Azərbaycanca
Türkçe
Пру́ская мова (саманазва: Prūsiskan, Prūsiska Bila) — мёртвая мова балцкае групы індаеўрапейскай моўнай сям’і, на якой гаварылі прусы — балцкі народ. Была распаўсюджана на паўночным усходзе сучаснай Польшчы і Калінінградскай вобласці сучаснай Расіі.
| Пруская мова | |
|---|---|
 | |
| Саманазва | Prūsiskan, Prūsiska Bila |
| Краіны | Усходняя Прусія |
| Агульная колькасць носьбітаў |
|
| Статус | мёртвая мова |
| Вымерла | XVII стагоддзе — пач. XVIII стагоддзя |
| Класіфікацыя | |
| Катэгорыя | Мовы Еўразіі |
| Індаеўрапейская сям’я
| |
| Пісьменнасць | большую частку гісторыі бяспісьменная; лацінскі алфавіт (фіксацыі XIV-XVI стагоддзя) |
| Моўныя коды | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | prg |
| Ethnologue | prg |
| IETF | prg |
| Glottolog | prus1238 |
 | |
Часам мову называюць старажытнапрускай (ням.: Altpreußische Sprache, англ.: Old Prussian), каб адрозніваць яе ад прускіх гаворак нямецкай мовы.
Першыя пісьмовыя фіксацыі мовы прыпадаюць на XIII ст. і былі зроблены лацінскім алфавітам. На цяперашні момант захавалася невялікая колькасць пісьмовых помнікаў мовы. Многія з іх адлюстроўваюць на сабе ўплыў з боку польскай і нямецкай моў. Некаторае ўяўленне пра мову даюць тапаніміка і антрапаніміка, а таксама прускія запазычанні і субстратныя элементы ў суседніх мовах: нямецкай, польскай, літоўскай, беларускай.
Гісторыя
Апрача ўласна гістарычнага рэгіёна , на ўсход ад ракі Вісла, мова магла быць таксама распаўсюджанай на ўсходзе гістарычнага рэгіёна , разам з гэтым, на думку некаторых даследчыкаў, тэрыторыя распаўсюджвання носьбітаў мовы магла працягвацца на ўсход і поўдзень, закранаючы Падляшша і Палессе.
Па войнах XIII-XV стст. ў гэтым рэгіёне, арэал прускай мовы распаўся на шэраг невялікіх тэрыторый. Ад пачатку XVII ст. мова стала выміраць нават у апошніх традыцыйных арэалах (напрыклад, існуюць сведчанні пра смерць «апошняга старога, які жыў на Куршскай касе і ведаў прускую» ў 1677 годзе), на пачатак XVIII ст. нашчадкі прусаў поўнасцю перайшлі на ніжненямецкую мову; таксама шэраг апошніх носьбітаў мовы вымер з прычыны голаду і чумы, якія доўжыліся ў перыяд з 1709 да 1711 гады. У лексіцы нямецкага маўлення нашчадкаў прусаў часам захоўваліся некаторыя элементы прускага субстрату (напрыклад, kurp — «абутак», ад прускага kurpi, параўн. з літаратурным нямецкім Schuh).
У дадатак да нямецкіх каланістаў, падчас Рэфармацыі ў Прусіі знаходзілі прытулак перасяленцы з Польшчы, Літвы, Францыі, Шатландыі. Гэтыя прычыны выклікалі паступовы пераход прусаў на іншыя мовы, асабліва нямецкую, якая была дзяржаўнай мовай тагачаснай Прусіі.
Асноўная характарыстыка
Фанетыка
Для фанетыкі прускай мовы былі характэрнымі проціпастаўленне галосных паводле даўжыні або кароткасці, адносна простая сістэма зычных, вольны націск, супрацьпастаўленне інтанацый, палаталізацыя і лабіялізацыя зычных, змяшэнне шыпячых і свісцячых, дыфтангізацыя доўгіх галосных, захаванне di, ti (перайшлі ў шыпячыя ў латышскай і літоўскай), але пераход si у шыпячы; змена глухіх і звонкіх (у шэрагу выпадкаў звязаная з успрыманнем мовы немцамі).
