Azərbaycanca
Türkçe
Генацы́д армя́н (арм.: Հայոց Ցեղասպանություն, турэцк.: Ermeni soykırımı — генацыд армян, турэцк.: Ermeni Kırımı — армянская разня; па-армянску часцей выкарыстоўваецца выраз арм.: Մեծ Եղեռն [МФА: [mɛts jɛˈʁɛrn]] — Вялікае Злачынства) — злачынства супраць армянскага насельніцтва, здзейсненае ў 1915 годзе ў час Першай сусветнай вайны (паводле некаторых крыніц і пазней) на тэрыторыях, якія кантралявалі ўлады Асманскай імперыі. Адбывалася фізічнае знішчэнне і масавыя дэпартацыі цывільнага насельніцтва ва ўмовах, што прыводзілі да яго гібелі. З уцекачоў-армян з Асманскай імперыі сфарміравалася большая частка дыяспары.
У супольнай Дэкларацыі ад 24 мая 1915 года краін-саюзніц (Вялікабрытанія, Францыя і Расія) масавыя забойствы армян упершыню былі прызнаны злачынствам супраць чалавецтва. Тэрмін «генацыд» прапанаваў Рафаэль Лемкін для абазначэння масавага знішчэння армян у Асманскай імперыі і яўрэяў на тэрыторыях, акупаваных нацысцкай Германіяй; азначэнне ўжываецца і ў больш позніх крыніцах.
Гістарычныя перадумовы
Армянскі этнас сфарміраваўся на тэрыторыі сучаснай усходняй Турцыі і Арменіі, у рэгіёне, што ўключае ў сябе гару Арарат і возера Ван.
Насельніцтва Асманскай імперыі ў канцы XIX стагоддзя было этнічна размытым. У яго ўваходзілі некалькі мусульманскіх этнасаў: туркі, курды, арабы, чаркесы і іншыя выхадцы з Паўночнага Каўказа і інш., сярод хрысціянскіх этнасаў вылучаліся армяне, грэкі, балгары і інш. Таксама ў Асманскай імперыі жылі яўрэі і прадстаўнікі некаторых іншых народаў. У шэрагах асманскага афіцэрскага корпуса служылі, у тым ліку, арабы, якія таксама займалі высокія ўрадавыя пасады, асабліва падчас кіравання султана Абдул-Хаміда II.
Да пачатку XX стагоддзя этнонім «турак» (Türk) часта ўжываўся ў зневажальным сэнсе. «Туркамі» называлі цюркамоўных сялян Анатоліі, з адценнем пагарды да іх невуцтва (напр. kaba türkler «грубыя туркі»). У пачатку XX стагоддзя, з прыходам да ўлады младатуркаў, палітыка турэцкага нацыяналізму стала больш заўважнай, панцюркізм стаў афіцыйнай ідэалогіяй, а этнонім «турак» страціў адмоўную канатацыю (гл. раздзел «Арганізацыя знішчэння армян»). Тым не менш, многія арабы працягвалі лічыць сябе «асманамі» да канца існавання імперыі.
У артыкуле пры апісанні падзей, папярэдніх распаду Асманскай імперыі, для ідэнтыфікацыі мусульманскага насельніцтва, калі гэта не вызначаныя этнічныя групы (як, прыкладам, курдскія качавыя плямёны), выкарыстоўваюцца тэрміны «мусульмане» ці «асманы», хоць, строга кажучы, у лік апошніх фармальна ўваходзілі і армяне. Так, у склад асманскіх войскаў эпохі Першай сусветнай вайны ўваходзілі прадстаўнікі амаль усіх падуладных асманскім султанам народаў, у тым ліку, армяне. Пры апісанні дзяржаўных інстытутаў імперыі да сканчэння Першай сусветнай вайны галоўным чынам выкарыстоўваюцца тэрміны «атаманскі» ці «асманскі», радзей «турэцкі» — хоць гэта прынятая назва ў рускай і савецкай гістарыяграфіі (прыкладам, Руска-турэцкая вайна (1877—1878)).
Асманская імперыя і армянскае пытанне
Армяне Асманскай імперыі, не быўшы мусульманамі, лічыліся другаразраднымі грамадзянамі — зімі. Армянам забаранялася насіць зброю, яны павінны былі плаціць больш высокія падаткі. Армяне-хрысціяне не мелі права сведчыць у судзе.
Нягледзячы на тое, што 70 % армянскага насельніцтва складалі бедныя сяляне, сярод мусульманскага насельніцтва быў пашыраны стэрэатып хітрага і паспяховага армяніна з вялікім камерцыйным талентам. Варожасць да армян пагаршалі нявырашаныя сацыяльныя праблемы ў гарадах і барацьба за рэсурсы ў сельскай гаспадарцы. Гэтыя працэсы ўскладняліся прытокам мухаджыраў — мусульманскіх уцекачоў з Каўказа (пасля Каўказскай вайны і руска-турэцкай вайны 1877—78 гадоў) і з наватворных балканскіх дзяржаў. Выгнаныя хрысціянамі са сваіх зямель, уцекачы пераносілі сваю нянавісць на мясцовых хрысціян. Спробы армян атрымаць асабістую і калектыўную бяспеку і адначасовае пагаршэнне іх становішча ў Асманскай імперыі прывялі да ўзнікнення так званага «армянскага пытання» як часткі больш агульнага ўсходняга пытання.
У 1882 годзе ў Эрзурумскай вобласці было створана адно з першых армянскіх аб’яднанняў — «Сельскагаспадарчае таварыства», закліканае абараніць армян ад рабаванняў, што ажыццяўляліся курдскімі і іншымі качавымі плямёнамі. У 1885 годзе была створана першая армянская палітычная партыя Арменакан, платформа якой ставіла на мэце дасягненне мясцовага армянскага самавызначэння з дапамогай асветы і прапаганды, а таксама вайсковай падрыхтоўкі для супраціўлення дзяржаўнаму тэрору. У 1887 годзе з’явілася сацыял-дэмакратычная партыя Гнчак, мэтай якой было вызваленне турэцкай Арменіі шляхам рэвалюцыі з удзелам усіх этнічных груп і стварэнне незалежнай сацыялістычнай дзяржавы. Нарэшце, у 1890 годзе ў Тыфлісе прайшоў першы з’езд найбольш радыкальнай партыі Дашнакцуцюн. Праграма партыі ставіла на мэце атрыманне аўтаноміі ў межах Асманскай імперыі, свабоду і роўнасць для ўсіх груп насельніцтва, а ў сацыяльнай частцы абапіралася на стварэнне сялянскіх камун як асноўных элементаў новага грамадства.
Масавыя забойствы армян у 1894—1896 гадах
Масавыя забойствы ў 1894—1896 гадах, якія панеслі жыцці многіх дзясяткаў, а то і сотняў тысяч армян, складаліся з трох асноўных эпізодаў: разні ў Сасуне, забойстваў армян па ўсёй тэрыторыі імперыі восенню і зімой 1895 года і разні ў Стамбуле і ў раёне Вана, нагодай для якой паслужылі пратэсты мясцовых армян. Найбольш крывавай і найменш вывучанай з’яўляецца другая фаза. Ступень удзелу ўлад у арганізацыі забойстваў дагэтуль з’яўляецца прадметам бязлітасных спрэчак.
У раёне курдскія правадыры абклалі данінай армянскае насельніцтва. У той жа час асманскі ўрад запатрабаваў пагашэння запазычанасцей па дзяржаўных падатках, якія да таго прабачаліся, улічваючы факты курдскіх рабаванняў. У наступным годзе курды і асманскія ўрадоўцы запатрабавалі ад армян выплаты падаткаў, але сустрэлі супраціўленне, задушыць якое быў пасланы Чацвёрты вайсковы корпус. Былі забітыя не менш за 3000 чалавек. Паслы Брытаніі, Францыі і Расіі прапанавалі стварыць камісію па расследаванні, аднак прапанова была адхілена Портай.
