Кхмеры кхмер ជនជ ត ខ ម រ народ асноўнае насельніцтва Камбоджы Жывуць таксама на поўдні В етнама і паўночным усходзе Тайл

Кхмеры (кхмер.: ជនជាតិខ្មែរ) — народ, асноўнае насельніцтва Камбоджы. Жывуць таксама на поўдні В’етнама і паўночным усходзе Тайланда. У В’етнаме фарміруюць найбуйнейшую ў гэтай краіне этнічную меншасць. Агульная колькасць — 16 305 200 чалавек (2022 г.)

Кхмеры (ជនជាតិខ្មែរ)


Агульная колькасць	16305200 (2022 г.)
Рэгіёны пражывання	Камбоджа — 14423000 В’етнам — 1342000 ЗША — 258000 Тайланд — 65000 Аўстралія — 36000
Мова	кхмерская мова
Рэлігія	культ продкаў, анімізм, будызм
Блізкія этнічныя групы	моны, горныя кхмеры, тхо, нікабарцы, мунда

Гісторыя кхмераў прасочваецца з эпохі дзяржавы Фунань, заснаванай згодна з паданнем індыйскім брахманам. З Індыі былі запазычаны асноўныя рэлігіі — індуізм (да XIV ст.) і будызм. Але генетыкі не знайшлі актыўнага ўнёску індыйцаў у генетычнай спадчыне сучасных кхмераў. Мяркуецца, што іх прамымі продкамі былі першыя людзі сучаснага тыпу, якія дасягнулі Паўднёва-Усходняй Азіі ў глыбокай старажытнасці. Калыскай кхмерскага народа сталі ніжняе і сярэдняе рэчышчы Меконга.

Карані многіх традыцый кхмерскай архітэктуры, выяўленчага мастацтва, літаратуры і музыкі паходзяць з перыяду Кхмерскай імперыі, магутнай дзяржавы сярэднявечча з цэнтрам у Ангкоры. Тым не меней, вялізарны ўплыў на лёс кхмерскага народа аказалі трагічныя падзеі другой паловы XX ст. — грамадзянская вайна, дыктатура чырвоных кхмераў, сацыялістычныя пераўтварэнні, якія разбурылі традыцыйнае грамадства, прывялі да гібелі і збяднення значных пластоў насельніцтва, складання кхмерскай эміграцыі далёка ад межаў традыцыйнага рассялення. У нашы дні адбываецца паступовае адраджэнне кхмерскай культуры.

Ангкор, сталіца Кхмерскай імперыі, уваходзіць у спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА і з’яўляецца адным з найбольш наведваемых помнікаў культуры ў свеце.

Паходжанне

Кхмеры — народ аўстраазіяцкай моўнай групы, распаўсюджанай у трапічных рэгіёнах ад Індастана да Паўднёва-Кітайскага мора. У мінулым лічылася, што аўстраазіяты першасна фарміраваліся звонку ад Паўднёва-Усходняй Азіі і прыйшлі на тэрыторыю Камбоджы і паўднёвага В’етнама пазней за аўстранезійцаў. Высоўваліся 2 асноўныя гіпотэзы міграцыі — з Паўднёвай Азіі і Усходняй Азіі. У нашы дні паўднёваазіяцкая гіпотэза састарэла. Усходнеазіяцкая гіпотэза паступова пераглядаецца, але з’яўляецца актуальнай. Разам з ёю высоўваецца гіпотэза аб паходжанні аўстраазіятаў непасрэдна з Паўднёва-Усходняй Азіі. Радзімай продкаў кхмераў і монаў можа быць рэчышча ракі Меконг. Гэта гіпотэза часткова падтрымліваецца генетычнымі даследаваннямі, якія дэманструюць значную генетычную разнастайнасць кхмераў, іх адрозненні ад суседніх народаў, чые продкі прыйшлі з поўначы. Генетыкі мяркуюць, што кхмеры — прамыя нашчадкі найстаражытнейшай хвалі міграцыі людзей сучаснага тыпу ў Паўднёва-Усходнюю Азію.

З пачатку нашай эры на тэрыторыі сучаснай Камбоджы фарміраваліся дзяржаўныя ўтварэнні, якія гуртавалі насельніцтва. Адной з першых дзяржаў была Фунань, дзе сучаасныя даследчыкі выяўляюць кхмерскі элемент. Кхмерскі характар мелі дзяржава Чэнла і асабліва Ангкорская імперыя. Аднак з перыяду Фунані ў Паўднёва-Усходняй Азіі быў заўважны культурны ўплыў з Індыі, распаўсюджванне індуізму і будызму. Згодна з паданнем, заснавальнікам дзяржаўнасці быў індыйскі брахман Каўндын’я, які ажаніўся з дачкой мясцовага валадара-цмока. Тым не меней, генетыкі не прасочваюць актыўны ўнёсак выхадцаў з Індыі ў генетычнай спадчыне кхмераў.

