Azərbaycanca
Türkçe
Рапану́і (саманазва Rapanui) — карэннае палінезійскае насельніцтва вострава Рапануі ў Ціхім акіяне. Частка рапануі жыве ў Чылі, каля 500 чал. — у Французскай Палінезіі. Агульная колькасць (2012 г.) — 5700 чал.
| Рапануі (Rapanui) | |
 | |
| Агульная колькасць | 5700 |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Востраў Рапануі |
| Мова | рапануі |
| Рэлігія | політэізм, хрысціянства |
| Блізкія этнічныя групы | Маркізцы, мангарэва |
Паходжанне
Дакладны час засялення вострава Рапануі продкамі сучасных астравіцян, а таксама іх паходжанне з’яўляюцца даволі дыскусійнымі пытаннямі ў навуковых колах. У 1950—1962 гг. нарвежскі даследчык Тур Хеердал прапанаваў найбольш спрэчную гіпотэзу аб дзвюх міграцыйных хвалях з Паўднёвай, а потым з Паўночнай Амерыкі. Абапіраючыся на вусную традыцыю жыхароў Рапануі, ён устанавіў, што першая міграцыя адбылася да 380 г. н.э. Аднак яго доказы амерыканскага паходжання рапануі абапіраліся толькі на ўскосныя дадзеныя. Тур Хеердал вызначыў частку флоры вострава як паўднёваамерыканскую, а таксама звярнуў увагу на падабенства аблічча знакамітых статуй Рапануі на індзейцаў Перу. Супраць гэтага выступілі лінгвісты, якія высветлілі, што мова рапануі з’яўляецца палінезійскай і блізкая да моў карэнных жыхароў Французскай Палінезіі. Выказваліся таксама гіпотэзы аб удзеле меланезійцаў у засяленні вострава. Але і яны не знайшлі аднадушнай падтрымкі.
Нарвежская даследчыца-генетык Эрыка Хагельберг даследавала косці ў старажытных пахаваннях і прыйшла да высновы, што продкі рапануі маюць палінезійскае паходжанне. Генетычныя даследаванні, якія праводзіліся пазней, паказалі ў некаторых рапануі наяўнасць ДНК, характэрнай для індзейцаў Паўднёвай Амерыкі, але, як мяркуюць генетыкі, сувязь з індзейцамі з’явілася не раней за XIX ст., калі востраў Рапануі наведвалі экспедыцыі з Еўропы і Паўднёвай Амерыкі. Радыевугляродны аналіз паказаў, што вуглі на месцы найстаражытнейшых вогнішчаў адносяцца да прамежку часу VII — XIII стст. Такім чынам, большасць сучасных вучоных прытрымліваецца думкі, што рапануі — нашчадкі перасяленцаў з Палінезіі (найбольш імаверныя месцы, адкуль яны прыбылі, — Маркізскія астравы, астравы Гамб'е, астравы Тубуаі).
Гісторыя
У вусных паданнях астравіцян сцвярджаецца, што ініцыятарам перасялення з далёкай прарадзімы Хівы на востраў Рапануі быў правадыр Хоту Мату’а, які пад ціскам знешняй пагрозы быў вымушаны шукаць новае месца жыхарства. Хоту Мату’а спярша выслаў на Рапануі разведчыкаў. Хаця тыя паведамілі, што востраў дрэнна прыстасаваны для засялення, правадыр спяшаўся. Яго караблі ўвайшлі ў бухту Анакена, на беразе якой былі пабудаваныя хаціна і печ для смажання ежы. Разам з ім высадзілася больш за 200 чал. З Хівы перасяленцы прывезлі клубні харчовых раслін, парасткі банана, цукровы трыснёг, расліны, з якіх здабывалі фарбу і валокны, а таксама курэй і пацукоў. Апошнія з’яўляліся важным аб’ектам палявання.
Хоту Мату’а некалькі разоў мяняў месца жыхарства на востраве, а пад канец жыцця падзяліў яго паміж шасцю сынамі. Пасля смерці правадыра на востраве таксама з’явіліся новыя «даўгавухія» прышэльцы (ханау эпе), якія не мелі сваіх жанчын і таму былі вымушаны браць шлюб з першапасяленкамі.
Да прыходу людзей востраў Рапануі быў пакрыты лясамі. Вулканічныя глебы выдатна падыходзілі да земляробства. Прахалодны клімат вострава не дазваляў вырошчваць какосавую пальму і многія іншыя трапічныя культуры, што адыгрываюць вызначальную ролю ў забеспячэнні харчам жыхароў астатняй Палінезіі. Асноўнай ежай на Рапануі сталі клубневыя культуры. Астравіцяне таксама лавілі рыбу, разводзілі курэй, палявалі пацукоў. Праблема нястачы пітной вады (на востраве Рапануі няма рэк, а ападкі хутка ўсмоктваюцца ў порыстую зямлю) была вырашана ўжо першым пакаленнем перасяленцаў. Хоту Мату’а і яго паслядоўнікі будавалі каменныя калодзежы для збору дажджавой вільгаці.