Пратэстуючы супраць нявырашанасці армянскіх праблем, гнчакісты ў верасні 1895 года вырашылі правесці вялікую дэманстрацыю, аднак на іх шляху ўстала паліцыя. У выніку распачатай страляніны дзясяткі армян былі забітыя і сотні параненыя. Паліцыя адлоўлівала армян і перадавала іх софтам — навучэнцам ісламскіх навучальных устаноў Стамбула, якія забівалі іх да смерці. Разня працягвалася да 3 кастрычніка. 8 кастрычніка мусульмане забілі і жыўцом спалілі каля тысячы армян у Трабзоне. Гэта падзея стала прадвеснікам арганізаванай асманскімі ўладамі серыі масавых забойстваў армян ва Усходняй Турцыі: Эрзінджане, Эрзуруме, Гюмюшханэ, Байбурце, Урфе і Бітлісе.
Нягледзячы на тое, што дашнакі устрымліваліся ад публічных акцый, разня 1895 года прывяла іх да рашэння захапіць будынак Атаманскага банка ў Стамбуле. 26 жніўня 1896 года група добра ўзброеных дашнакаў захапіла будынак Атаманскага банка, узяла еўрапейскі персанал у закладнікі і, пагражаючы выбухам банка, запатрабавала ад турэцкага ўрада правесці абяцаныя палітычныя рэформы. У выніку перамоў прадстаўнік расійскага пасольства і дырэктар банка, Эдгар Вінсент, угаварылі нападнікаў пакінуць будынак банка пад асабістую гарантыю бяспекі. Аднак улады распарадзіліся пачаць напады на армян яшчэ да таго, як група дашнакаў пакінула банк. Цягам двух дзён пры выяўным патуральніцтве ўлад туркі забівалі да смерці армян, забіўшы больш за 6000 чалавек.
Дакладны лік ахвяр разні 1894—1896 гадоў падлічыць немагчыма. Яшчэ да сканчэння гвалтоўных дзеянняў лютэранскі місіянер Іаганес Лепсіус, які знаходзіўся ў гэты час у Турцыі, выкарыстоўваючы нямецкія і іншыя крыніцы, сабраў наступную статыстыку: забітых — 88 243 чалавек, спустошаных матэрыяльна — 546 000 чалавек, разрабаваных гарадоў і вёсак — 2493, гвалтоўна навернутых у іслам вёсак — 456, апаганеных цэркваў і манастыроў — 649, пераўтвораных у мячэці цэркваў — 328. Ацэньваючы агульны лік забітых, Кінрос прыводзіць лічбу 50—100 тысяч, Блоксхэм — 80—100 тысяч, Аванісян — каля 100 тысяч, Адалян і Тотэн — ад 100 да 300 тысяч, Дадран — 250—300 тысяч, Сюні — 300 тысяч чалавек.
Прыход младатуркаў да ўлады. Кілікійская разня
У 1907 годзе султан Турцыі Абдул-Хамід II быў зрынуты і сасланы. Прынятыя новыя законы азначалі канец традыцыйнай перавазе мусульман над армянамі. Аднак, калі ў Стамбуле прыхільнікі Абдул-Хаміда паднялі мяцеж, у Адане кансерватыўна настроеныя мусульмане напалі на армян, што складалі чвэрць насельніцтва горада. Улады ўмяшаліся праз два дні, калі ўжо былі забітыя больш за 2000 армян. Вайсковыя падраздзяленні, што прыбылі ў горад, разам з пагромнікамі напалі на армянскую частку горада, якая была спалена. Пагромы прайшлі па ўсёй Кілікіі, даходзячы да Мараша і Кесаба.
Пасля канстытуцыйнай рэвалюцыі 1908 года младатуркі фактычна прызналі захоп зямель армянскага насельніцтва пры Абдул-Хамідзе, яны таксама заахвочвалі перасяленне мухаджыраў на гэтыя тэрыторыі. Пачалася кампанія гвалтоўнага атурэчвання насельніцтва, забаранілі арганізацыі, звязаныя з нетурэцкімі этнічнымі мэтамі. 400 000 мухаджыраў былі размешчаныя ў Анатоліі, што прывяло да значнай перавагі мусульман у імперыі, хоць у сярэдзіне XIX стагоддзя немусульмане складалі каля 56 % яе насельніцтвы. Перастаўшы супрацоўнічаць з партыяй турэцкіх буржуазных рэвалюцыянераў Іціхат, армянскія палітычныя партыі зноў звярнуліся за падтрымкай да еўрапейскіх дзяржаў. Пры падтрымцы Расійскай імперыі ў лютым 1914 года Асманскай імперыі быў навязаны план, паводле якога ставілася на мэце стварэнне дзвюх зон з шасці армянскіх абласцей і горада Трапезунда, якія павінны былі кіравацца прадстаўнікамі еўрапейскіх дзяржаў.
Першая сусветная вайна. Генацыд армян
Арганізацыя знішчэння армян
 |  |  | ||||||||
Асманскі «трыумвірат»: Талаат-паша, Энвер-паша, Джэмаль-паша | ||||||||||
Пасля рэвалюцыі у 1908 годзе перад туркамі ўстала праблема пошуку новай ідэнтычнасці. Імперская атаманская ідэнтычнасць была падарвана канстытуцыяй, што зраўнавала розныя групы насельніцтва Асманскай імперыі ў правах і пазбавіла туркаў імперскага статусу. Апроч таго, гэта ідэалогія прайгравала агрэсіўнай ідэалогіі панцюркізму і ісламскай дактрыне. У сваю чаргу, пазіцыі ісламскай ідэалогіі падрывалі факт наяўнасці суседняй шыіцкай дзяржавы Персія і атэістычнага светапогляду лідараў Іціхат. Самым уплывовым ідэолагам младатуркаў быў сацыёлаг і паэт Зія Гёкальп, які сфармуляваў прынцыпы, у адпаведнасці з якімі Асманская імперыя ўзяла ўдзел у Першай сусветнай вайне. Гэтыя прынцыпы ставілі на мэце стварэнне краіны Туран, населенай цюркамоўнымі мусульманамі, прытым тэрыторыя Турана павінна была ахапляць увесь арэал цюркскага этнасу. Гэта канцэпцыя, што фактычна выключала няцюркаў не толькі з улады, але і ўвогуле з грамадзянскай супольнасці, была непрымальная для армян і іншых этнічных меншасцей Асманскай імперыі. Найболей зручны для асноўнага насельніцтва імперыі панцюркізм быў цягам некалькіх гадоў прыняты амаль усімі лідарамі Іціхат у якасці асноўнай ідэалогіі. Армяне, якія ідэнтыфікавалі сябе, перадусім, з рэлігійнага пункту гледжання, лічылі (магчыма, памылкова) цюркізм меншым злом за іслам. Падчас балканскай вайны 1912 года армяне ў большасці сваёй схіляліся да ідэалогіі асманізму, а армянскія салдаты — больш за 8 тысяч добраахвотнікаў — ігралі значную ролю ў турэцкіх войсках. Многія з армянскіх салдат, паводле сведчання англійскага пасла, дэманстравалі выключную адвагу. У сваю чаргу, армянскія партыі Гнчак і Дашнакцуцюн занялі антыасманскую пазіцыю. Прадстаўнік дашнакаў арганізоўваў у Тыфлісе праармянскія атрады для аперацый супраць Турцыі, а прадстаўнікі гнчакістаў прапанавалі вайсковую дапамогу расійскаму штабу на Каўказе.
2 жніўня 1914 года Турцыя падпісала сакрэтны дагавор з Германіяй, адным з пунктаў якога была змена ўсходніх меж Асманскай імперыі для стварэння калідора, што будзе весці да мусульманскіх народаў Расіі, што таксама значыла выкараненне армянскай наяўнасці на змененых тэрыторыях. Гэта палітыка была публічна агучана атаманскім урадам пасля ўступу ў вайну 30 кастрычніка 1914 года. У звароце было сцвярджэнне пра «натуральнае» аб’яднанне ўсіх прадстаўнікоў турэцкай расы.