Культура

Заняткі

Галоўным традыцыйным заняткам кхмераў з’яўляецца сельская гаспадарка. Прычым, галоўная сельскагаспадарчая культура — рыс. Яго культываванне пачалося болей за 2000 гадоў таму. Першапачаткова вырошчваліся сухадольныя сарты, прыдатныя для ляднай сістэмы земляробства. Каля 1500 гадоў таму рыс пачалі вырошчваць і на абрашаемых палетках. У перыяд Ангкорскай імперыі складаныя ірыгацыйныя збудаванні на поўнач ад возера Танлесап дазвалялі карміць насельніцтва вялікага горада, якое дасягала 700—900 тысяч чалавек. У нашы дні існуе шмат акультураных відаў рысу, у тым ліку шматгадовых, сярэднетэрміновых і кароткатэрміновых.

Метады вырошчвання рысу залежаць ад умоў канкрэтнай мясцовасці. У сухіх раёнах большасць палеткаў узворваюць з дапамогай адвальнага плуга, запрэжанага 2 воламі, калі глеба вільготная ці затопленая. Звычайна гэта адбываецца ў маі ці чэрвені. Глеба ўзворваецца на глыбіню 70 — 100 мм. Часам такая апрацоўка патрабуе паўтарэння праз некалькі тыдняў. Потым палеткі барануюць. У абрашаемых раёнах палеткі ўзворваюць ад лютага да мая. З-за высокай вільготнасці працэс сяўбы на іх болей хуткі, да таго ж у плуг запрагаюць моцных . Сяўба і збор ураджаю — ручная праца. У якасці ўгнаення выкарыстоўваюць гной буйной рагатай жывёлы.

Для асабістых і камерцыйных патрэб таксама вырошваюць кукурузу, бананы, шаўкоўніцу, тытунь, какосавую пальму, цукровы трыснёг, гевею і г. д. Жывёлагадоўля мае дадатковае значэнне ў параўнанні з земляробствам. Трымаюць хатнюю птушку, буйную рагатую жывёлу, свінняў, авечак і інш. Дзякуючы вялікай плошчы лясоў, значную ролю адыгрывае лясная гаспадарка. Традыцыйна лясныя масівы каля вёсак кіруюцца абшчынамі. Яны забяспечваюць мясцовых насельнікаў драўнінай, ядомымі і лекавымі раслінамі, у іх палююць дзікіх жывёл. Так, на паўднёвым усходзе Камбоджы здабываюць лясных павукоў. У далёкім мінулым кхмеры славіліся ловам сланоў, якіх потым выкарыстоўвалі ў ваеннай справе, для транспартыроўкі цяжкіх грузаў, на будаўніцтве. У нашы дні ў Камбоджы засталося каля 70 свойскіх сланоў.

Традыцыйна кхмеры не вылучалі рыбалоўства як асобны занятак. Доўгі час час ён з’яўляўся спецыялізацыяй кітайцаў, в’етаў і чамаў, што сяліліся сярод іх. Тым не меней, лоў рыбы — важная дапамога ў забеспячэнні харчам для сялянскіх сем’яў асабліва ўздоўж ракі Меконг і возера Танлесап. Часцей кхмеры ловяць рыбу ў вільготны сезон падчас паводак. Гэтым займаюцца людзі ўсіх узростаў і полаў. Для лову выкарыстоўваюць плеценыя бамбукавыя пасткі ў форме кашоў, радзей — сеткі. У абрашальных раёнах папулярны лоў на затопленых рысавых палетках.

Некаторыя рамесныя заняткі вылучыліся ў прафесіі ўжо ў перыяд Ангкорскай імперыі, дзе існавалі асобныя металургічныя і керамічныя прадпрыемствы. З XIII ст. развіваліся шаўкаводства і вытворчасць шоўку. Кхмеры славуты вытворчасцю залатога шоўку з коканаў мясцовага віда шаўкапрада. Шаўковым ткацтвам займаліся пераважна жанчыны, майстэрства перадавалася ад маці да дачкі. Вытворчасць нагадвала раскіданую мануфактуру, калі пэўныя працэсы выконваліся асобнымі сельскімі рамеснікамі. У старажытнасці ткацтва было цалкам ручным, але бліжэй да нашага часу сталі выкарыстоўвацца ткацкія станкі. Кхмерскія ткачыхі распрацавалі прыёмы хол (афарбоўвання шаўковай ніткі па зададзеным малюнку) і ікат (стварэнне ўзору шляхам абкручвання адрэзкаў пражы перад яе афарбоўваннем і ўпляценнем у тканіну).