Пра поспех палінезійскіх пасяленцаў на Рапануі сведчыць стварэнне імі складанай культуры. У прамежак часу паміж 1250 і 1500 гг. імі былі ўсталяваны вялізарныя каменныя статуі — мааі. Іх прызначэнне, выраб і перавозка дагэтуль з’яўляюцца найбольш спрэчнымі пытаннямі сярод археолагаў і гісторыкаў. Але ў XIV — XV стст. рапануі напаткала экалагічная катастрофа. Адбылося поўнае знішчэнне лесу. Гэта магло адбыцца з-за павелічэння колькасці насельніцтва (да 12 тысяч чал.) і пашырэння плошчы сельскагаспадарчых палеткаў, вынішчэння лесу для перавозкі мааі, дзейнасці завезеных чалавекам пацукоў, якія з’елі насенне мясцовых дзікіх раслін. Хутчэй за ўсе, мелі месца адначасова ўсе згаданыя фактары, да таго ж не выключаны часовыя кліматычныя змены.
Адсутнасць дрэў на Рапануі азначала таксама змены ў жыцці людзей. Яны страцілі магчымасць будаваць марскія судны для далёкіх плаванняў па акіяне, а значыць, апынуліся ў ізаляцыі ад астатніх палінезійцаў, не маглі будаваць драўляныя жытлы, вырабляць драўляную зброю і прадметы паўсядзённага побыту. Паміж рознымі групамі астравіцян разгарнуліся кровапралітныя войны. Найбольш вядома вайна паміж «даўгавухімі» ханау эпе і «караткавухімі» ханау мамока (XVII ст.). У пазнейшыя часы даследчыкі апісвалі яе як барацьбу паміж прадстаўнікамі розных рас або паміж высакароднымі ханау эпе і прыгнечанымі ханау мамока. На самай справе ў фальклоры рапануі размова ідзе толькі пра дзве падобныя групы насельніцтва, якія адрознівалі сябе па паходжанню ад розных перасяленцаў, але не па расавых прыкметах і не па сацыяльнаму статусу. Вайна скончылася перамогай ханау мамока. Ацалеў толькі адзін ханау эпе, нашчадкі якога і ў нашы дні жывуць на Рапануі.
5 красавіка 1722 г. востраў Рапануі быў адкрыты галандскай экспедыцыяй на чале з і названы ім востравам Вялікадня. Галандцы былі вельмі ўражаны наяўнасцю мааі і выказалі сумненне, што карэнныя насельнікі маюць дачыненне да іх стварэння. Паміж маракамі і рапануі адбылася сутычка, падчас якой загінула каля дзясятка тубыльцаў. З гэтага часу востраў наведваўся рознымі еўрапейскімі экспедыцыямі, прычым кантакты з еўрапейцамі прывялі да з’яўлення невядомых дагэтуль эпідэмічных захворванняў, у выніку чаго колькасць абарыгеннага насельніцтва значна скарацілася. Найгоршыя наступствы мелі напады перуанскіх гандляроў рабамі ў 1860-х гг. Яны сілком або хітрасцю вывезлі каля 2 тысяч чал., 90 % з іх памерла ў рабстве. На баку астравіцян выступілі каталіцкая царква і французскія ўлады Таіці. Перуанскі ўрад быў вымушаны вызваліць выжыўшых рапануі, але, вернутыя на радзіму, яны прывезлі з сабою воспу. Новая эпідэмія знішчыла вялікую колькасць астравіцян (засталося каля 600 чал.), выклікала эканамічны, культурны і сацыяльны разлад.
З 1864 г. сярод рапануі актыўна дзейнічалі каталіцкія і пратэстанцкія місіянеры. Супраць іх выступіў французскі авантурыст Жан-Батыст Анеі́мі Дзютру-Барнье, які імкнуўся падпарадкаваць сабе мясцовых жыхароў. Дзютру-Барнье вывозіў рапануі на іншыя астравы Акіяніі для працы на плантацыях, праводзіў палітыку, што вяла да далейшых кровапраліццяў. Ён быў забіты астравіцянамі толькі ў 1877 г., калі насельніцтва вострава скарацілася ў выніку яго дзейнасці да 111 чал. Дзейнасць місіянераў і прыняцце хрысціянства садзейнічалі распаўсюджанню новых культурных раслін і авечкагадоўлі. Місіянеры склалі першыя слоўнікі мовы рапануі і алфавіт на аснове лацінкі, сабралі гістарычныя казанні, але таксама выкаранялі рэшткі мясцовых традыцый.