Марфалогія
Некаторыя сведчанні (у прыватнасці, катэхізісы) даюць некаторую аснову для рэканструкцыі граматыкі прускай мовы.
У прускай мове засведчана наяўнасць склонаў, аднак не існуе пэўнага меркавання пра іх колькасць. У прускай мове налічваюцца прынамсі чатыры склоны: назоўны, родны, давальны і вінавальны. Ёсць сляды клічнага склону (напрыклад, фраза O Deiwe Rikijs — «О Божа»), у якіх адлюстроўваецца захаванне праіндаеўрапейскага канчатку клічнага склону *-e. Адзначаецца наяўнасць вызначаных і нявызначаных артыкляў, аднак застаецца спрэчным пытанне, ці было гэта ўласна прускай моўнай з’явай, ці калькаванем з нямецкай мовы. У прускай мове вылучаюцца дзеясловы мінулага, цяперашняга і будучага часу, існуе аналітычны перфект з дзеясловам быць, чатыры лады, стан. У прускай мове адзначаўся лексікалізаваны дзеяслоўны від славянскага тыпу (напрыклад, прыстаўка po-), аднак ён слаба задакументаваны. У некаторых адносінах пруская мова праяўляе падабенства са славянскімі мовамі (у прыватнасці, агульныя структурныя рысы ў марфалогіі).
Сінтаксіс і лексіка
Не захавалася дакладных звестак пра сінтаксіс у прускай мове, што звязана з дакладнай адпаведнасцю парадку слоў у катэхізісах нямецкаму арыгіналу.
Пруская мова была досыць блізкай да іншых заходнебалцкіх моў (на цяперашні момант усе яны з’яўляюцца мёртвымі), у меншай ступені — да ўсходнебалцкіх (літоўская, латышская). Мова мае запазычанні славянскага, германскага (напрыклад, з гоцкай мовы), а таксама скандынаўскага паходжання.
Сведчанні
Да прамых сведчанняў прускай мовы адносяцца тапонімы Прусіі (першае даследаванне па гэтай тэматыцы было ажыццёўлена Георгам Герулісам), уласныя імёны, асобныя словы ў гістарычных дакументах, дыялектызмы ў нямецкай, літоўскай і беларускай мовах.
Разам з гэтымі звесткамі асабліва вылучаецца выпадкова знойдзены ў 1970-х гадах Базельскі фрагмент (XIV ст., пасля 1369 года), які лічыцца найстаражытнейшым балцкім тэкстам. Гэты тэкст з’яўляецца жартаўлівай эпіграмай, складзенай, верагодна, прускім студэнтам Карлаўскага ўніверсітэта.
Kails rekyse Thoneaw labonache thewelyse
Eg koyte poyte Nykoyte pennega doyte.
| пруская | беларуская |
|---|---|
| Kails | Здароў |
| rekyse | пане |
| Tho ne aw | ты не ёсць |
| labonache | добры |
| thewelyse | дзядзька |
| eg | калі |
| koyte | хочаш |
| poyte | піць |
| Nykoyte | не хочаш |
| peningā | грошы |
| dōiti | даваць |
Звычайна тэкст перакладаюць наступным чынам: «Здароў, пане! Ты не ёсць добрым дзядзькам, калі хочаш піць, а не хочаш грошай даваць».
Серад некаторых іншых пісьмовых сведчанняў адзначаюцца слоўнік з 100 слоў, складзены ў 1517—1526 гг. Сымонам Грунаў, эльбінскі слоўнік XIV ст. (памезанскі дыялект, 802 словы), выкананыя немцамі пераклады трох катэхізісаў (XVI ст., самбійскі дыялект), аднак застаецца дыскусійным пытанне пра ступень правільнасці адлюстравання прускага маўлення ў гэтых катэхізісах.
Адраджэнне
У Літве, Польшчы, Расіі і некаторых іншых краінах існуе некалькі эксперыментальных супольнасцей, якія ставяць мэту рэканструкцыі прускай мовы. Каля 200 чалавек вывучыла мову і спрабуе выкарыстоўваць яе ў паўсядзённым жыцці ў пэўнай ступені. Сярод дзеячаў руху адзначаюцца Вітаўтас Мажуліс і Летас Палмаціс, лідар руху і аўтар тэматычнага сайта.