Кухня

Харчовая культура кхмераў фарміравалася на працягу стагоддзяў, зведала заўважны ўплыў індыйскай, , французскай кухняў. Тым не меней, цэласная традыцыя пачала складвацца адносна позна. Яшчэ ў першай палове XX ст. у Камбоджы было прынята вылучаць каралеўскую, элітную і сялянскую кухні, якія існавалі і развіваліся паасобку. Так, сяляне амаль не ўжывалі ялавічыну і пшаніцу, звычайныя сярод вышэйшых колаў. Асновамі кхмерскай народнай кулінарыі з’яўляюцца рыс і ферментаваныя падлівы. Асабліва вядома салёная рыбная падліва прахок — важны прадукт у любым кхмерскім доме. Нават , нацыянальная валюта Камбоджы, атрымала сваю назву паводле маленькай рыбіны, якая выкарыстоўваецца для прыгатавання прахоку.

Кхмеры ядуць шмат садавіны. З гародніны аддаюць перавагу зеляніне, асабліва салаце і капусце, батату, маніёку, бульбе, цыбуле. Жывёльная ежа надзвычай разнастайная, аднак 76 % жывёльных пратэінаў спажываюць у выглядзе рыбных прадуктаў. Кхмерская кухня ўключае шматлікія стравы з мяса змей і жаб, павукоў, казурак, яйкі з зародкамі птушанят і г. д. Традыцыйна ядуць двойчы або тройчы на дзень. Прычым, сняданак лічыцца не абавязковым. У сельскай мясцовасці часцяком дзень пачынаюць нашча, перакусваюць ў полі свежай садавіной, а ўвечары гатуюць рысавую кашу з падлівамі і прыправамі. У гарадах шырока ўжываюць локшыну, кары, хлеб, піва, аладкі з цыбулі і іншыя стравы, што прыйшлі ў мясцовую кухню з іншых краін.

Вопратка

Асновай мужчынскай і жаночай народнай вопраткі з’яўляецца сампот. Ён уяўляе сабою саронг з халяўкамі да лодыжак, які завязваецца наперадзе. Верхнюю частку цела затуляюць кавалкам тканіны чангпонг. Важны элемент вопраткі — традыцыйны шалік крама.

Народная архітэктура

Для кхмерскіх традыцыйных паселішчаў характэрна раскіданая планіроўка. Кожная гаспадарка ўяўляе сабою своеасаблівы востраў з жытла і некалькіх гаспадарчых пабудоў у атачэнні палеткаў. Пры гэтым мяжа паміж горадам і вёскай вельмі ўяўная, вызначаецца толькі колькасцю насельніцтва. Але вядомы выключэнні накшталт Ангкор-Тхома — выдатнага прыклада планавання гарадской прасторы. Галоўны будаўнічы матэрыял — драўніна. Мураванае дойлідства вядома з эпохі дзяржавы Чэнла і Ангкорскай імперыі. Аднак усе вядомыя старажытныя будынкі з цэглы, латэрыту і пясчаніку — гэта храмы. Нават валадарскія палацы былі драўлянымі.

Кхмерскія сельскія хаціны будаваліся на па́лях з 3 радоў. Другі рад быў заўсёды вышэйшым за астатнія, дасягаў галоўнай бэлькі даху. Першы паверх заставаўся адкрытым, мог выкарыстоўвацца для адпачынку, гаспадарчых патрэб, трымання свойскай жывёлы. Другі паверх уяўляў сабою каркасную пабудову. Ён мог уключаць некалькі ўнутраных пакояў і прыбудаваную веранду. Сцены рабілі з дошак або плялі з галля. Паміж сцяною і дахам захоўваўся зазор для вентыляцыі. Дахі мелі розную форму, іх крылі саломай. Дахоўка была вядома, але рэдка выкарыстоўвалася для жытла. Гаспадарчыя пабудовы часцей з’яўляліся навесамі без сцен.

Жытлы заможных кхмераў былі болей складанымі, мелі падлогу розных узроўняў, прыбудовы і масткі, якія злучалі асноўнае жытло з іншымі будынкамі — кухнямі, свіранамі, хацінамі для адпачынку. Апошнія не мелі сцен і хутчэй нагадвалі альтанкі. Для аховы шырокіх двароў ад паводак рылі сажалку, якая таксама адыгрывала дэкаратыўную ролю і забяспечвала гаспадарку вадой. Лічыцца, што традыцыі заможных і рэлігійных будынкаў бяруць пачатак у Ангкорскай імперыі, але пасля прыняцця будызму напрамку Тхеравада адбылося іх спрашчэнне. Так, рэлігійныя пабудовы ўзводзіліся з драўніны, хаця памяшчаліся на каменныя тэрасы. Кхмерскі заможны дом характарызуецца асаблівай структурай даху, якая складаецца з 2 узроўняў, цалкам аддзеленых адзін ад аднаго. Верхні ўзровень мае форму перавернутай літары V. Ніжні ўзровень — нахілы і франтоны з абодвух бакоў. Перад уваходам часта будавалі навес.