9 верасня 1888 г. на Рапануі высадзіліся чылійцы, якія абвясцілі востраў уладаннем сваёй краіны. У 1896 г. адбылося афіцыйнае далучэнне Рапануі да Чылі. Чыліец Энрыке Мерле стварыў авечкагадоўчую кампанію, якая ў 1903 г. шатландскім прадпрымальнікам Вільямсанам Бальфурам была пераўтворана ў Кампанію Вострава Вялікадня. Яна адабрала ў астравіцян большую частку зямель. Вакол Хангароа быў пабудаваны каменны плот, за які рапануі не дазвалялася выходзіць. Кампанія мала клапацілася пра становішча тубыльцаў. У чылійскіх газетах пісалі пра іх гаротны стан. Але спробы астравіцян пратэставаць супраць прадпрымальнікаў заканчваліся высылкай на кантынент. У 1944—1958 гг. 41 рапануі збег на лодках у Французскую Палінезію.
У 1953 г. востраў Рапануі быў перададзены пад кантроль чылійскіх ваенных. У 1965 г. быў пабудаваны грамадзянскі аэрадром. У 1966 г. сталі праводзіцца выбары мясцовай адміністрацыі. Адкрытасць вострава прывяла да эміграцыі. Некаторыя рапануі пераехалі ў Чылі ў пошуках адукацыі або працы. Чылійскі закон 1993 г. прызнаў рапануі карэнным насельніцтвам і гарантаваў ім дадатковыя правы ў сферах эканомікі і культуры. Некаторыя эканамічныя перавагі для рапануі былі замацаваны мясцовым заканадаўствам.
-
![image]()
Мааі -
![image]()
Старажытная выява бога Макемаке -
![image]()
Рытуальная статуэтка, XIX ст. -
![image]()
Рапануі сустракаюць еўрапейскую экспедыцыю, малюнак 1877 г.
Традыцыйная культура
Асноўным заняткам рапануі ў XVIII — XIX стст. з’яўлялася земляробства. Асноўнымі земляробчымі культурамі былі клубневыя, асабліва батат-кумара. Мясцовыя жыхары казалі, што з самага нараджэння ядуць батат, потым працягваюць есці батат і пад канец паміраюць. Даволі распаўсюджаная ў іншых месцах Палінезіі расліна тара, якая патрабуе вільготнай глебы, на сухой порыстай зямлі дае малы ўраджай, таму яе амаль не вырошчвалі. Рапануі трымалі курэй. Будавалі для іх каменныя хованкі. Курынае мяса ўжывалі рэдка, у вельмі асаблівыя моманты жыцця. Продкі астравіцян завезлі на новую радзіму палінезійскіх пацукоў. На іх палявалі. Пацучынае мяса лічылася дэлікатэсам. Назапашвалі яйкі дзікіх птушак.
Яшчэ адным важным заняткам было рыбалоўства. Яно патрабавала пэўных навыкаў з-за стромкіх скалістых берагоў і адсутнасці надзейных лодак. Рыбу лавілі сеткамі, касцянымі і каменнымі крукамі або проста рукамі. Лодкі майстравалі з кароткіх дошак і чароту. Нават вёслы складвалі з дзвюх кароткіх дошчачак. Як і ў іншых палінезійцаў, лодкі забяспечвалі балансірам.
Асноўным жытлом з’яўлялася хаціна ў выглядзе перавернутай лодкі даўжынёй да 110 м. Дах крылі саломай і лісцем. Жылі таксама ў паўзямлянках ці ў натуральных пячорах, якіх даволі шмат на востраве. Да распаўсюджвання еўрапейскага тыпу вопраткі рапануі выраблялі плашчы і фартухі з тапы. Мужчыны часам апраналі дыядэмы з птушынага пер’я, а жанчыны — саламяныя капелюшы. Мочкі вушэй пратыкалі, разразалі на часткі, упрыгожвалі птушыным пухам, пер’ем, завушніцамі з ракавін і дрэва. Мужчыны татуіраваліся з ног да галавы, жанчыны толькі часткова. Быў распаўсюджаны звычай фарбаваць цела.
Рапануі падзяляліся на 10 аб’яднанняў-мата, кожнае з якіх лічыла сваім продкам аднаго з сыноў Хоту Мату’а. Яны падзяляліся на меншыя па памерах аб’яднанні і саюзы. Ніжэйшай сацыяльнай адзінкай была пашыраная сям'я-іві. Паселішчы будавалі ля ўзбярэжжа. Цэнтр вострава фактычна не быў заселены. На чале мата стаялі правадыры-арыкі. Іх улада лічылася свяшчэннай і перадавалася па спадчыне. Ніжэй на сацыяльнай лесвіцы стаялі жрацы-іві матуа, яшчэ ніжэй — воіны-мататоа і залежныя служкі і земляробы-кіа. Апошнімі станавіліся прадстаўнікі падначаленых аб’яднанняў. Найбольш важная маёмасць (лодкі, зямля, жытлы, пячоры) належала абшчынам, але мелася і родавая маёмасць.