Зноскі
- Palmaitis, Mykolas Letas (2007). Dictionary of revived Prussian: basic English-Prussian dictionary for further lexical reconstruction. Lithuanian's World Center for Advancement of Culture, Science and Education. p. 353. ISBN 978-9-986-41855-9.
- Donelaitis Source, Lithuania Архівавана 26 верасня 2007.
- Wickham Steed, et al. A Short History of Austria-Hungary and Poland.
- Christianity in Poland (англ.). Ccel.org (12 лістапада 2013).
- Scots in Eastern and Western Prussia, Part III – Documents, 3 (англ.). electricscotland.com (12 лістапада 2013).
- Baltic languages (англ.). Encyclopædia Britannica (12 лістапада 2013).
- Reinhold Trautmann, Die altpreußischen Personennamen Архівавана 20 лютага 2006. (The Old Prussian Personal-names). Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen: 1923. Includes the work of Ernst Lewy in 1904.
- Letas Palmaitis. PRUSSIAN RECONSTRUCTIONS BALTIC PRUSSIAN IN BALTIC PRUSSIA Language, country and people once and today (англ.)(недаступная спасылка) (12 лістапада 2013). Архівавана з першакрыніцы 6 жніўня 2011. Праверана 17 лістапада 2013.
Літаратура
- G. H. F. Nesselmann, Thesaurus linguae Prussicae, Berlin, 1873.
- E. Berneker, Die preussische Sprache, Strassburg, 1896.
- R. Trautmann, Die altpreussischen Sprachdenkmäler, Göttingen, 1910.
- G. Gerullis, Die altpreussischen Ortsnamen, Berlin-Leipzig, 1922.
- G. Gerullis, Georg: Zur Sprache der Sudauer-Jadwinger, in Festschrift A. Bezzenberger, Göttingen 1927
- R. Trautmann, Die altpreussischen Personnennamen, Göttingen, 1925.
- J. Endzelīns, Senprūšu valoda. — Gr. Darbu izlase, IV sēj., 2. daļa, Rīga, 1982. 9.-351. lpp.
- L. Kilian: Zu Herkunft und Sprache der Prußen Wörterbuch Deutsch-Prußisch, Bonn 1980
- J.S. Vater: Die Sprache der alten Preußen Wörterbuch Prußisch-Deutsch, Katechismus, Braunschweig 1821/Wiesbaden 1966
- J.S. Vater: Mithridates oder allgemeine Sprachenkunde mit dem Vater Unser als Sprachprobe, Berlin 1809
- V. Mažiulis, Prūsų kalbos paminklai, Vilnius, t. I 1966, t. II 1981.
- W. R. Schmalstieg, An Old Prussian Grammar, University Park and London, 1974.
- W. R. Schmalstieg, Studies in Old Prussian, University Park and London, 1976.
- В. Топоров, Прусский язык: Словарь, A — L, Москва, 1975—1990.
- V. Mažiulis, Prūsų kalbos etimologijos žodynas, Vilnius, t. I—IV, 1988—1997.
- M. Biolik, Zuflüsse zur Ostsee zwischen unterer Weichsel und Pregel, Stuttgart, 1989.
- R. Przybytek, Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreussens, Stuttgart, 1993.
- M. Biolik, Die Namen der stehenden Gewässer im Zuflussgebiet des Pregel, Stuttgart, 1993.
- M. Biolik, Die Namen der fließenden Gewässer im Flussgebiet des Pregel, Stuttgart, 1996.
- G. Blažienė, Die baltischen Ortsnamen in Samland, Stuttgart, 2000.
- R. Przybytek, Hydronymia Europaea, Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreußens, Stuttgart 1993
- A. Kaukienė, Prūsų kalba, Klaipėda, 2002.
- V. Mažiulis, Prūsų kalbos istorinė gramatika, Vilnius, 2004.
- LEXICON BORVSSICVM VETVS. Concordantia et lexicon inversum. / Bibliotheca Klossiana I, Universitas Vytauti Magni, Kaunas, 2007.
- OLD PRUSSIAN WRITTEN MONUMENTS. Facsimile, Transliteration, Reconstruction, Comments. / Bibliotheca Klossiana II, Universitas Vytauti Magni / Lithuanians' World Center, Kaunas, 2007.