Адразу пасля заключэння дагавора з Германіяй у Асманскай імперыі пачалася рэквізіцыя маёмасці, непрапарцыйна ўжывальная да хрысціян. У лістападзе 1914 года быў абвешчаны , што падагрэла антыхрысціянскі шавінізм сярод мусульманскага насельніцтва. На загад Энвера і Джамаля брытанскае і французскае насельніцтва Стамбула выкарыстоўвалася ў якасці жывога шчыта пры атаках на франтах. Шырокае пашыранне атрымала стратэгія выкарыстання патэнцыйна мяцежных этнічных абшчын, што жылі на варожай тэрыторыі: так, Турцыя звярнулася да мусульман Расіі, заклікаючы іх далучыцца да джыхаду, Брытанія актыўна падтрымвала арабскія паўстанні, а Германія — украінскіх нацыяналістаў. Асманскія ўлады паспрабавалі выкарыстаць Дашнакцуцюн для арганізацыі паўстання армян, якія жылі ў расійскім Закаўказзі, абяцаючы ў выпадку перамогі стварэнне армянскага раёна пад турэцкім кіраваннем, аднак прадстаўнікі Дашнакцуцюн заявілі, што армяне кожнага боку павінны заставацца лаяльнымі свайму ўраду. Узвар’яваны гэтай адмовай кіраўнік «» загадаў расстраляць некалькі лідараў дашнакаў. З іншага боку фронту, міністр замежных спраў Расійскай імперыі прапанаваў выкарыстаць армян і курдаў для арганізацыі паўстанняў у Турцыі. Намеснік Каўказа Варанцоў-Дашкоў заклікаў армян падтрымаць Расію і абяцаў, што Расія будзе прытрымлівацца плана аўтаноміі армянскіх рэгіёнаў Турцыі, аднак гэтыя абяцанні былі наўмысным падманам: нягледзячы на наяўнасць прапаноў ваенна-марскога і сельскагаспадарчага міністэрстваў пра анексію ў паваенны час раёнаў Асманскай імперыі з пераважна армянскім насельніцтвам, вышэйшае кіраўніцтва імперыі ў цэлым няўхвальна глядзела на гэту перспектыву, не жадаючы мець справу з армянскім нацыяналізмам. Таму прасоўванне расійскіх войскаў углыб Анатоліі адбывалася толькі ў той меры, у якой апраўдвалася вайсковымі меркаваннямі; міністр замежных спраў С. Д. Сазонаў, паводле слоў англійскага пасла Б'юкенена, выказаў намер расіян «акупаваць як мага менш зямель на захад ад Эрзурума»). План Варанцова-Дашкова ставіў на мэце стварэнне ўзброеных армянскіх атрадаў, якія б кіраваліся рускімі, на Каўказе, у Турэцкай Арменіі і Персіі. Былі сфарміраваныя пяць батальёнаў, укамплектаваных армянамі з тэрыторый, захопленых Расіяй у Турцыі ў 1878 годзе, а таксама бежанцаў з Турцыі. Армянскія падраздзяленні былі разгорнутыя на мяжы з Турцыяй у разліку на тое, што армяне па той бок мяжы падымуць паўстанне. Анаталійскія армяне рыхтаваліся да самаабароны, атрымліваючы падтрымку ад добраахвотнікаў з Расіі. Аналагічная самаарганізацыя адбывалася ў мусульман Каўказа, падахвочваных Турцыяй да паўстання. Адбываліся сутыкненні паміж армянамі і туркамі, напрыклад, дыверсіі на тэлеграфнай лініі ў Ване і сутыкненні ў ў канцы 1914 — пачатку 1915 года, аднак яны насілі лакальны характар. Асноўнае армянскае насельніцтва не падтрымала антыасманскую палітыку. Расійская агітацыя сярод курдаў мела яшчэ меншы поспех. Рыторыка бакоў канфлікту пра «этнічных братоў» на тэрыторыі праціўніка маскіравала заданне выкарыстання гэтага насельніцтва ў якасці гарматнага мяса.
Далучэнне некалькіх тысяч мусульманскіх добраахвотнікаў да асманскіх войскаў пасля акупацыі Турцыяй некаторых тэрыторый Персіі і расійскага Закаўказзя спрычыніла дэпартацыі расійскіх мусульман за расійскую мяжы, а таксама разню. Аналагічная палітыка праводзілася супраць армян Турцыі. Гэтыя дэманстратыўна жорсткія меры паказваюць, што для вайсковых і нерэгулярных фарміраванняў усходняй Анатоліі стаўленне да армян ужо было «гульнёй па правілах», яны не вагаліся пры ўжыванні жорсткіх мер для падаўлення любых інцыдэнтаў, якія імі ўжо не вызнаваліся за лакальныя. Аднак да канца сакавіка 1915 года разня армян насіла публічны і папераджальны характар супраць магчымых хваляванняў, што якасна адрознівае яе ад пазнейшых дэпартацый і забойстваў, што хаваліся лідарамі Іціхат.
У забойствах армян бралі ўдзел многія мусульманскія этнасы, у тым ліку, курды і чаркесы, аднак гэтыя дзеянні часта здзяйсняліся на заказ турэцкіх службовых асоб.
 |  |  | ||
Першыя забойствы
| Міністр унутраных спраў Асманскай імперыі Талаат у гутарцы з паслом ЗША Маргента: «…мы ўжо пазбавіліся трох чвэрцей армян, іх больш не засталося ў Бітлісе, Ване і Эрзуруме. Нянавісць паміж армянамі і туркамі ў наш час такая моцная, што мы павінны скончыць з імі. Калі мы гэтага не зробім, яны будуць нам помсціць» |
Праз некалькі гадзін пасля заключэння сакрэтнага турэцка-германскага вайсковага дагавора абвясціла ўсеагульную мабілізацыю, у выніку якой амаль усе здаровыя армянскія мужчыны былі пакліканы ў армію. Першы прызыў закрануў узроставую катэгорыю 20—45 гадоў, наступныя два — 18—20 і 45—60 гадоў. Неўзабаве пасля ўступлення ў Першую сусветную вайну Асманская імперыя аказалася ўцягнута ў вайсковыя дзеянні на некалькіх франтах. Уварванне асманскіх войскаў на тэрыторыю Расіі і Персіі павялічыла арэал рэпрэсій супраць армян: паміж лістападам 1914 года і красавіком 1915 года былі зрабаваныя 4—5 тысяч армянскіх вёсак і забітыя ў агульнай колькасці 27 000 армян і мноства асірыйцаў.
На ўсходнім фронце армія Энвера пацярпела жорсткае паражэнне пад Сарыкамышам у студзені 1915 года ад расійскай арміі. У выніку асманская армія была адкінута ад Тэбрыза і Хоя. Перамозе расійскай арміі ў значнай ступені дапамаглі дзеянні армянскіх добраахвотнікаў з ліку армян, якія жылі ў Расійскай імперыі, што прывяло да прапаганды Іціхат пра здраду армян у цэлым.
Энвер публічна падзякаваў турэцкім армянам за лаяльнасць у час сарыкамышскай аперацыі, скіраваўшы ліст архібіскупу Коньі. У лісце Энвер паведаміў, што абавязаны жыццём армянскаму афіцэру з Сіваса, які вынес яго з поля бою падчас панічных уцёкаў. На шляху ад Эрзурума да Канстанцінопаля ён таксама выказаў падзяку турэцкім армянам за «поўную адданасць асманскаму ўраду». У Канстанцінопалі, аднак, Энвер заявіў выдаўцу газеты «Танін» і віцэ-прэзідэнту асманскага парламента, што паражэнне стала вынікам армянскай здрады і што надышоў час дэпартаваць армян з усходніх абласцей. Асатуран звязвае гэту змену ў пазіцыі Энвера са спробай выратаваць свой прэстыж і апраўдацца за паражэнне. У лютым супраць асманскіх армян былі распачатыя надзвычайныя меры. Каля 100 000 армянскіх салдат асманскай арміі былі раззброеныя, у грамадзянскага армянскага насельніцтва была канфіскавана зброя, дазволеная ім з 1908 года. За раззбраеннем, паводле сведчанняў сведак, адбывалася жорсткае забойства армянскіх вайскоўцаў, ім пераразалі горла ці закопвалі жыўцом.
Пасол ЗША ў Турцыі, , ахарактарызаваў гэта раззбраенне як прэлюдыю да знішчэння армян. У некаторых гарадах улады пагражалі масавымі рэпрэсіямі, а таксама ўтрымлівалі ў закладніках у турмах сотні чалавек, патрабуючы ад армян збору вызначанай уладамі колькасці зброі. Кампанія па раззбраенні армян суправаджалася жорсткімі катаваннямі. Сабраная зброя часта фатаграфавалася і пасылалася ў Стамбул у якасці доказу «здрады», што стала падставай для агульнага пераследу армян.