Выява драўлянага будынка на барэльефе храма Баён (канец XII ст.)
Хаціна для адпачынку, 1930-я гг.
Каркас хаціны на палях
Сельская хаціна

Грамадства

Ужо ў сярэднявеччы сярод кхмераў склалася сацыяльна распластаванае грамадства. Так, у пісьмовых помніках Ангкорскай імперыі ўзгадваліся розныя катэгорыі насельніцтва. Хаця апрацоўваемыя землі знаходзіліся ў прыватнай маёмасці, назіралася цэнтралізацыя кіравання імі. Пазней зямля фармальна належала манарху, але да пераўтварэнняў другой паловы XX ст. кожны селянін меў магчымасць самастойна пашыраць памеры сваіх надзелаў. У перыяд французскага пратэктарату (1863—1953 гг.) каланіяльныя чыноўнікі вылучалі пласты замкнёных шляхетных сем’яў, сярэдні клас і ніжэйшы клас. Да апошняга далучалі большую частку насельніцтва. У тагачаснай кхмерскай мове вылучаліся звароты да высакародных, святароў і астатніх людзей. Важнымі сацыяльнымі маркёрамі з’яўляліся ўзрост і пол.

У перыяд Кхмерскай Рэспублікі былі адменены афіцыйныя тытулы, усе грамадзяне прызнаваліся роўнымі. Але найбольш разбуральнымі для традыцыйнага грамадства стаў перыяд дыктатуры чырвоных кхмераў, калі значная частка насельніцтва была вынішчана або вымушана пакінуць свае землі. Ранейшыя сацыяльныя адрозненні зніклі. Новыя сацыяльныя адрозненні пачалі ўсталёўвацца пасля рэформы 1989 г. выключна на аснове матэрыяльнага дабрабыту.

Асноўнай грамадскай адзінкай застаецца сям’я, якая можа быць як малой нуклеарнай, так і вялікай пашыранай. На чале сям’і звычайна стаіць мужчына-бацька, але адносна распаўсюджаныя няпоўныя сем’і на чале з ўдавой. Члены дворагаспадаркі звычайна дзеляць паміж сабой працу, ежу і рэсурсы. Сем’і не аб’ядноўваюцца ў роды, аднак вызначаецца кола блізкіх кроўных сваякоў бонг-пон. У сельскіх абшчынах суседзі часцяком з’яўляюцца сваякамі, таму яны кааперуюцца і аказваюць узаемадапамогу. Існуюць інстытуты прымацтва. Найбольш распаўсюджана форма выхавання прынятых дзяцей-несваякоў тхоа. У мінулым былі распаўсюджаны някроўнае братэрства, якое аб’ядноўвала 2 мужчын з дапамогай рытуальнага заключэння сваяцтва, і някроўнае сястрынства паміж жанчынамі.

Назвы сваяцтва абазначаюць адносны ўзрост і адрозніваюць братоў і сясцёр бацькоў у адпаведнасці з іх узростам адносна бацькоў. Роднасныя назвы могуць выкарыстоўвацца для звароту да несваякоў таго ж ці ніжэйшага сацыяльнага статусу. Сямейная маёмасць складаецца з прыватнай маёмасці мужа і жонкі, а таксама іх агульных набыткаў. Умоўна спадчына падзяляецца паміж дзецьмі пароўну, але ў рэчаіснасці сын або дачка, якія застаюцца з бацькамі да іх старасці, атрымоўваюць болей, чым іншыя. У мінулым назіранне за старымі бацькамі было абавязкам старэйшага сына.

Творчасць

Акцёры кхмерскага класічнага танцу ў **Ангкор-Ваце**

Кхмерскі фальклор надзвычай багаты, уключае шырокае кола жанраў. Адным з найбольш папулярных нават у нашы дні з’яўляюцца кароткія бытавыя гісторыі, якія дэманструюць поспехі іх герояў. Вусная народная творчасць здаўна была пераплецена з літаратурнай. Кхмерская літаратура сфарміравалася ў перыяд сярэднявечча і прадстаўлена пераважна запісамі ўжо пасля заняпаду Ангкорскай імперыі. Спавяданне індуізму, а потым будызму спрыяла ўплыву індыйскай культуры, у прыватнасці складанню «Рэамкерты», кхмерскай версіі «Рамаяны», а таксама рэлігійных і дыдактычных вершаваных сачыненняў будысцкіх манахаў XVII — XVIII стст.