Спасылкі
- Six-languages dictionary of Modern Prussian
- Frederik Kortlandt: Electronic text editions (англ.)
- Marija Gimbutas — The Balts — Chapter 1 (англ.)
- Изучение прусского языка в Интернете (англ.)
- Prussian Language Reconstructions (англ.)
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Pru skaya mova samanazva Prusiskan Prusiska Bila myortvaya mova balckae grupy indaeyrapejskaj moynaj syam i na yakoj gavaryli prusy balcki narod Byla raspaysyudzhana na paynochnym ushodze suchasnaj Polshchy i Kaliningradskaj voblasci suchasnaj Rasii Pruskaya movaSamanazva Prusiskan Prusiska BilaKrainy Ushodnyaya PrusiyaAgulnaya kolkasc nosbitay 50 chal nevyadoma Status myortvaya movaVymerla XVII stagoddze pach XVIII stagoddzyaKlasifikacyyaKategoryya Movy EyraziiIndaeyrapejskaya syam ya Balta slavyanskaya galinaBaltyjskiya movy dd dd Pismennasc bolshuyu chastku gistoryi byaspismennaya lacinski alfavit fiksacyi XIV XVI stagoddzya Moynyya kodyISO 639 1 ISO 639 2 ISO 639 3 prgEthnologue prgIETF prgGlottolog prus1238Balckiya plyamyony pryblizna y XII st Chasam movu nazyvayuc starazhytnapruskaj nyam Altpreussische Sprache angl Old Prussian kab adroznivac yae ad pruskih gavorak nyameckaj movy Pershyya pismovyya fiksacyi movy prypadayuc na XIII st i byli zrobleny lacinskim alfavitam Na cyaperashni momant zahavalasya nevyalikaya kolkasc pismovyh pomnikay movy Mnogiya z ih adlyustroyvayuc na sabe yplyy z boku polskaj i nyameckaj moy Nekatorae yyaylenne pra movu dayuc tapanimika i antrapanimika a taksama pruskiya zapazychanni i substratnyya elementy y susednih movah nyameckaj polskaj litoyskaj belaruskaj GistoryyaApracha ylasna gistarychnaga regiyona na yshod ad raki Visla mova magla byc taksama raspaysyudzhanaj na yshodze gistarychnaga regiyona razam z getym na dumku nekatoryh dasledchykay terytoryya raspaysyudzhvannya nosbitay movy magla pracyagvacca na yshod i poydzen zakranayuchy Padlyashsha i Palesse Pa vojnah XIII XV stst y getym regiyone areal pruskaj movy raspaysya na sherag nevyalikih terytoryj Ad pachatku XVII st mova stala vymirac navat u aposhnih tradycyjnyh arealah napryklad isnuyuc svedchanni pra smerc aposhnyaga staroga yaki zhyy na Kurshskaj kase i veday pruskuyu y 1677 godze na pachatak XVIII st nashchadki prusay poynascyu perajshli na nizhnenyameckuyu movu taksama sherag aposhnih nosbitay movy vymer z prychyny goladu i chumy yakiya doyzhylisya y peryyad z 1709 da 1711 gady U leksicy nyameckaga maylennya nashchadkay prusay chasam zahoyvalisya nekatoryya elementy pruskaga substratu napryklad kurp abutak ad pruskaga kurpi parayn z litaraturnym nyameckim Schuh U dadatak da nyameckih kalanistay padchas Refarmacyi y Prusii znahodzili prytulak perasyalency z Polshchy Litvy Francyi Shatlandyi Getyya prychyny vyklikali pastupovy perahod prusay na inshyya movy asabliva nyameckuyu yakaya byla dzyarzhaynaj movaj tagachasnaj Prusii Asnoynaya haraktarystykaFanetyka Dlya fanetyki pruskaj movy byli harakternymi procipastaylenne galosnyh pavodle dayzhyni abo karotkasci adnosna prostaya sistema zychnyh volny nacisk supracpastaylenne intanacyj palatalizacyya i labiyalizacyya zychnyh zmyashenne shypyachyh i sviscyachyh dyftangizacyya doygih galosnyh zahavanne di ti perajshli y shypyachyya y latyshskaj i litoyskaj ale perahod si u