Арганізацыя дэпартацыі армян
Раззбраенне армян зрабіла магчымым правядзенне сістэматычнай кампаніі супраць армянскага насельніцтва Асманскай імперыі, сутнасць якой была ва ўсеагульным высыланні армян у пустыню, дзе яны былі вырачаны на смерць ад бандаў марадзёраў ці ад голаду і смагі. Дэпартацыі былі падвергнутыя армяне з амаль усіх асноўных цэнтраў імперыі, а не толькі з прымежных раёнаў, закранутых вайсковымі дзеяннямі.
Спачатку ўлады збіралі здаровых мужчын, заяўляючы, што зычліва наладжаны да іх урад, выходзячы з вайсковай патрэбы, рыхтуе перасяленне армян у новыя дамы. Сабраныя мужчыны памяшчаліся ў турму, а потым выводзіліся з горада ў пустэльныя месцы і знішчаліся з выкарыстаннем агнястрэльнай і халоднай зброі. Потым збіраліся старыя, жанчыны і дзеці, якім таксама паведамлялі, што яны павінны быць пераселены. Іх гналі калонамі пад канвоем жандараў. Тых, хто не мог працягваць ісці, забівалі; выняткі не рабіліся нават для цяжарных жанчын. Жандары абіралі па магчымасці доўгія маршруты ці прымушалі людзей ісці назад па тым жа маршруце, пакуль ад смагі ці ад голаду не паміраў апошні чалавек.
Першая фаза дэпартацыі пачалася з высылання армян Зейтуна і Дзёрт'ёла ў пачатку красавіка 1915 года. 24 красавіка былі арыштавана і дэпартавана армянская эліта Стамбула, пад дэпартацыі падпала таксама армянскае насельніцтва Александрэты і Аданы. 9 мая ўрад Асманскай імперыі прыняў рашэнне выслаць армян усходняй Анатоліі з месцаў кампактнага жыцця. З-за боязяў, што армяне могуць супрацоўнічаць з рускай арміяй, высыланне павінна была здзяйсняцца на поўдзень, аднак у хаосе вайны гэты загад не быў выкананы. Пасля ванскага паўстання пачалася чацвёртая фаза дэпартацый, паводле якой павінны былі быць высланы ўсе армяне, якія жылі ў прымежных раёнах і Кілікіі.
26 мая 1915 года Талаат прадставіў «Закон пра дэпартацыю», прысвечаны барацьбе з выступоўцамі супраць урада ў мірны час. Закон быў зацверджаны меджлісам 30 мая 1915 года. Хоць армяне там не згадваліся, было ясна, што закон быў напісаны пра іх. 21 чэрвеня 1915, падчас апошняга акта дэпартацыі, Талаат загадаў выслаць «усіх армян без выключэнняў», якія жылі ў дзесяці правінцыях усходняга рэгіёна Асманскай імперыі, з выняткам тых, хто быў прызнаны карысным для дзяржавы. Дэпартацыя здзяйснялася згодна тром прынцыпам: 1) «прынцып дзесяці працэнтаў», паводле якога армяне не павінны былі перавышаць 10 % ад мусульман у рэгіёне, 2) колькасць дамоў дэпартаваных не павінна было перавышаць пяцідзесяці, 3) дэпартаваным забаранялася змяняць месцы іх прызначэння. Армянам забаранялася адкрываць уласныя школы, армянскія вёскі павінны былі знаходзіцца на адлегласці не менш за пяць гадзін язды адна ад адной. Нягледзячы на вымогу дэпартаваць усіх армян без вынятку, значная частка армянскага насельніцтва Стамбула і Эдзірне не была выслана з боязі, што замежныя грамадзяне стануць сведкамі гэтага працэсу. Армянскае насельніцтва Ізміра было выратавана губернатарам Рахмі-беем, які лічыў, што высыланне армян нанясе смяротны ўдар па гандлі ў горадзе. 5 ліпеня межы дэпартацыі былі яшчэ раз пашыраны за кошт заходніх правінцый (Анкара, Эскішэхір і г. д.), Кіркука, Масула, даліны Еўфрата іпр. 13 ліпеня 1915 года Талаат заявіў, што дэпартацыя была праведзена для «канчатковага рашэння армянскага пытання», што фактычна азначала знішчэнне праблемы армян у Асманскай імперыі.
Першыя дэпартацыі
У сярэдзіне сакавіка 1915 года брытанска-французскія сілы атакавалі Дарданэлы. У Стамбуле пачаліся падрыхтоўчыя імпрэзы для пераносу сталіцы ў Эскішэхір і эвакуацыі мясцовага насельніцтва. Баючыся далучэння армян да саюзнікаў, урад Асманскай імперыі меў намер правесці дэпартацыю ўсяго армянскага насельніцтва паміж Стамбулам і Эскішэхірам. У гэты ж час адбылося некалькі пасяджэнняў цэнтральнага камітэта , на якіх кіраўнік «» прадставіў довады дзейнасці армянскіх груп ва ўсходняй Анатоліі. Шакіру, які сцвярджаў, што «ўнутраны вораг» не менш небяспечны, чым «вонкавы вораг», былі дадзены пашыраныя паўнамоцтвы. Пад канец сакавіка — пачатку красавіка «Адмысловая арганізацыя» паспрабавала арганізаваць разню армян у Эрзуруме і скіравала ў правінцыі для антыармянскай агітацыі найбольш радыкальных эмісараў Іціхат, у тым ліку Рашыд-бея (турэцк.: Reşit Bey), які надзвычай жорсткімі метадамі, улучаючы арышты і катаванні, шукаў зброю ў Дыярбакыры, а потым стаў адным з найбольш фанатычных забойцаў армян. Танерам Акчамам выказвалася версія, што рашэнне пра ўсеагульную дэпартацыю армян было прынята ў сакавіку, аднак той факт, што дэпартацыя са Стамбула так і не была праведзена, можа азначаць, што на той момант лёс армян усё яшчэ залежаў ад далейшага ходу вайны.
Нягледзячы на сцвярджэнні младатуркаў, што дэпартацыі былі адказам на нелаяльнасць армян на Усходнім фронце, першыя дэпартацыі армян былі здзейсненыя пад кіраўніцтвам Джамаля не ў суседніх з усходнім фронтам раёнах, а з цэнтра Анатоліі ў Сірыю. Пасля паражэння ў егіпецкай кампаніі ён ацаніў армянскае насельніцтва і як патэнцыяльна небяспечнае і вырашыў змяніць этнічны склад падкантрольнай яму тэрыторыі на выпадак магчымага пасоўвання саюзных дзяржаў, упершыню прапанаваўшы дэпартацыю армян. Дэпартацыя армян пачалася 8 красавіка з горада Зейтун, насельніцтва якога стагоддзямі карысталася частковай незалежнасцю і знаходзілася ў канфрантацыі з турэцкімі ўладамі. У якасці нагоды прыводзілася інфармацыя пра, нібы існую, сакрэтную дамоўленасць паміж армянамі Зейтуна і расійскім вайсковым штабам, аднак ніякіх варожых дзеянняў армяне Зейтуна не распачыналі.
У горад былі ўведзеныя тры тысячы турэцкіх салдат. Частка маладых мужчын Зейтуна, улучаючы некалькіх дэзерціраў, якія напалі на турэцкіх салдат, бегла ў армянскі манастыр і арганізавала там абарону, знішчыўшы, паводле армянскіх крыніц, 300 салдат (турэцкія паказваюць маёра і восем салдат), перш чым манастыр быў захоплены. Паводле паведамленняў армянскага боку, напад на салдат быў помстай за непрыстойныя паводзіны гэтых салдат у армянскіх вёсках. Большасць армянскага насельніцтва Зейтуна не падтрымвала мяцежнікаў, лідары армянскай абшчыны пераконвалі мяцежнікаў здацца і дазволілі ўрадавым войскам расправіцца з імі. Аднак толькі невялікая колькасць асманскіх урадоўцаў гатова была прызнаць лаяльнасць армян, большасць была пераканана, што армяне Зейтуна супрацоўнічаюць з ворагам. Міністр унутраных спраў Талаат выказаў падзяку за дапамогу армянскага насельніцтва ў злове дэзерціраў армянскаму патрыярху Канстанцінопаля, аднак у пазнейшых паведамленнях маляваў гэтыя падзеі як частку агульнага з замежнымі дзяржавамі армянскага паўстання — пункт гледжання, што падтрымліваецца турэцкай гістарыяграфіяй. Нягледзячы на тое, што асноўнае армянскае насельніцтва не падтрымала супраціўленне асманскай арміі, яно, тым не менш, было дэпартавана ў Конью і пустыню Дэр Зор, дзе пазней армян або забівалі, або пакідалі гінуць ад голаду і хвароб. Услед за Зейтунам, той жа лёс спасціг жыхароў іншых гарадоў Кілікіі. Трэба адзначыць, што гэтыя дэпартацыі адбыліся да падзей у Ване, якія асманскія ўлады выкарысталі ў якасці абгрунтавання антыармянскай кампаніі. Дзеянні асманскага ўрада былі выяўна неадпаведнымі, аднак яны яшчэ не ахаплялі ўсю тэрыторыю імперыі.
