешматлікіх прыкладах насценнага жывапісу у Эрэбуні. Яны ўключаюць малюнкі і арнамент. Размалёўка сцен палаца была зроблена галоўным чынам на побытавыя тэмы палявання, сельскагаспадарчых прац. Сцены храмаў упрыгожвае размалёўка з выявамі культавых ахвярапрынашэнняў і шэсцямі богаў. Урарцкія мастакі былі выдатнымі разьбярамі. Вядомы каменныя рэльефы, каменная мазаіка, разьбяныя пабытовыя рэчы з каменю і косці. Сярод мастацкіх вырабаў з бронзы вылучаюцца скульптуры, што выкарыстоўваліся для аздаблення тронаў. Яны адліваліся па мадэлях з воску.

Урарцкая кераміка прадстаўлена пасудзінамі ў форме глыбокай чары са стромкімі бакамі. Найбольш раннія пасудзіны маюць на паверхні геаметрычны арнамент. У VIII — VII стст. да н. э. з’явіліся пасудзіны з гладкімі бакамі. Яны маглі ўмяшчаць 500—600 л вадкасці. Пасудзіны таксама выкарыстоўваліся для захавання рэчаў, пры гэтым аправы іх гарлавін аздабляліся ўпрыгожаннямі, у тым ліку з выявамі львоў і быкоў.

Руіны на месцы Тушпы
Храм у Эрэбуні з прыкладам насценнага ропісу
Разная каменная скрыня з Тэйшэбаіні
Касцяныя выявы (Музей анаталійскіх цывілізацый)
Бронзавае ўпрыгожанне для трона (Эрмітаж)
Пасудзіна з упрыгожаннямі гарлавіны з выявамі быкоў (музей Эрэбуні)

Зноскі

У клінапісных дакументах.
Toponyms Armenia and Urartu
Chahin, M. The Kingdom of Armenia: A History. — Psychology Press, 2001
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 7 — 9
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 11
Биография Бориса Пиотровского
Dédéyan, G., p. 67 — 68
ARAME, KING OF URARTU
Tushpa or Turushpa: the site of Van Kalesi Архівавана 16 лістапада 2018.
Argishti I Institute for Armenian Studies of YSU
Расцвет Урарту при царе Сардури II Архівавана 14 студзеня 2018.
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 87 — 88
Urartu civilization
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 134
Naira Harutyunyan, WATER MANAGEMENT AND TECHNOLOGIES IN ANCIENT ARMENIA
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 141
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 148
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 149
BILCAN GÖKCE and KENAN I≤IK, HORSES AND HORSE-BREEDING IN URARTIAN CIVILISATION Архівавана 30 студзеня 2019.
A Study of Urartian Metallurgy Techniques Case Study: Urartian Bronze Weaponry in the Reza Abbasi Museum
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 161—186
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 158—160
Zimansky, P. E., 1985. P. 2 — 3
Zimansky, P. E., 1985. P. 58
Zimansky, P. E., 1985. P. 50 — 51
Zimansky, P. E., 1985. P. 53
Zimansky, P. E., 1985. P. 78 — 80
Дьяконов, И. Урартские письма и документы. — М. — Лг.: Из-во Академии наук СССР, 1963. С. 25
Clive Naseby, Urartu: The Kingdom of Van. Opposition for the Assyrians(недаступная спасылка)
Urartian language
The Spread of the Cuneiform Culture to the Urartian North (IX—VII Century BCE)
Дьяконов, И. Урартские письма и документы. — С. 23 — 24
Urartu Religion Архівавана 20 кастрычніка 2018.
Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 224
Van Loon, M. Urartian Art. Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations. — Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, 1966. P. 42
Музей Эребуни
Древний мир. Страны и племена. Урарту. Культура Архівавана 12 лютага 2018.
Van Loon, M. Urartian Art. Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations. — Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, 1966. P. 29 — 34

Літаратура

Гетаў, В. В. Урарту // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. У 12 т. Т. 10. Сошна — Фут / Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1974. — 656 с.: іл., карты. С.483.
Пиотровский, Б. Б. Ванское царство. — М.: Восточная литература, 1959.
Dédéyan, G. Histoire du peuple arménien. — Toulouse: Privat, 2007. ISBN 9782708968745
Zimansky, P. E. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. // Studies in Ancient Oriental Civilization. No 41. — Chicago: The Oriental Institute, 1985. ISBN 0-918986-41-9

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Урарту
АРХІТЭКТУРА ПАГРАНІЧЧА
Старажытная дзяржава Урарту
Таямнічае згубленае каралеўства Урарту і яго загадкавая гісторыя
Гісторыя Урарту — старажытнай дзяржавы кавалёў

[1] У клінапісных дакументах.

[2] Toponyms Armenia and Urartu

[The_Kingdom_of_Armenia:_A_History-3] Chahin, M. The Kingdom of Armenia: A History. — Psychology Press, 2001

[4] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 7 — 9

[5] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 11

[6] Биография Бориса Пиотровского

[7] Dédéyan, G., p. 67 — 68

[8] ARAME, KING OF URARTU

[9] Tushpa or Turushpa: the site of Van Kalesi Архівавана 16 лістапада 2018.

[10] Argishti I Institute for Armenian Studies of YSU

[11] Расцвет Урарту при царе Сардури II Архівавана 14 студзеня 2018.

[12] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 87 — 88

[13] Urartu civilization

[14] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 134

[15] Naira Harutyunyan, WATER MANAGEMENT AND TECHNOLOGIES IN ANCIENT ARMENIA

[16] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 141

[17] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 148

[18] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 149

[19] BILCAN GÖKCE and KENAN I≤IK, HORSES AND HORSE-BREEDING IN URARTIAN CIVILISATION Архівавана 30 студзеня 2019.

[20] A Study of Urartian Metallurgy Techniques Case Study: Urartian Bronze Weaponry in the Reza Abbasi Museum

[21] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 161—186

[22] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 158—160

[23] Zimansky, P. E., 1985. P. 2 — 3

[24] Zimansky, P. E., 1985. P. 58

[25] Zimansky, P. E., 1985. P. 50 — 51

[26] Zimansky, P. E., 1985. P. 53

[27] Zimansky, P. E., 1985. P. 78 — 80

[28] Дьяконов, И. Урартские письма и документы. — М. — Лг.: Из-во Академии наук СССР, 1963. С. 25

[29] Clive Naseby, Urartu: The Kingdom of Van. Opposition for the Assyrians(недаступная спасылка)

[30] Urartian language

[31] The Spread of the Cuneiform Culture to the Urartian North (IX—VII Century BCE)

[32] Дьяконов, И. Урартские письма и документы. — С. 23 — 24

[33] Urartu Religion Архівавана 20 кастрычніка 2018.

[34] Пиотровский. Б. Б., 1959. С. 224

[35] Van Loon, M. Urartian Art. Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations. — Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, 1966. P. 42

[36] Музей Эребуни

[37] Древний мир. Страны и племена. Урарту. Культура Архівавана 12 лютага 2018.

[38] Van Loon, M. Urartian Art. Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations. — Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, 1966. P. 29 — 34