shypyachy zmena gluhih i zvonkih u sheragu vypadkay zvyazanaya z usprymannem movy nemcami Marfalogiya Nekatoryya svedchanni u pryvatnasci katehizisy dayuc nekatoruyu asnovu dlya rekanstrukcyi gramatyki pruskaj movy U pruskaj move zasvedchana nayaynasc sklonay adnak ne isnue peynaga merkavannya pra ih kolkasc U pruskaj move nalichvayucca prynamsi chatyry sklony nazoyny rodny davalny i vinavalny Yosc slyady klichnaga sklonu napryklad fraza O Deiwe Rikijs O Bozha u yakih adlyustroyvaecca zahavanne praindaeyrapejskaga kanchatku klichnaga sklonu e Adznachaecca nayaynasc vyznachanyh i nyavyznachanyh artyklyay adnak zastaecca sprechnym pytanne ci bylo geta ylasna pruskaj moynaj z yavaj ci kalkavanem z nyameckaj movy U pruskaj move vyluchayucca dzeyaslovy minulaga cyaperashnyaga i buduchaga chasu isnue analitychny perfekt z dzeyaslovam byc chatyry lady stan U pruskaj move adznachaysya leksikalizavany dzeyasloyny vid slavyanskaga typu napryklad prystayka po adnak yon slaba zadakumentavany U nekatoryh adnosinah pruskaya mova prayaylyae padabenstva sa slavyanskimi movami u pryvatnasci agulnyya strukturnyya rysy y marfalogii Sintaksis i leksika Ne zahavalasya dakladnyh zvestak pra sintaksis u pruskaj move shto zvyazana z dakladnaj adpavednascyu paradku sloy u katehizisah nyameckamu aryginalu Pruskaya mova byla dosyc blizkaj da inshyh zahodnebalckih moy na cyaperashni momant use yany z yaylyayucca myortvymi u menshaj stupeni da yshodnebalckih litoyskaya latyshskaya Mova mae zapazychanni slavyanskaga germanskaga napryklad z gockaj movy a taksama skandynayskaga pahodzhannya SvedchanniPruski katehizis Da pramyh svedchannyay pruskaj movy adnosyacca taponimy Prusii pershae dasledavanne pa getaj tematycy bylo azhyccyoylena Georgam Gerulisam ulasnyya imyony asobnyya slovy y gistarychnyh dakumentah dyyalektyzmy y nyameckaj litoyskaj i belaruskaj movah Razam z getymi zvestkami asabliva vyluchaecca vypadkova znojdzeny y 1970 h gadah Bazelski fragment XIV st paslya 1369 goda yaki lichycca najstarazhytnejshym balckim tekstam Gety tekst z yaylyaecca zhartaylivaj epigramaj skladzenaj veragodna pruskim studentam Karlayskaga yniversiteta Kails rekyse Thoneaw labonache thewelyse Eg koyte poyte Nykoyte pennega doyte pruskaya belaruskayaKails Zdaroyrekyse paneTho ne aw ty ne yosclabonache dobrythewelyse dzyadzkaeg kalikoyte hochashpoyte picNykoyte ne hochashpeninga groshydōiti davac Zvychajna tekst perakladayuc nastupnym chynam Zdaroy pane Ty ne yosc dobrym dzyadzkam kali hochash pic a ne hochash groshaj davac Serad nekatoryh inshyh pismovyh svedchannyay adznachayucca sloynik z 100 sloy skladzeny y 1517 1526 gg Symonam Grunay elbinski sloynik XIV st pamezanski dyyalekt 802 slovy vykananyya nemcami peraklady troh katehizisay XVI st sambijski dyyalekt adnak zastaecca dyskusijnym pytanne pra stupen pravilnasci adlyustravannya pruskaga maylennya y getyh katehizisah AdradzhenneU Litve Polshchy Rasii i nekatoryh inshyh krainah isnue nekalki eksperymentalnyh supolnascej yakiya stavyac metu rekanstrukcyi pruskaj movy Kalya 200 chalavek vyvuchyla movu i sprabue vykarystoyvac yae y paysyadzyonnym zhycci y peynaj stupeni Syarod dzeyachay ruhu adznachayucca Vitaytas Mazhulis i Letas Palmacis lidar ruhu i aytar tematychnaga sajta ZnoskiPalmaitis Mykolas Letas 2007 