У сярэднявеччы быў распрацаваны жанр састра лбаэнг — фантастычных прыгодніцкіх твораў, што запісваліся на мове палі і кхмерскай мове. Іх героі і сюжэтныя лініі траплялі ў вусны фальклор. У канцы XVI — пачатку XVII ст. была складзена эпічная «Паэма пра Ангкор-Ват». Сучасная празаічная літаратура ўзнікла пад уплывам еўрапейскай у перыяд французскага пратэктарату. Тым не меней, яна працягвала традыцыі старажытнай літаратуры на гэты раз пад уплывам фальклору. Характэрна, што нават сучасныя папулярныя пісьменнікі і сцэнарысты кіно аддаюць перавагу фантастычным аповедам, часцяком пераплеценым з жанрам жахаў.

Кхмерскае музычнае мастацтва таксама мае старажытныя карані. На выявах храмаў Ангкора можна ўбачыць традыцыйныя кхмерскія музычныя інструменты — арфу, барабан, цымбалы і г. д. Пазней вылучыліся музычныя традыцыі, якія развіваліся асобна ў сельскай мясцовасці і пры двары манархаў. Напрыклад, у вёсках падчас вяселляў граюць музыку кар, зносіны з духамі суправаджаюцца рытуальнай музыкай арак, а спевы аяй і тэатральныя відовішчы йікэ і басак — частка забаў. Падобна літаратуры, народная музычная творчасць шчыльна звязана з прафесійнай культурай. Так, тэатр басак быў першапачаткова створаны ў 1920-х гг. на поўдні В’етнама добра адукаванымі кхмерамі, але разлічваўся на масавага гледача, а яго акцёры былі аматарамі. Басак запазычыў многія элементы в’ецкага тэатра і кітайскай оперы, яго аснова ўключала народныя кхмерскія мелодыі, песні, традыцыйныя танцы і камічныя сцэнкі. У аматарскіх трупах тэксты сцэнараў не завучваюцца, заахвочваецца імправізацыя.

Прыдворнае музычнае мастацтва ў большай ступені залежала ад рэлігійных традыцый. Яно стала адкрытым і скіраваным на шырокія колы насельніцтва толькі пасля 1964 г., калі ў Пнампені быў адкрыты спецыяльны ўніверсітэт вытанчаных мастацтваў, які рыхтаваў прафесійных музыкантаў, акцёраў і танцораў. У яго межах развіваліся 2 віды традыцыйнай музыкі:

Пін-пеатх, што складалася з духавых і ўдарных інструментаў, суправаджала рэлігійныя цырымоніі і малітвы
Махоры, дзе прысутнічалі яшчэ і струнныя інструменты, гралася падчас танцаў, тэатральных пастаноў, вяселляў і г. д.

Відавочна, ад рэлігійных прыдворных відовішчаў часоў Ангкора бяруць пачатак кхмерскае танцавальнае мастацтва (так званы «кхмерскі балет»), тэатр масак і лялечны тэатр ценяў сбек-тхом. Жаночы кхмерскі танец нагадвае танцы апсар на выявах храмаў Ангкора. Сбек-тхом лічыўся свяшчэнным, арганізоўваўся толькі ў асаблівых выпадках. Лялькі для яго робяцца з цэльнага кавалка скуры. Цені іх сілуэтаў праецыююцца на белы бамбукавы экран. У відовішчы ўдзельнічаюць акцёры, якія кіруюць лялькамі, музыканты пін-пеатх і 2 чытальніка, якія суправаджаюць выступ павольным рэчытатывам.

Кхмерская скульптура развівалася з перыяду Фунань. Да нас дайшлі старажытныя каменныя статуі і рэльефы. Пасля XV ст. развівалася разьба па дрэве ў выглядзе лакіраваных статуй і рэльефных панеляў. Кхмерскія храмы ўпрыгожваюцца фрэскамі. Вытанчаны дэкор дэманструюць мастакі-ювеліры. Асабліва вядома апрацоўка срэбра. Мастацкае ўпрыгожванне характэрна і для кхмерскай керамікі.

Мова

Кхмерская мова належыць да аўстраазіяцкай моўнай сям’і, не мае тонаў, аднак надзвычай багатая на галосныя гукі. Першыя запісы на ёй выяўлены сярод тэкстаў на санскрыце, што былі зроблены ў перыяд да Ангкорскай імперыі. У наш час вылучаюцца асноўны, паўночны і паўднёва-заходні буйныя дыялекты. Асноўны дыялект з’яўляецца літаратурным. На паўночным гутараць кхмеры ўсходняга Тайланда. Паўднёва-заходні дыялект распаўсюджаны на паўднёвым захадзе Камбоджы.

Кхмерскае пісьмо паходзіць ад пісьма брахмі, запазычанага са старажытнай Індыі. Уключае мноства архаічных элементаў. Шырока ўжываецца ў паўсядзённым жыцці, адукацыі, літаратуры, сродках масавай інфармацыі Камбоджы і суседніх краін.