Дэпартацыя армян Зейтуна растлумачвае важнае пытанне, звязанае з тэрмінамі арганізацыі генацыду. Некаторая частка армян была выслана ў горад Конья, які знаходзіўся далёка ад Сірыі і Ірака — месцаў, куды пазней, галоўным чынам, дэпартаваліся армяне. Джамаль сцвярджаў, што асабіста выбраў Конью, а не Месапатамію, каб не ствараць перашкод для транспартавання боепрыпасаў. Аднак пасля красавіка і за межамі юрысдыкцыі Джамаля частка дэпартаваных армян скіроўвалася ў Конью, што можа азначаць існаванне плана дэпартацый ужо ў красавіку 1915 года.
Ванскае паўстанне
Пасля паразы пад горад Ван уяўляў стратэгічную цікавасць як для турэцкага, так і для рускага бакоў. З 1914 года Дашнакцуцюн, якая мела значны ўплыў у горадзе, таемна назапасіла вялікую колькасць зброі. Пасля падыходу расійскіх добраахвотнікаў пад камандаваннем Андраніка ў Сарай асманскія ўлады запатрабавалі ў дашнакаў выдачы армянскіх дэзерціраў, уцекачоў з турэцкай арміі, адразалі горад ад тэлефоннага паведамлення і заняліся паборамі сярод мясцовага насельніцтва, якія ў выніку выліліся ў сутыкненні паміж салдатамі і чэтэ (мусульманскімі бандытамі) з аднаго боку і армянскімі групамі самаабароны з іншай. У лютым 1915 года губернатарам Вана, адзінай вобласці імперыі, дзе армяне складалі большасць, быў прызначаны швагер Энвера — Джэўдэт-бей, вядомы сваёй схільнасцю да гвалту. Джэўдэт-бей толькі што вярнуўся з няўдалага паходу ў Персію, і яго суправаджалі некалькі тысяч курдскіх і чаркескіх нерэгулярных салдат, так званыя «батальёны мяснікоў». Турэцкі ўрад у канцы 1914 года адзначаў магчымасць паўстання ў Ване, сцвярджаючы, што армян і некаторыя персідскія плямёны ў раёне Вана ўзбройваюць ворагі Турцыі. Армянскія лідары Вана спрабавалі супакоіць улады і выказалі пакорнасць Джэўдэту. У пачатку сакавіка 1915 года Джэўдэт запатрабаваў у армян Чатака пад страхам смяротнага пакарання і дэпартацыі сем’яў падаць усіх мужчын ад 18 да 45 гадоў (4000 мужчын, а таксама шматлікіх дэзерціраў) у якасці працоўных для арміі. Армяне падалі толькі 400 чалавек, а замест астатніх прапанавалі выплаціць так званы «падатак на вызваленне» (дазволеная законам выплата вызначанай грашовай сумы наўзамен службы ў арміі), што выклікала нязгоду Джэўдэта. Яшчэ адзін інцыдэнт адбыўся, калі Джэўдэт адправіў армяна-турэцкую групу з васьмі чалавек у сяло Шадах, дзе трэба было разабрацца ў гісторыі з памяшчэннем у турму армяніна. Па дарозе ўсе чатыры армянскія члены групы былі забітыя. 17 красавіка Джэўдэт скіраваў «батальёны мяснікоў» для знішчэння армян Чатака, аднак недысцыплінаваная армія напала на найбліжэйшыя армянскія сёлы.
Масавыя забойствы пачаліся 19 красавіка, калі ў наваколлі Вана былі забітыя каля 2500 армян, а ў найбліжэйшыя некалькі дзён — яшчэ каля 50 тысяч. Напады на армян правакаваліся , што пазней прызнавалася двума генерал-губернатарамі Вана, Ібрахімам Арвасам і Хасанам Ташынам. Мусульманам пад страхам смерці забаранялася бараніць армян. Армяне Вана, чакаючы нападу, некалькі тыдняў умацоўвалі сваю частку горада і на працягу чатырох тыдняў аказвалі эфектыўнае супраціўленне. Насельніцтва армянскай часткі Вана складала каля 30 тысяч чалавек, сярод якіх толькі 1500 былі ўзброеныя. Зброя часткова выраблялася саматужным спосабам. 16 мая, калі расійская армія падышла да Вана, туркі змушаныя былі пайсці, і расійскі генерал Нікалаеў абвясціў у Ване армянскі ўрад. Праз шэсць тыдняў адступілі ўжо расіяне, забіраючы тых армян, хто мог пайсці.
Падзеі ў Ване не мелі загадзя запланаванага характару, армяне імкнуліся падтрымаць калідор для патэнцыйных уцёкаў у Персію, а Джэўдэт выкарыстаў рэпрэсіі для падаўлення «армянскай пагрозы», якая бачылася яму. Яго дзеянні не былі тыповымі для таго часу. У гэты ж час адбываліся паўстанні курдаў у раёне Бітліса і асірыйцаў у Башкале.
Працяг дэпартацый
| Апісанне атаманскім чыноўнікам Саідам Ахмедам працэдуры высылання армян з Трапезунда: Спачатку асманскія чыноўнікі адабралі дзяцей, некаторых з іх спрабаваў выратаваць амерыканскі консул у Трапезундзе. Мусульмане Трапезунда былі папярэджаныя пра смяротнае пакаранне за абарону армян. Потым адлучылі дарослых мужчын, заявіўшы, што яны павінны ўзяць удзел у працах. Жанчыны і дзеці былі высланыя ў бок Масула пад аховай і з гарантыямі бяспекі, пасля чаго мужчыны былі вывезеныя за горад і расстраляныя ля загадзя выкапаных равоў. На жанчын і дзяцей арганізоўваліся напады «чэтэс», якія рабавалі і гвалтавалі жанчын, а потым забівалі. Вайскоўцы мелі строгі загад не замінаць дзеянням «чэтэс». Адабраныя дзеці таксама былі высланыя і забітыя. Дзеці на апецы амерыканскага консула былі адабраныя нібы для адпраўкі ў Сівас, вывезеныя ў мора на лодках, потым заколатыя, целы пагружаныя ў мяшкі і скінутыя ў мора. Праз некалькі дзён некаторыя целы былі знойдзеныя на беразе ля Трапезунда. У ліпені 1915 года Саіду Ахмеду загадалі суправаджаць апошні канвой армян з Трапезунда, які складаўся са 120 мужчын, 400 жанчын і 700 дзяцей. Спачатку з канвою былі адабраныя ўсе мужчыны, пазней Саіду Ахмеду паведамілі, што яны ўсе былі забітыя. Уздоўж дарог знаходзіліся тысячы цел армян. Некалькі груп «чэтэс» спрабавалі ўзяць з канвою жанчын і дзяцей, аднак Саід Ахмед адмаўляўся выдаваць ім армян. Па дарозе ён пакінуў каля 200 дзяцей мусульманскім сем’ям, якія пагадзіліся клапаціцца пра іх. У Кемахе Саід Ахмед атрымаў загад канваяваць армян датуль, пакуль яны не памруць. Яму атрымалася ўключыць гэту партыю армян у групу, што прыбыла з Эрзурума, якой камандаваў прадстаўнік жандармерыі Махамед Эфендзі. Эфендзі пазней паведаміў Саід Ахмеду, што гэта група была дастаўлена на бераг Еўфрата, дзе была адлучана ад канвою і знішчана бандамі «чэтэс». Прыгожыя армянскія дзяўчыны сістэматычна публічна гвалтаваліся, а потым забіваліся, у тым ліку і трапезундскімі чыноўнікамі. У якасці арганізатараў забойстваў армян Саід Ахмед назваў у Эрзуруме Бехаэдзіна Шакіра, у Трапезундзе — Наіль-бея, у Кемахе — членаў парламента ад . Штабы «чэтэс» знаходзіліся ў Кемахе. |
Калі агульная дэпартацыя і не была загадзя запланавана, тым не менш, пасля нарад у сакавіку 1915 года прадстаўнікі разгарнулі агітацыю за масавыя забойствы армян. Падзеі ў Ване і забойства, згодна афіцыйнай турэцкай статыстыцы, 150 000 мусульман (Халіл Берктай дае ацэнку ў 12 000 забітых армянамі мусульман ва ўсёй усходняй Анатоліі за 1915 год), таксама былі выкарыстаныя асманскімі ўладамі як падстава для антыармянскіх дзеянняў. 24 красавіка ў Канстанцінопалі былі арыштаваныя 235 бачных армян, якія потым былі сасланыя. Услед за гэтым адбыўся арышт 600 армян, потым яшчэ 5000. Большасць з іх была забіта ў наваколлі Стамбула. Гэтыя дзеянні не былі санкцыянаваныя якім-небудзь законам, а ў гутарцы з паслом ЗША Талаат характарызаваў гэтыя дзеянні як «самаабарону». 30 мая 1915 года саветам міністраў Асманскай імперыі быў прыняты закон пра высыланне, паводле якога вайсковае камандаванне было ўпаўнаважана душыць узброенае супраціўленне насельніцтва і дэпартаваць падазраваных у здрадзе і шпіянажы. Для надання законнасці згадваліся ахова высланых і кампенсацыя згубленай маёмасці, аднак на справе ніводная з гэтых умоў не выконвалася. Галоўную ролю ў знішчэнні армян іграла размешчаная ў Эрзуруме «Адмысловая арганізацыя» — , якая налічвала да 34 000 членаў і ў значнай ступені складалася з «чэтэс» — выпушчаных з турмаў злачынцаў. «Адмысловая арганізацыя» падначальвалася непасрэдна Талаату. Упершыню яна выявіла сябе ў рэпрэсіях супраць армян у снежні 1914 года ў раёнах, пакінутых расійскімі войскамі, за паўгода да падзей у Ване, што паслужылі афіцыйнай прычынай дэпартацыі армян. Актыўны ўдзел у масавых забойствах прыняў таксама , які ўзначальваў спецслужбы краіны і стварыў адмысловыя эскадроны смерці.