Рапануі былі ваяўнічым народам. Большасць вусных паданняў прысвечана суперніцтву і барацьбе паміж асобнымі правадырамі і аб’яднаннямі. Асноўнай зброяй з’яўляліся дзіды з абсідыянавымі навершамі. Астравіцяне абараняліся з дапамогай камянёў, трапна кідалі іх рукамі. Пераможаныя часцяком станавіліся ахвярамі рытуальнага . Некаторыя даследчыкі лічаць, што канібалізм таксама практыкаваўся для забеспячэння свежым мясам.
Найбольш вядомая частка старажытнай культуры рапануі — статуі-мааі. Іх выраблялі з каменю ў кратары Рану-Рараку. Кратар быў падзелены паміж рознымі аб’яднаннямі. Найвышэйшы мааі зваўся Пара і дасягаў амаль 10 м у вышыню. У наш час лічыцца, што мааі былі рытуальнымі выявамі продкаў, але існуюць і іншыя думкі. Напрыклад, некаторыя вучоныя сцвярджаюць, што выявы носяць выразныя рысы хворых на лепру. Іх выраб і размяшчэнне ўздоўж старажытных дарог тлумачыцца магічнай практыкай аховы ад хваробы. Рапануі таксама выраблялі з касцей (птушыных і чалавечых) і дрэва малыя рытуальныя статуэткі — тэраміра. Традыцыі разьбярства існуюць у нашы дні.
Мова
Мова жыхароў вострава Рапануі блізкая да іншых палінезійскіх моў, у першую чаргу мангарэва, маары, тубуаі і маркізцаў.
Рапануі стварылі пісьмовасць ронгаронга са 120 знакаў, якой карысталіся жрацы. Ёю пакрывалі спецыяльныя дошчачкі. Відавочна, тэксты спяваліся падчас свяшчэнных цырымоній. Час стварэння ронгаронга дакладна не вядомы. Многія даследчыкі лічаць, што гэта адбылося ўжо пасля кантактаў з еўрапейцамі. Эпідэмія воспы ў 1860-я гг. прывяла да смерці апошніх жрацоў, і навык разумення ронгаронга быў згублены. Гэта пісьмовасць не расшыфравана да нашых дзён.
Французскія каталіцкія місіянеры распрацавалі алфавіт рапануі на аснове лацінкі.
Рэлігія
Да прыняцця хрысціянства ў другой палове XIX ст. рапануі спавядалі політэістычную рэлігію. Агульнапалінезійскі пантэон не меў сярод іх папулярнасці. Найбольшую павагу аказвалі богу Макемаке, заступніку рода Хоту Мату’а. Таксама верылі ў шматлікіх духаў акуаку, якія пагражалі непрыемнасцямі і хваробамі.
Большасць сучасных вернікаў — каталікі.
Зноскі
- Rapa Nui, Easter Islander
- Thor Heyerdahl — Easter Island — Bradshaw Foundation
- The Mystery of Easter Island — programme summary
- Lie BA, Dupuy BM, Spurkland A, Fernández-Viña MA, Hagelberg E, Thorsby E. Molecular genetic studies of natives on Easter Island: evidence of an early European and Amerindian contribution to the Polynesian gene pool
- West B. A. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — New York, 2009. Р. 683—684
- Ю. В. Кнорозов, Легенды о заселении острова Пасхи
- West B. A. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — New York, 2009. Р. 684—685
- Legends and Traditions of Easter Island translated from Sebastian Englert's Leyendas
- First contact with Rapa Nui/Easter Island Архівавана 20 жніўня 2013.
- SLAVERY AND DISEASE Архівавана 12 студзеня 2012.
- Post-contact History of Easter Island
- ANNEXATION BY CHILE Архівавана 4 лістапада 2008.
- LEY INDÍGENA Архівавана 30 кастрычніка 2008.
- Maria Pereyra-Uhrle, EASTER ISLAND LAND LAW Архівавана 2 чэрвеня 2013.
- Народы Австралии и Океании / под ред. С. А. Токарева, С. П. Толстова. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1956. С. 665
- Easter Island: Genocide or Ecocide
- Has the mystery of Easter Island finally been solved?