Рэлігія

Традыцыйныя вераванні

Абсалютная большасць сучасных кхмераў — будысты. Тым не меней, яны захоўваюць веру ў шматлікіх духаў неак-та і культ продкаў. Лічыцца, што духі кантралююць пэўную мясцовасць, з’яўляюцца гаспадарамі зямлі і вады, могуць усяляцца ў людзей і перадаваць праз іх сваю волю. У большасці кхмерскіх дамоў існуюць алтары для шанавання бліжэйшых памерлых сваякоў. З 1841 г. адзначаецца штогадовае 15-дзённае свята Пчум-Бем, падчас якога духаў продкаў «кормяць» рысавымі шарыкамі. Яно інтэгравана ў будысцкі рытуальны цыкл, арганізуецца ў будысцкіх кляштарах, аднак мае болей старажытную аснову.

Індуізм

Індуізм стаў рэлігіяй кіруючых колаў ужо ў перыяд дзяржавы Фунань і заставаўся асноўным веравызнаннем да канца XIII ст. Найбольш распаўсюджаным кірункам быў шываізм, хаця вядомы адступленні ад прынятай традыцыі. Напрыклад, Ангкор-Ват, самы знакаміты індуісцкі храм Камбоджы, узведзены ў XII ст., быў прысвечаны Вішну. У нашы дні кхмеры не спавядаюць індуізм, але захавалі некаторыя звычаі, запазычаныя ад гэтай рэлігіі. Яны вераць у рэінкарнацыю, пасля смерці крэміруюць нябожчыкаў, частку попелу апускаюць у раку, а астатнюю частку захоўваюць ва урне. Перад шлюбам прынята супастаўляць гараскопы маладых. Некаторыя святочныя рытуалы вельмі падобныя на індуісцкія.

Будызм

Будызм у форме пачаў распаўсюджвацца сярод кхмераў не пазней за V ст., аднак доўгі час знаходзіўся ў цені індуізму. Толькі ў XII ст. Джаяварман VII зрабіў яго афіцыйнай рэлігіяй. Адзін з сыноў Джаявармана VII навучаўся ў Анурадхапуры, адкуль вярнуўся прыхільнікам вучэння тхеравада. З канца XIII ст. яно стала дамінуючым. Прыняцце тхеравады спарадзіла магутны сацыяльны зрух ў кхмерскім грамадстве, паколькі значыла адмову ад сацыяльнага пласту ўплывовых святароў на карысць манаскіх абшчын, набліжаных да вернікаў. Тхеравада не патрабавала ад манахаў абавязковага пажыццёвага адрачэння. Большасць з іх праводзіла ў кляштарах ват толькі пэўныя гады юнацтва, атрымоўвала ў іх бясплатную адукацыю і не губляла сувязей са свецкімі сваякамі. Дзякуючы гэтаму ў дакаланіяльны перыяд узровень пісьменнасці кхмераў быў адносна высокім.

У 1855 г. у Камбоджы з’явіўся манаскі ордэн дхамамаютыка (тамаютэк), што выступаў за рэфармаванне і паляпшэнне адукацыі. Ён карыстаўся падтрымкай з боку манархаў і нават склаў асобную іерархію. Большасць будысцкіх манахаў захавала адданасць традыцыйнай абшчыне маха са сваёй іерархіяй. У 1970 г. у краіне існавала 3 369 ватаў, толькі 139 з іх падпарадкоўваліся дхамамаютыка. Падзел на 2 ордэны быў часова скасаваны ў 1981—1991 гг., але зноў быў адроджаны пасля рэстаўрацыі манархіі.

У нашы дні будызм у Камбоджы мае статус дзяржаўнай рэлігіі, найбольш важныя будысцкія святы адзначаюцца на дзяржаўным узроўні, колькасць манахаў і манаскіх абшчын стала павялічваецца. Каля 80 % манахаў складаюць маладыя людзі да 30 гадоў. Сярэдні тэрмін іх знаходжання ў кляштары вагаецца ад 7 да 15 гадоў. За гэты час яны маюць магчымасць атрымоўваць трывалую сацыяльную абароненасць і паляпшаць адукацыю. Пасля заканчэння вучобы большасць вяртаецца да свецкага жыцця. Такім чынам, прыняццё манаскага сану з’яўляецца важным сацыяльным каналам для выхадцаў з бедных сем’яў.