18 красавіка ў наваколлі Эрзурума адбыўся масавы турэцкі мітынг, на якім армян звінавацілі ў здрадзе, а мусульман, якія дапамагалі ім, папярэдзілі пра тое, што яны таксама падзеляць лёс армян. На працягу наступных тыдняў армяне эрзурумскай вобласці сталі аб’ектам серыі нападаў туркаў. У сярэдзіне мая адбылася разня ў Хынысе і яго наваколлі, дзе былі забітыя 19 000 армян. Армяне з іншых вёсак вобласці дэпартаваліся ў Эрзурум, большасць з іх памерла ад голаду, смагі і знясілення, а тых, хто засталіся жывымі, скідалі ў раку са схілаў цясніны Кемах. Большасць з 65 тысяч армянскіх жыхароў Эрзурума ў чэрвені — ліпені 1915 года была дэпартавана і забіта ў цясніне Кемах, астатніх дэпартавалі ў Алепа і Масул, дзе некаторым удалося выжыць. У Эрзуруме былі пакінутыя каля 100 армян, якія працавалі на важных вайсковых аб’ектах. Армяне таксама галоўным чынам былі выразаныя ў цясніне Кемах. У армян , яшчэ аднаго горада Эрзурумскай вобласці, спачатку адабралі грошы і маладых дзяўчын, даўшы гарантыю бяспекі, потым на іх напалі «чэтэс». Тых, хто спрабавалі бегчы назад у Эрзінджан, расстрэльвалі жандары.
Жанчыны і дзеці з Арду былі пагружаныя на баржы пад падставай транспартавання ў Самсун, а потым вывезеныя ў мора і выкінутыя за борт. Падчас трыбунала 1919 года начальнік паліцыі Трапезунда паказаў, што адпраўляў маладых армянак у Стамбул у якасці падарунка губернатара вобласці лідарам Іціхат. Падпалі пад гвалт дзяўчыны-армянкі з бальніцы Чырвонага паўмесяца, дзе губернатар Трапезунда гвалтаваў іх і трымаў у якасці наложніц. Паўднёвая частка турэцкай Арменіі чысцілася ад армян Джэўдэтам і яго «батальёнамі мяснікоў». Нягледзячы на законапаслухмяныя паводзіны армян , Джэўдэт спачатку запатрабаваў у іх выкуп, а потым павесіў многіх з іх. 25 ліпеня горад быў аточаны войскамі Джэўдэта, і пасля нядоўгай аблогі армянская частка горада капітулявала. Мужчыны былі забітыя, маладыя дзяўчыны аддадзеныя мясцовым туркам і курдам, астатняе армянскае насельніцтва адпраўлена на поўдзень і патоплена ў Тыгры. Усяго ў Бітлісе былі забітыя каля 15 000 армян, іх дамы былі перададзеныя турэцкім і курдскім мухаджырам.
Адначасова было выразана армянскае насельніцтва ў сёлах вакол Бітліса. Пасля Бітліса Джэўдэт адправіўся ў раён Муша, дзе пасля майскіх нападаў туркаў і курдаў на армян дзейнічала часовае перамір’е. Пасля прыбыцця сіл Джэўдэта ў вобласць пачаліся катаванні лідараў армянскай абшчыны, мужчынскае насельніцтва было заколата штыкамі, жанчыны і дзеці сагнаныя ў стайню і спаленыя жыўцом. Потым Джэўдэт і турэцка-курдскія атрады напалі на армян , якія бараніліся, пакуль у іх не скончыліся боепрыпасы і ежа. У гарадах на ўзбярэжжы Чорнага мора армян загружалі на караблі, а потым тапілі. Знішчэнню былі падвергнутыя таксама армяне пратэстанцкай і каталіцкай канфесій. У Харпуце, разам з 13 тысячамі армянскіх салдат, былі забітыя студэнты і выкладчыкі Еўфрацкага каледжа, заснаванага амерыканскімі місіянерамі. Тая ж доля спасцігла армян Мерзіфона, у якім пад кіраваннем амерыканскіх пратэстанцкіх місіянераў дзейнічаў Анаталійскі коледж. Пасля высылання большасці з 12 тысяч армян Марсавана прэзідэнт каледжа праз амерыканскага пасла дамогся гарантый бяспекі для членаў каледжа ад Энвера і Талаата, аднак губернатар акругі заявіў, што яму нічога невядома пра гарантыі, і дэпартаваў астатніх армян у пустыню, дзе яны і памерлі. Падпалі пад высыланне і армяне Анкары, большасць з якіх прыналежала да каталіцкай канфесіі.
| З успамінаў Такуі Леванян, 1900 года нараджэння:
|
У адрозненне ад ранейшых дэпартацый, якія адрознівалі невінаватых з пункту гледжання ўлад армян ад «вінаватых» у межах мясцовых армянскіх абшчын, дэпартацыі з Кілікіі ўжо не рабілі адрознення паміж армянскімі рэвалюцыйнымі і лаялістычнымі супольнасцямі. Гэтыя дэпартацыі не залежалі таксама ад блізкасці да мяжы і тычыліся ўсіх армян Асманскай імперыі. Гэтым дэпартаваным не падавалася ежа, што азначала фактычную смерць ад голаду. Ім не забяспечвалася абарона, і па дарозе яны падпадалі пад рабаванні і гвалт нерэгулярных асманскіх сіл, курдскіх, чаркескіх і іншых мусульманскіх плямён, у выніку чаго да канчатковага пункта ў пустыні даходзілі каля 20 %. Тое ж самае адбывалася з армянамі ўсёй Усходняй Анатоліі. Армяне заходніх правінцый адносна бесперашкодна дайшлі да Дэр Зора, дзе пасля ў большасці памерлі ці былі забітыя. Лічыцца, што практыка агульнага разбурэння армянскіх абшчын Анатоліі пачалася 24 красавіка 1915 года, калі былі арыштаваныя і дэпартаваныя ў Анкару лідары армянскай абшчыны Канстанцінопаля. Да сярэдзіны чэрвеня амаль усе яны былі забітыя. А да гэтага часу ўжо былі амаль цалкам знішчаныя армянскія абшчыны Бітліса і Эрзурума. 9 чэрвеня міністэрства ўнутраных спраў скіравала губернатару Эрзурума вымогу прадаць маёмасць дэпартаваных армян, вяртанне якіх ужо не чакалася. Цягам лета 1915 года арэал дэпартацый пашыраўся, улучаючы раёны сучаснай Сірыі. Паводле плана дэпартацый, армяне не павінны былі перавышаць 10 % мясцовага насельніцтва, што адлюстроўвала страх младатуркаў перад канцэнтрацыяй армян. Ёсць і падставы меркаваць, што забойствы да 150 000 чалавек у лагерах вакол пустыні Дэр Зор былі здзейсненыя чаркесамі, чачэнцамі і арабамі, каб не дапусціць збору вялікай колькасці армян у адным месцы.