- Rongorongo script
- Top God of the Rapanui people of Easter Island
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Ne blytac z vostray Rapanui Rapanu i samanazva Rapanui karennae palinezijskae naselnictva vostrava Rapanui y Cihim akiyane Chastka rapanui zhyve y Chyli kalya 500 chal u Francuzskaj Palinezii Agulnaya kolkasc 2012 g 5700 chal Rapanui Rapanui Agulnaya kolkasc 5700Regiyony prazhyvannya Vostray RapanuiMova rapanuiReligiya politeizm hrysciyanstvaBlizkiya etnichnyya grupy Markizcy mangarevaPahodzhanneDakladny chas zasyalennya vostrava Rapanui prodkami suchasnyh astravicyan a taksama ih pahodzhanne z yaylyayucca davoli dyskusijnymi pytannyami y navukovyh kolah U 1950 1962 gg narvezhski dasledchyk Tur Heerdal prapanavay najbolsh sprechnuyu gipotezu ab dzvyuh migracyjnyh hvalyah z Paydnyovaj a potym z Paynochnaj Ameryki Abapirayuchysya na vusnuyu tradycyyu zhyharoy Rapanui yon ustanaviy shto pershaya migracyya adbylasya da 380 g n e Adnak yago dokazy amerykanskaga pahodzhannya rapanui abapiralisya tolki na yskosnyya dadzenyya Tur Heerdal vyznachyy chastku flory vostrava yak paydnyovaamerykanskuyu a taksama zvyarnuy uvagu na padabenstva ablichcha znakamityh statuj Rapanui na indzejcay Peru Suprac getaga vystupili lingvisty yakiya vysvetlili shto mova rapanui z yaylyaecca palinezijskaj i blizkaya da moy karennyh zhyharoy Francuzskaj Palinezii Vykazvalisya taksama gipotezy ab udzele melanezijcay u zasyalenni vostrava Ale i yany ne znajshli adnadushnaj padtrymki Narvezhskaya dasledchyca genetyk Eryka Hagelberg dasledavala kosci y starazhytnyh pahavannyah i pryjshla da vysnovy shto prodki rapanui mayuc palinezijskae pahodzhanne Genetychnyya dasledavanni yakiya pravodzilisya paznej pakazali y nekatoryh rapanui nayaynasc DNK harakternaj dlya indzejcay Paydnyovaj Ameryki ale yak myarkuyuc genetyki suvyaz z indzejcami z yavilasya ne ranej za XIX st kali vostray Rapanui navedvali ekspedycyi z Eyropy i Paydnyovaj Ameryki Radyevuglyarodny analiz pakazay shto vugli na mescy najstarazhytnejshyh vognishchay adnosyacca da pramezhku chasu VII XIII stst Takim chynam bolshasc suchasnyh vuchonyh prytrymlivaecca dumki shto rapanui nashchadki perasyalencay z Palinezii najbolsh imavernyya mescy adkul yany prybyli Markizskiya astravy astravy Gamb e astravy Tubuai GistoryyaKarta vostrava Rapanui U vusnyh padannyah astravicyan scvyardzhaecca shto inicyyataram perasyalennya z dalyokaj praradzimy Hivy na vostray Rapanui byy pravadyr Hotu Matu a yaki pad ciskam zneshnyaj pagrozy byy vymushany shukac novae mesca zhyharstva Hotu Matu a spyarsha vyslay na Rapanui razvedchykay Hacya tyya pavedamili shto vostray drenna prystasavany dlya zasyalennya pravadyr spyashaysya Yago karabli yvajshli y buhtu Anakena na beraze yakoj byli pabudavanyya hacina i pech dlya smazhannya ezhy Razam z im vysadzilasya bolsh za 200 chal Z Hivy perasyalency pryvezli klubni harchovyh raslin parastki banana cukrovy trysnyog rasliny z yakih zdabyvali farbu i valokny a taksama kurej i pacukoy Aposhniya z yaylyalisya vazhnym ab ektam palyavannya Hotu Matu a nekalki razoy myanyay mesca zhyharstva na vostrave a pad kanec zhyccya padzyaliy yago pamizh shascyu synami Paslya smerci pravadyra na vostrave taksama z yavilisya novyya daygavuhiya pryshelcy hanau epe yakiya ne meli svaih zhanchyn i tamu byli vymushany brac shlyub z pershapasyalenkami Da pryhodu lyudzej vostray Rapanui byy pakryty lyasami Vulkanichnyya gleby vydatna padyhodzili da zemlyarobstva Prahalodny klimat vostrava ne dazvalyay vyroshchvac kakosavuyu palmu i mnogiya inshyya trapichnyya kultury shto adygryvayuc vyznachalnuyu rolyu y zabespyachenni harcham zhyharoy astatnyaj Palinezii Asnoynaj ezhaj na Rapanui