Рэшткі старажытнага індуісцкага храма ў Самбор-Прэй-Кук
Будысцкі кляштар на поўдні Камбоджы
Будысцкія манахі

Заўвагі

Khmer
Cambodian history
Ilia Peiros Some thoughts on the problem of the Austro-Asiatic homeland
Paul Sidwell The Austroasiatic central riverine hypothesis
Zhang, X., Qi, X., Yang, Z. et al. Analysis of mitochondrial genome diversity identifies new and ancient maternal lineages in Cambodian aborigines. Nat Commun 4, 2599 (2013)
EARLY HISTORY OF CAMBODIA AND THE KHMERS
Rice production in Cambodia. Edited by H. J. Nesbitt
The Ancient City of Angkor Wat Had a Population Larger Than Modern-Day Boston, According to New Archaeological Researc
Cambodia’s rich rice history
Rice farming in Cambodia: A beginner’s guide Архівавана 5 мая 2022.
Cambodia — Fao.org
The Cambodian Tarantula Hunters
SUPPORT FOR CAMBODIA’S LAST CAPTIVE ELEPHANTS & THEIR MAHOUTS(недаступная спасылка)
André Leroi-Gourhan, Jean Poirier Ethnology of Indochina
Traditional use and availability of aquatic biodiversity in rice-based ecosystems
Mitch Hendrickson, Stéphanie Leroy, Quan Hua, Phon Kaseka, Voeun Vuthy Smelting in the Shadow of the Iron Mountain: Preliminary Field Investigation of the Industrial Landscape around Phnom Dek, Cambodia (Ninth to Twentieth Centuries a.d.)
WONG WAI YEE A Preliminary Study on some Economic Activities of Khmer Empire: Examining the Relationship between the Khmer and Guangdong ceramic Industries during the 9th-14th Centuries
Cambodia Silk Industry Overview (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 кастрычніка 2022. Праверана 18 чэрвеня 2022.
CAMBODIAN CRAFTSMANSHIP — THE ART OF TRADITIONAL WEAVING Архівавана 26 чэрвеня 2022.
LeGrand, K., Borarin, B. & Young, G.M. Tradition and Fermentation Science of prohok, an ethnic fermented fish product of Cambodia. J. Ethn. Food 7, 12 (2020)
Kayla Starr The Key to Khmer Cuisine
Clarisse Vilain, Eric Baran, Gloria Gallego and Saray Samadee Fish and the Nutrition of Rural Cambodians (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 кастрычніка 2022. Праверана 19 чэрвеня 2022.
How breakfast has shaped Cambodia’s cultural identity
Cambodian Traditional Dress — Costumes in Cambodia
ANGKOR THOM — Facts and Details
A long-lasting refuge
Architecture khmère — Définition et Explications
Les maisons traditionnelles au Cambodge — Douce Cahute
SARAH KLASSEN How Kings Created Angkor Wat—Then Lost It
Anne Y. Guillou The Question of Land in Cambodia: Perceptions, Access, and Use since De-collectivization
Women in Cambodian Society (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 студзеня 2015. Праверана 24 чэрвеня 2022.
Cambodian Culture — Core Concepts
Family — Cambodian Culture — Cultural Atlas
Cambodia — The Khmer — Country Studies
FAMILIES, MEN AND WOMEN IN CAMBODIA
The short stories of cambodian — popular tradition
Reamker — Asia Society
The Khmer Reamker overview — Cambodian Community Day
Santi Pakdeekam LITERARY ELEMENTS OF THE SĀSTRĀ LBAENG
Nhim Sotheavin A commentary on Lboek Angkor Vat
Cambodian music history
Шмелева И., Басак: синтетическая форма кхмерского театра
MUSIC, CULTURE AND THEATER IN CAMBODIA
Sbek Thom, Khmer shadow theatre
Art in Cambodia: The incomparable Khmer sculpture
Khmer Language — Structure, Writing & Alphabet
Khmer — ScriptSource
ALEXANDRA KENT The desertion of Cambodia’s spirits
Feeding the ancestors’ spirits
Uday Dokras HINDU CAMBODIA
Angkor Wat — History Channel
Hinduism in Cambodia
Religion
Phra Rajavaramuni A Doubtful Fate of Laotian and Cambodian Buddhism
Dhammayuttika Nikaya — Encyclopedia of Buddhism
Бектимирова Н. Буддийский ренессанс в Камбодже: тенденции и перспективы

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).
Expressions of Cambodia. The Politics of Tradition, Identity and Change / Leakthina Chau-Pech Ollier, Tim Winter. — New York, London: Routledge, 2012. — С. 192. — ISBN 9780415647724.
Harris, I. Cambodian Buddhism: History and Practice. — Honolulu: University of Hawai‘i Press, 2005. — ISBN 0-8248-2765-1. Архівавана 16 сакавіка 2015.
Kong Vireak. Khmer Silverwares. — UNESCO and Reyum Publishing, 2009. — ISBN 9789995055486.
Ovesen J., Trankell I.-B., Ojendal J. Whenevery household is an island. — Uppsala, Stockholm: Department of Cultural Anthropology Uppsala University, Sida, 1996. — (Uppsala Research Reports in Cultural Anthropology, No 15). — ISBN 91-506-1178-X.