Адно з самых яркіх сведчанняў разаніны пакінулі чатыры арабскія атаманскія чыноўнікі, якія перайшлі на бок расіян і пазней расказалі падрабязнасці дэпартацыі Марку Сайксу. Так, паводле слоў лейтэнанта Саіда Ахмеда Мухтэра Аль-Бааджа, які знаходзіўся ў Трапезундзе ў 1915 годзе, ён ведаў, што высыланне армян азначае разню, і яму быў вядомы афіцыйны загад расстрэльваць дэзерціраў без суда. Лейтэнант Саід Ахмед паведаміў, што ў сакрэтным загадзе замест слова «дэзерціраў» было «армян», што сведчыць пра разуменне цэнтральнай уладай злачыннасці сваіх дзеянняў і жаданне іх схаваць.
Забойствы армян суправаджаліся рабаваннямі і крадзяжом. Паводле сведчання гандляра Мехмета Алі (турэцк.: Mehmed Ali), Асент Мустафа і губернатар Трапезунда Джамаль Азмі прысвоілі армянскіх каштоўнасцей коштам ад 300 000 да 400 000 турэцкіх залатых фунтаў (на той момант каля 1 500 000 долараў ЗША). Амерыканскі консул у Алепа дакладваў у Вашынгтон, што ў Турцыі дзейнічала «гіганцкая схема рабавання». Консул у Трапезундзе паведамляў, што штодня назірае, як «натоўп турэцкіх жанчын і дзяцей ішоў за паліцыяй як сцярвятнікі і захопліваў усё, што мог панесці», і што дом камісара Іціхат у Трапезундзе поўны золатам і каштоўнасцямі, якія складаюць яго долю ад рабаванняў.
Да канца лета 1915 года значная частка армянскага насельніцтва імперыі была забіта. Нягледзячы на спробы асманскіх улад гэта схаваць, уцекачы, якія дабраліся да Еўропы, расказалі пра вынішчэнне армянскага насельніцтва. 27 красавіка 1915 года армянскі каталікос заклікаў ЗША і Італію ўмяшацца з мэтай спыніць разню. Саюзныя дзяржавы публічна асудзілі разню армян туркамі і курдамі пры патуральніцтве асманскіх улад, аднак ва ўмовах вайны не маглі нічога зрабіць для рэальнага аблягчэння іх лёсу. У Вялікабрытаніі пасля афіцыйнага расследавання была выпушчана кніга дакументаў «Стаўленне да армян у Асманскай імперыі», у Еўропе і ЗША пачаўся збор сродкаў для ўцекачоў. Знішчэнне армян у цэнтральнай і заходняй Анатоліі працягвалася і пасля жніўня 1915 года.
Расійскія ўлады і грамадскасць распачыналі высілкі па падаванні гуманітарнай дапамогі ўцекачам (спачатку толькі хрысціянам, а з вясны 1916 гады — і мусульманам), для чаго было арганізавана адмысловае ведамства на чале з генералам Міхалам Тамамшовым. Пры спрыянні Усерасійскага саюза гарадоў была арганізавана сетка страўней на акупаваных расійскай арміяй тэрыторыях. Тым не менш пераважалі вайсковыя меркаванні — так, у жніўні 1916 года камандуючы Каўказскай арміяй генерал Юдзеніч забараніў армянскім уцекачам вяртацца на пакінутыя імі землі: «вяртанне жыхароў на занятыя намі ў Турцыі землі заўчаснае, бо ўскладніць і без таго складанае пытанне паставак харчу ў гэтыя рэгіёны»; астатняе ж насельніцтва было скіравана на сельскагаспадарчыя працы ў непасрэдным тыле для патрэб арміі. Пазней генерал-губернатар акупаваных раёнаў генерал Пяшкоў таксама публічна абгрунтоўваў гэту забарону нежаданнем правакаваць «непажаданую паніку і непатрэбныя ахвяры», маючы на ўвазе досвед эвакуацыі расійскай арміяй у жніўні 1916 года перад турэцкім наступленнем 50 тысяч армян з Вана, і ў Басен і Ыгдыр: пасля эвакуацыі расійскія ўлады сутыкнуліся з праблемай забеспячэння перасяленцаў харчамі і медыкаментамі. У сувязі з харчовай праблемай вясной 1915 года Юдзеніч выступіў таксама з прапановай перасяліць на кінутыя курдамі раёны Алашкерта, Дыядына і Баязета казакоў, якія нароўні з армянамі павінны былі бы забяспечваць правізіяй 4-ы казачы корпус, што, быўшы падтрымана на словах грамадзянскай адміністрацыяй, так і не было, зрэшты, рэалізавана. Як і на іншых франтах, расійская армія з вайсковых меркаванняў практыкавала і прымусовыя лакальныя дэпартацыі мясцовага насельніцтва: так, каля Эрзурума былі выселеныя больш за 10 тысяч армян з дзесяціверставой прыфрантавой зоны непасрэдна ў раён горада, што яшчэ больш пагоршыла сітуацыю з харчамі. Пратэсты армянскага насельніцтва выклікала і прынятае ў чэрвені 1915 года рашэнне камандуючага Арарацкім атрадам генерал-маёра Нікалаева дазволіць курдам ізноў пасяліцца ў наваколлі Вана. Апроч перасяленняў армянскага насельніцтва расійскімі ўладамі, якія пераследвалі вайсковыя і гуманітарныя мэты, генерал-губернатар Пяшкоў планаваў і маштабную акцыю: дэпартацыю ўсіх армян да ўсходу ад возера Ван, а курдаў — да поўдня; у раёнах Трапезунда і Эрзурума дазвалялася пражыванне толькі тых армян, якія жылі ў гэтых рэгіёнах у даваенны час; павінен быў быць усталяваны рэжым апартэіду з паасобным пражываннем розных нацыянальнасцей. Гэты план, зрэшты, таксама не быў ажыццёўлены.
Медыцынскія эксперыменты над армянамі
У якасці аднаго з апраўданняў знішчэння атаманскіх армян выкарыстоўвалася біялагічнае абгрунтаванне. Армяне называліся «небяспечнымі мікробамі», ім прысвойваўся ніжэйшы біялагічны статус, чым мусульманам. Галоўным прапагандыстам гэтай палітыкі быў доктар Мехмет Рашыд, губернатар Дыярбекіра, які першым распарадзіўся прыбіваць падковы да ног дэпартаваных. Рашыд практыкаваў таксама распяцце армян, імітуючы распяцце Хрыста. Афіцыйная турэцкая энцыклапедыя 1978 года характарызуе Рашыда як «выдатнага патрыёта».
Адсутнасць прымальных побытавых умоў і медыкаментаў прывяла да пашырэння ў турэцкай арміі эпідэмій, што забралі жыццё кожнага дзясятага салдата. Паводле дырэктывы лекара Трэцяй арміі Тэўфіка Саліма для распрацоўкі вакцыны супраць сыпнога тыфу ў цэнтральнай бальніцы праводзіліся эксперыменты над армянскімі салдатамі і кадэтамі вайсковых вучылішчаў, большасць з якіх загінула. Ускосныя сведчанні паказваюць на ўдзел у гэтых эксперыментах і . Эксперыменты непасрэдна праводзіў прафесар медыцынскай школы Стамбула Хамдзі Суат Акнар, які ўводзіў пацыентам кроў, заражаную тыфам. Пасля сканчэння вайны падчас разгляду гэтай справы стамбульскім трыбуналам Хамі Суат быў змешчаны ў клініку медыцынскай школы на прымусовае лячэнне з прычыны «вострага псіхозу».