stali klubnevyya kultury Astravicyane taksama lavili rybu razvodzili kurej palyavali pacukoy Prablema nyastachy pitnoj vady na vostrave Rapanui nyama rek a apadki hutka ysmoktvayucca y porystuyu zyamlyu byla vyrashana yzho pershym pakalennem perasyalencay Hotu Matu a i yago paslyadoyniki budavali kamennyya kalodzezhy dlya zboru dazhdzhavoj vilgaci Pra pospeh palinezijskih pasyalencay na Rapanui svedchyc stvarenne imi skladanaj kultury U pramezhak chasu pamizh 1250 i 1500 gg imi byli ystalyavany vyalizarnyya kamennyya statui maai Ih pryznachenne vyrab i peravozka dagetul z yaylyayucca najbolsh sprechnymi pytannyami syarod arheolagay i gistorykay Ale y XIV XV stst rapanui napatkala ekalagichnaya katastrofa Adbylosya poynae znishchenne lesu Geta maglo adbycca z za pavelichennya kolkasci naselnictva da 12 tysyach chal i pashyrennya ploshchy selskagaspadarchyh paletkay vynishchennya lesu dlya peravozki maai dzejnasci zavezenyh chalavekam pacukoy yakiya z eli nasenne myascovyh dzikih raslin Hutchej za yse meli mesca adnachasova yse zgadanyya faktary da tago zh ne vyklyuchany chasovyya klimatychnyya zmeny Adsutnasc drey na Rapanui aznachala taksama zmeny y zhycci lyudzej Yany stracili magchymasc budavac marskiya sudny dlya dalyokih plavannyay pa akiyane a znachyc apynulisya y izalyacyi ad astatnih palinezijcay ne magli budavac draylyanyya zhytly vyrablyac draylyanuyu zbroyu i pradmety paysyadzyonnaga pobytu Pamizh roznymi grupami astravicyan razgarnulisya krovapralitnyya vojny Najbolsh vyadoma vajna pamizh daygavuhimi hanau epe i karatkavuhimi hanau mamoka XVII st U paznejshyya chasy dasledchyki apisvali yae yak baracbu pamizh pradstaynikami roznyh ras abo pamizh vysakarodnymi hanau epe i prygnechanymi hanau mamoka Na samaj sprave y falklory rapanui razmova idze tolki pra dzve padobnyya grupy naselnictva yakiya adroznivali syabe pa pahodzhannyu ad roznyh perasyalencay ale ne pa rasavyh prykmetah i ne pa sacyyalnamu statusu Vajna skonchylasya peramogaj hanau mamoka Acaley tolki adzin hanau epe nashchadki yakoga i y nashy dni zhyvuc na Rapanui 5 krasavika 1722 g vostray Rapanui byy adkryty galandskaj ekspedycyyaj na chale z i nazvany im vostravam Vyalikadnya Galandcy byli velmi yrazhany nayaynascyu maai i vykazali sumnenne shto karennyya naselniki mayuc dachynenne da ih stvarennya Pamizh marakami i rapanui adbylasya sutychka padchas yakoj zaginula kalya dzyasyatka tubylcay Z getaga chasu vostray navedvaysya roznymi eyrapejskimi ekspedycyyami prychym kantakty z eyrapejcami pryvyali da z yaylennya nevyadomyh dagetul epidemichnyh zahvorvannyay u vyniku chago kolkasc abarygennaga naselnictva znachna skaracilasya Najgorshyya nastupstvy meli napady peruanskih gandlyaroy rabami y 1860 h gg Yany silkom abo hitrascyu vyvezli kalya 2 tysyach chal 90 z ih pamerla y rabstve Na baku astravicyan vystupili katalickaya carkva i francuzskiya ylady Taici Peruanski yrad byy vymushany vyzvalic vyzhyyshyh rapanui ale vernutyya na radzimu yany pryvezli z saboyu vospu Novaya epidemiya znishchyla vyalikuyu kolkasc astravicyan zastalosya kalya 600 chal vyklikala ekanamichny kulturny i sacyyalny razlad Z 1864 g syarod rapanui aktyyna dzejnichali katalickiya i pratestanckiya misiyanery Suprac ih vystupiy francuzski avanturyst Zhan Batyst Anei mi Dzyutru Barne yaki imknuysya padparadkavac sabe myascovyh zhyharoy Dzyutru Barne vyvoziy rapanui na inshyya astravy Akiyanii dlya pracy na plantacyyah pravodziy palityku shto vyala da dalejshyh krovapraliccyay Yon byy zabity astravicyanami tolki y 1877 g kali naselnictva vostrava skaracilasya y vyniku yago dzejnasci da 111 chal Dzejnasc misiyaneray i prynyacce hrysciyanstva sadzejnichali raspaysyudzhannyu novyh