Спасылкі

Center for Khmer Studies
Cambodian Culture — Cultural Atlas
Khmer Art History — National Museum of Cambodia
Cambodian Food or Khmer Food: A Culinary History Архівавана 14 сакавіка 2022.
Traditional Dances of Cambodia — All the Classical and Folk Danceforms

[1] Khmer

[2] Cambodian history

[3] Ilia Peiros Some thoughts on the problem of the Austro-Asiatic homeland

[4] Paul Sidwell The Austroasiatic central riverine hypothesis

[doi.org-5] Zhang, X., Qi, X., Yang, Z. et al. Analysis of mitochondrial genome diversity identifies new and ancient maternal lineages in Cambodian aborigines. Nat Commun 4, 2599 (2013)

[6] EARLY HISTORY OF CAMBODIA AND THE KHMERS

[7] Rice production in Cambodia. Edited by H. J. Nesbitt

[8] The Ancient City of Angkor Wat Had a Population Larger Than Modern-Day Boston, According to New Archaeological Researc

[9] Cambodia’s rich rice history

[10] Rice farming in Cambodia: A beginner’s guide Архівавана 5 мая 2022.

[11] Cambodia — Fao.org

[12] The Cambodian Tarantula Hunters

[13] SUPPORT FOR CAMBODIA’S LAST CAPTIVE ELEPHANTS & THEIR MAHOUTS(недаступная спасылка)

[14] André Leroi-Gourhan, Jean Poirier Ethnology of Indochina

[15] Traditional use and availability of aquatic biodiversity in rice-based ecosystems

[16] Mitch Hendrickson, Stéphanie Leroy, Quan Hua, Phon Kaseka, Voeun Vuthy Smelting in the Shadow of the Iron Mountain: Preliminary Field Investigation of the Industrial Landscape around Phnom Dek, Cambodia (Ninth to Twentieth Centuries a.d.)

[17] WONG WAI YEE A Preliminary Study on some Economic Activities of Khmer Empire: Examining the Relationship between the Khmer and Guangdong ceramic Industries during the 9th-14th Centuries

[18] Cambodia Silk Industry Overview (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 кастрычніка 2022. Праверана 18 чэрвеня 2022.

[19] CAMBODIAN CRAFTSMANSHIP — THE ART OF TRADITIONAL WEAVING Архівавана 26 чэрвеня 2022.

[20] LeGrand, K., Borarin, B. & Young, G.M. Tradition and Fermentation Science of prohok, an ethnic fermented fish product of Cambodia. J. Ethn. Food 7, 12 (2020)

[21] Kayla Starr The Key to Khmer Cuisine

[22] Clarisse Vilain, Eric Baran, Gloria Gallego and Saray Samadee Fish and the Nutrition of Rural Cambodians (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 кастрычніка 2022. Праверана 19 чэрвеня 2022.

[23] How breakfast has shaped Cambodia’s cultural identity

[24] Cambodian Traditional Dress — Costumes in Cambodia

[25] ANGKOR THOM — Facts and Details

[26] A long-lasting refuge

[27] Architecture khmère — Définition et Explications

[28] Les maisons traditionnelles au Cambodge — Douce Cahute

[29] SARAH KLASSEN How Kings Created Angkor Wat—Then Lost It

[30] Anne Y. Guillou The Question of Land in Cambodia: Perceptions, Access, and Use since De-collectivization

[31] Women in Cambodian Society (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 студзеня 2015. Праверана 24 чэрвеня 2022.

[32] Cambodian Culture — Core Concepts

[33] Family — Cambodian Culture — Cultural Atlas

[34] Cambodia — The Khmer — Country Studies

[35] FAMILIES, MEN AND WOMEN IN CAMBODIA

[36] The short stories of cambodian — popular tradition

[37] Reamker — Asia Society

[38] The Khmer Reamker overview — Cambodian Community Day

[39] Santi Pakdeekam LITERARY ELEMENTS OF THE SĀSTRĀ LBAENG

[40] Nhim Sotheavin A commentary on Lboek Angkor Vat

[41] Cambodian music history

[42] Шмелева И., Басак: синтетическая форма кхмерского театра

[43] MUSIC, CULTURE AND THEATER IN CAMBODIA

[44] Sbek Thom, Khmer shadow theatre

[45] Art in Cambodia: The incomparable Khmer sculpture

[46] Khmer Language — Structure, Writing & Alphabet

[47] Khmer — ScriptSource

[48] ALEXANDRA KENT The desertion of Cambodia’s spirits

[49] Feeding the ancestors’ spirits

[50] Uday Dokras HINDU CAMBODIA

[51] Angkor Wat — History Channel

[52] Hinduism in Cambodia

[53] Religion

[54] Phra Rajavaramuni A Doubtful Fate of Laotian and Cambodian Buddhism

[55] Dhammayuttika Nikaya — Encyclopedia of Buddhism

[56] Бектимирова Н. Буддийский ренессанс в Камбодже: тенденции и перспективы