Dictionary of revived Prussian basic English Prussian dictionary for further lexical reconstruction Lithuanian s World Center for Advancement of Culture Science and Education p 353 ISBN 978 9 986 41855 9 Donelaitis Source Lithuania Arhivavana 26 verasnya 2007 Wickham Steed et al A Short History of Austria Hungary and Poland Christianity in Poland angl Ccel org 12 listapada 2013 Scots in Eastern and Western Prussia Part III Documents 3 angl electricscotland com 12 listapada 2013 Baltic languages angl Encyclopaedia Britannica 12 listapada 2013 Reinhold Trautmann Die altpreussischen Personennamen Arhivavana 20 lyutaga 2006 The Old Prussian Personal names Vandenhoeck und Ruprecht Gottingen 1923 Includes the work of Ernst Lewy in 1904 Letas Palmaitis PRUSSIAN RECONSTRUCTIONS BALTIC PRUSSIAN IN BALTIC PRUSSIA Language country and people once and today angl nedastupnaya spasylka 12 listapada 2013 Arhivavana z pershakrynicy 6 zhniynya 2011 Praverana 17 listapada 2013 LitaraturaG H F Nesselmann Thesaurus linguae Prussicae Berlin 1873 E Berneker Die preussische Sprache Strassburg 1896 R Trautmann Die altpreussischen Sprachdenkmaler Gottingen 1910 G Gerullis Die altpreussischen Ortsnamen Berlin Leipzig 1922 G Gerullis Georg Zur Sprache der Sudauer Jadwinger in Festschrift A Bezzenberger Gottingen 1927 R Trautmann Die altpreussischen Personnennamen Gottingen 1925 J Endzelins Senprusu valoda Gr Darbu izlase IV sej 2 dala Riga 1982 9 351 lpp L Kilian Zu Herkunft und Sprache der Prussen Worterbuch Deutsch Prussisch Bonn 1980 J S Vater Die Sprache der alten Preussen Worterbuch Prussisch Deutsch Katechismus Braunschweig 1821 Wiesbaden 1966 J S Vater Mithridates oder allgemeine Sprachenkunde mit dem Vater Unser als Sprachprobe Berlin 1809 V Maziulis Prusu kalbos paminklai Vilnius t I 1966 t II 1981 W R Schmalstieg An Old Prussian Grammar University Park and London 1974 W R Schmalstieg Studies in Old Prussian University Park and London 1976 V Toporov Prusskij yazyk Slovar A L Moskva 1975 1990 V Maziulis Prusu kalbos etimologijos zodynas Vilnius t I IV 1988 1997 M Biolik Zuflusse zur Ostsee zwischen unterer Weichsel und Pregel Stuttgart 1989 R Przybytek Ortsnamen baltischer Herkunft im sudlichen Teil Ostpreussens Stuttgart 1993 M Biolik Die Namen der stehenden Gewasser im Zuflussgebiet des Pregel Stuttgart 1993 M Biolik Die Namen der fliessenden Gewasser im Flussgebiet des Pregel Stuttgart 1996 G Blaziene Die baltischen Ortsnamen in Samland Stuttgart 2000 R Przybytek Hydronymia Europaea Ortsnamen baltischer Herkunft im sudlichen Teil Ostpreussens Stuttgart 1993 A Kaukiene Prusu kalba Klaipeda 2002 V Maziulis Prusu kalbos istorine gramatika Vilnius 2004 LEXICON BORVSSICVM VETVS Concordantia et lexicon inversum Bibliotheca Klossiana I Universitas Vytauti Magni Kaunas 2007 OLD PRUSSIAN WRITTEN MONUMENTS Facsimile Transliteration Reconstruction Comments Bibliotheca Klossiana II Universitas Vytauti Magni Lithuanians World Center Kaunas 2007 SpasylkiWikimedia Incubator U Inkubatary Wikimedia yosc testavy razdzel Vikipedyi na pruskaj move Six languages dictionary of Modern Prussian Frederik Kortlandt Electronic text editions angl Marija Gimbutas The Balts Chapter 1 angl Izuchenie prusskogo yazyka v Internete angl Prussian Language Reconstructions angl