kulturnyh raslin i avechkagadoyli Misiyanery sklali pershyya sloyniki movy rapanui i alfavit na asnove lacinki sabrali gistarychnyya kazanni ale taksama vykaranyali reshtki myascovyh tradycyj 9 verasnya 1888 g na Rapanui vysadzilisya chylijcy yakiya abvyascili vostray uladannem svayoj krainy U 1896 g adbylosya aficyjnae daluchenne Rapanui da Chyli Chyliec Enryke Merle stvaryy avechkagadoychuyu kampaniyu yakaya y 1903 g shatlandskim pradprymalnikam Vilyamsanam Balfuram byla peraytvorana y Kampaniyu Vostrava Vyalikadnya Yana adabrala y astravicyan bolshuyu chastku zyamel Vakol Hangaroa byy pabudavany kamenny plot za yaki rapanui ne dazvalyalasya vyhodzic Kampaniya mala klapacilasya pra stanovishcha tubylcay U chylijskih gazetah pisali pra ih garotny stan Ale sproby astravicyan pratestavac suprac pradprymalnikay zakanchvalisya vysylkaj na kantynent U 1944 1958 gg 41 rapanui zbeg na lodkah u Francuzskuyu Palineziyu U 1953 g vostray Rapanui byy peradadzeny pad kantrol chylijskih vaennyh U 1965 g byy pabudavany gramadzyanski aeradrom U 1966 g stali pravodzicca vybary myascovaj administracyi Adkrytasc vostrava pryvyala da emigracyi Nekatoryya rapanui peraehali y Chyli y poshukah adukacyi abo pracy Chylijski zakon 1993 g pryznay rapanui karennym naselnictvam i garantavay im dadatkovyya pravy y sferah ekanomiki i kultury Nekatoryya ekanamichnyya peravagi dlya rapanui byli zamacavany myascovym zakanadaystvam Maai Starazhytnaya vyyava boga Makemake Rytualnaya statuetka XIX st Rapanui sustrakayuc eyrapejskuyu ekspedycyyu malyunak 1877 g Tradycyjnaya kulturaKamenny fundament dlya doygaj haciny Asnoynym zanyatkam rapanui y XVIII XIX stst z yaylyalasya zemlyarobstva Asnoynymi zemlyarobchymi kulturami byli klubnevyya asabliva batat kumara Myascovyya zhyhary kazali shto z samaga naradzhennya yaduc batat potym pracyagvayuc esci batat i pad kanec pamirayuc Davoli raspaysyudzhanaya y inshyh mescah Palinezii raslina tara yakaya patrabue vilgotnaj gleby na suhoj porystaj zyamli dae maly yradzhaj tamu yae amal ne vyroshchvali Rapanui trymali kurej Budavali dlya ih kamennyya hovanki Kurynae myasa yzhyvali redka u velmi asablivyya momanty zhyccya Prodki astravicyan zavezli na novuyu radzimu palinezijskih pacukoy Na ih palyavali Pacuchynae myasa lichylasya delikatesam Nazapashvali yajki dzikih ptushak Yashche adnym vazhnym zanyatkam bylo rybaloystva Yano patrabavala peynyh navykay z za stromkih skalistyh beragoy i adsutnasci nadzejnyh lodak Rybu lavili setkami kascyanymi i kamennymi krukami abo prosta rukami Lodki majstravali z karotkih doshak i charotu Navat vyosly skladvali z dzvyuh karotkih doshchachak Yak i y inshyh palinezijcay lodki zabyaspechvali balansiram Asnoynym zhytlom z yaylyalasya hacina y vyglyadze peravernutaj lodki dayzhynyoj da 110 m Dah kryli salomaj i liscem Zhyli taksama y payzyamlyankah ci y naturalnyh pyachorah yakih davoli shmat na vostrave Da raspaysyudzhvannya eyrapejskaga typu vopratki rapanui vyrablyali plashchy i fartuhi z tapy Muzhchyny chasam apranali dyyademy z ptushynaga per ya a zhanchyny salamyanyya kapelyushy Mochki vushej pratykali razrazali na chastki uprygozhvali ptushynym puham per em zavushnicami z rakavin i dreva Muzhchyny tatuiravalisya z nog da galavy zhanchyny tolki chastkova Byy raspaysyudzhany zvychaj farbavac cela Rapanui padzyalyalisya na 10 ab yadnannyay mata kozhnae z yakih lichyla svaim prodkam adnago z synoy Hotu Matu a Yany padzyalyalisya na menshyya pa pamerah ab yadnanni i sayuzy Nizhejshaj sacyyalnaj adzinkaj byla pashyranaya syam ya ivi Paselishchy budavali lya yzbyarezhzha Centr vostrava faktychna ne byy zaseleny Na chale mata stayali pravadyry aryki Ih ulada lichylasya svyashchennaj i peradavalasya pa spadchyne Nizhej na sacyyalnaj lesvicy stayali zhracy ivi matua yashche nizhej voiny matatoa i zalezhnyya sluzhki i zemlyaroby kia Aposhnimi stanavilisya pradstayniki padnachalenyh ab yadnannyay Najbolsh vazhnaya mayomasc lodki zyamlya zhytly pyachory nalezhala abshchynam ale melasya i rodavaya mayomasc Rapanui byli vayaynichym narodam Bolshasc vusnyh padannyay prysvechana supernictvu i baracbe pamizh asobnymi pravadyrami i ab yadnannyami Asnoynaj zbroyaj z yaylyalisya dzidy z absidyyanavymi navershami Astravicyane abaranyalisya z dapamogaj kamyanyoy trapna kidali ih rukami Peramozhanyya chascyakom stanavilisya ahvyarami rytualnaga Nekatoryya dasledchyki lichac shto kanibalizm taksama praktykavaysya dlya zabespyachennya svezhym myasam Najbolsh vyadomaya chastka starazhytnaj kultury rapanui statui maai Ih vyrablyali z kamenyu y kratary Ranu Raraku Kratar byy padzeleny pamizh roznymi ab yadnannyami Najvyshejshy maai zvaysya Para i dasyagay amal 10 m u vyshynyu U nash chas lichycca shto maai byli rytualnymi vyyavami prodkay ale isnuyuc i inshyya dumki Napryklad nekatoryya vuchonyya scvyardzhayuc shto vyyavy nosyac vyraznyya rysy hvoryh na lepru Ih vyrab i razmyashchenne yzdoyzh starazhytnyh darog tlumachycca magichnaj praktykaj ahovy ad hvaroby Rapanui taksama vyrablyali z kascej ptushynyh i chalavechyh i dreva malyya rytualnyya statuetki teramira Tradycyi razbyarstva isnuyuc u nashy dni MovaRongaronga Mova zhyharoy vostrava Rapanui blizkaya da inshyh palinezijskih moy u pershuyu chargu mangareva maary tubuai i markizcay Rapanui stvaryli pismovasc rongaronga sa 120 znakay yakoj karystalisya zhracy Yoyu pakryvali specyyalnyya doshchachki Vidavochna teksty spyavalisya padchas svyashchennyh cyrymonij Chas stvarennya rongaronga dakladna ne vyadomy Mnogiya dasledchyki lichac shto geta adbylosya yzho paslya kantaktay z eyrapejcami Epidemiya vospy y 1860 ya gg pryvyala da smerci aposhnih zhracoy i navyk razumennya rongaronga byy zgubleny Geta pismovasc ne rasshyfravana da nashyh dzyon Francuzskiya katalickiya misiyanery raspracavali alfavit rapanui na asnove lacinki ReligiyaDa prynyaccya hrysciyanstva y drugoj palove XIX st rapanui spavyadali politeistychnuyu religiyu Agulnapalinezijski panteon ne mey syarod ih papulyarnasci Najbolshuyu pavagu akazvali bogu Makemake zastupniku roda Hotu Matu a Taksama veryli y shmatlikih duhay akuaku yakiya pagrazhali nepryemnascyami i hvarobami Bolshasc suchasnyh vernikay kataliki ZnoskiRapa Nui Easter Islander Thor Heyerdahl Easter Island Bradshaw Foundation The Mystery of Easter Island programme summary Lie BA Dupuy BM Spurkland A Fernandez Vina MA Hagelberg E Thorsby E Molecular genetic studies of natives on Easter Island evidence of an early European and Amerindian contribution to the Polynesian gene pool West B A Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania New York 2009 R 683 684 Yu V Knorozov Legendy o zaselenii ostrova Pashi West B A Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania New York 2009 R 684 685 Legends and Traditions of Easter Island translated from Sebastian Englert s Leyendas First contact with Rapa Nui Easter Island Arhivavana 20 zhniynya 2013 SLAVERY AND DISEASE Arhivavana 12 studzenya 2012 Post contact History of Easter Island ANNEXATION BY CHILE Arhivavana 4 listapada 2008 LEY INDIGENA Arhivavana 30 kastrychnika 2008 Maria Pereyra Uhrle EASTER ISLAND LAND LAW Arhivavana 2 chervenya 2013 Narody Avstralii i Okeanii pod red S A Tokareva S P Tolstova M Izdatelstvo Akademii nauk SSSR 1956 S 665 Easter Island Genocide or Ecocide Has the mystery of Easter Island finally been solved Rongorongo script Top God of the Rapanui people of Easter Island