Сёння ў Турцыі Хамдзі Суат лічыцца заснавальнікам турэцкай бактэрыялогіі і яму прысвечаны мемарыяльны дом-музей у Стамбуле. Яго эксперыменты былі ўхваленыя галоўным санітарным інспектарам Атаманскіх узброеных сіл Сулейманам Нуманам (турэцк.: Süleyman Numan). Эксперыменты выклікалі пратэсты нямецкіх лекараў у Турцыі, а таксама некалькіх турэцкіх урачоў. Адзін з іх, Джамаль Хайдар (турэцк.: Cemal Haydar), які асабіста прысутнічаў пры эксперыментах, у адкрытым лісце міністру ўнутраных спраў у 1918 годзе ахарактарызаваў эксперыменты як «варварскія» і «навуковыя злачынствы». Хайдара падтрымаў галоўны ўрач бальніцы Чырвонага паўмесяца Эрзінджана доктар Салахедзін, які прапанаваў уладам дапамогу ў вышуку вінаватых у арганізацыі і правядзенні медыцынскіх эксперыментаў. Міністэрства абароны адхіліла гэтыя абвінавачанні ў свой адрас, аднак Хайдар і Салахедзін пацвердзілі сведчанні. Хайдар паўтарыў пра забойствы сотняў армян у выніку медыцынскіх эксперыментаў, а паводле заявы Салахедзіна, на яго ціснулі з мэтай прымусіць яго замоўкнуць. У выніку палітычнай блытаніны пераходнага перыяду арганізатарам эксперыментаў удалося пазбегнуць кары. Хамі Суат пасля апублікаваў вынікі сваіх даследаванняў, дзе апісваліся эксперыменты над «асуджанымі злачынцамі».
У выніку расследавання, праведзенага ваенным трыбуналам 1919 года, сталі таксама вядомыя факты атручвання армянскіх дзяцей і цяжарных жанчын кіраўніком санітарна-гігіенічных службаў і дэпартамента аховы здароўя Трапезунда Алі Сейбам (турэцк.: Ali Saib). Тых, хто адмаўляўся прымаць яд, сілком прымушалі прымаць яго ці тапілі ў моры. Выжыўшых пасля дэпартацыі армян, якія дабраліся да лагераў у Месапатаміі, Сейб забіваў, уводзячы ім смяротную дозу морфію ці атрутных рэчываў. Французскія і турэцкія сведкі пацвярджалі факты атручвання дзяцей у бальніцах і школах. Сейбам выкарыстоўваліся таксама мабільныя паравыя лазні (турэцк.: Etüv), у якіх дзяцей забівалі перагрэтай парай.
Абарона армян
Армянскае насельніцтва, якое жыло ў раёне гары Муса-Даг, недалёка ад Антыёхіі, прадбачачы знішчэнне, у ліпені 1915 года збегла ад улад у горы і там арганізавала паспяховую абарону, адбіваючы атакі асманскіх войскаў сем тыдняў. Каля 4000 чалавек былі выратаваныя французскім вайсковым суднам і вывезеныя ў Порт-Саід. Частка абаронцаў ўступіла ў французскі Усходні легіён і асабліва выявіла сябе ў бітве супраць туркаў пры Арары ў 1918 годзе. Пра абарону Муса-Дага напісана шырока вядомая кніга Франца Верфеля «Сорак дзён Муса-Дага».
Буйныя арганізаваныя супраціўленні былі таксама ва Урфе, Мушы, Сасуне і Ване.
Выступы туркаў і немцаў супраць знішчэння армян
| Тэадор Рузвельт, прэзідэнт ЗША (1901—1909): «Жах, што ахапіў армян, — факт. У значнай ступені гэта вынік палітыкі пацыфізму, якой прытрымліваўся гэты народ на працягу апошніх чатырох гадоў. … армянская разня — найбольшае злачынства гэтай вайны, і калі ў нас не атрымаецца выступіць супраць Турцыі, значыць — мы патураем ім». |
Даследаванні дапамогі армянам з боку мусульман абцяжараныя, бо дапамога армянам у многіх выпадках каралася смерцю і, адпаведна, хавалася. Тым не менш, вядомыя шматлікія выпадкі выратавання армянскіх дзяцей турэцкімі сем’ямі, а таксама выпадкі пратэстаў асманскіх чыноўнікаў, якія адмаўляліся браць удзел у забойствах армянскага насельніцтва. Супраць дэпартацыі армян выступілі кіраўнік горада Алепа Мехмед Джаляль-бей, які заявіў, што армяне бароняцца і што права жыць — натуральнае права кожнага чалавека, і забараніў любыя рэпрэсіі супраць армянскага насельніцтва, а таксама губернатары Смірны Рамі-бей і Адрыянопаля Хаджы Адыл-бей. Джаляль-бей у чэрвені 1915 года быў адхілены ад кіравання горадам. Камандзір канцэнтрацыйнага лагера ў пустыні Дэр-Зор, Алі Суэд Бей, які спрабаваў палегчыць долю армян, быў ссунуты з пасады, а на яго месца быў пастаўлены Зэкі-бей, які выяўляў да армян вылучную жорсткасць. Адзін з лідараў младатуркаў, Джамаль-паша, у сваіх мемуарах пісаў пра тое, што ён прыйшоў у жах ад злачынстваў супраць армян і спрабаваў змякчыць іх долю, аднак гісторыкі сумняваюцца ў праўдзівасці гэтых выказванняў.
Прадстаўнікі саюзнага туркам нямецкага боку ў большасці пасіўна патуралі рэпрэсіям супраць армян. Нямецкі пасол барон фон Вангенхайм, нягледзячы на падрабязную карціну, што паказвалася яму консуламі, пратэставаў толькі супраць дробных парушэнняў. І толькі трэці, пасля фон Вангенхайма, нямецкі пасол граф фон Вольф-Метэрніх ацаніў дзеянні як шавінізм, скіраваны на знішчэнне армян. Нямецкі місіянер здолеў наведаць Стамбул у 1915 годзе, аднак яго просьбы да Энвера пра абарону армян засталіся без адказу. Па вяртанні ў Германію Лепсіус без асаблівага поспеху спрабаваў прыцягнуць грамадскую ўвагу да становішча армян у Турцыі. Доктар Армін Вегнер, які служыў у Турцыі пры фельдмаршале фон Гольцы, сабраў вялікі архіў фатаграфій. Яго фатаграфія армянскай жанчыны, якая ідзе пад турэцкім канвоем, стала адным са знакаў генацыду армян. У 1919 годзе Вегнер напісаў ліст прэзідэнту ЗША Вільсану, у якім паведаміў вядомыя яму падрабязнасці знішчэння армян. Марцін Ніпаж (ням.: Martin Niepage), нямецкі выкладчык тэхнічнай школы ў Алепа, у кнізе 1916 года пакінуў апісанні варварскіх забойстваў армян.
 |  |  | ||
| Рэшткі забітых армян (фатаграфія апублікавана ў 1918 годзе ў кнізе пасла ЗША ) | Армяне, знішчаныя ў Алепа | Калона армян рухаецца пад узброенай аховай. Красавік 1915 года |
Карта асноўных раёнаў знішчэння армянскага насельніцтва. Канцэнтрацыйныя лагеры
Асманская імперыя і Рэспубліка Арменіі ў 1918—1923 гадах
Па ўмовах Мудраскага перамір’я, саюзныя дзяржавы абавязваліся пакараць туркаў і ўзнагародзіць армян. Настойваючы на кантролі над стратэгічнымі шляхамі, вызваленні ваеннапалонных і сыходзе турэцкіх войскаў з Закаўказзя, Брытанія пагадзілася замяніць патрабаванне вываду турэцкіх войскаў з шасці армянскіх вілаетаў на права саюзнікаў увесці ў гэтыя вілаеты войскі «ў выпадку хваляванняў». Тым не менш саюзныя краіны не збіраліся выконваць гэты пункт дагавора. Пры эвакуацыі з Эрыванскай вобласці турэцкая армія зрабавала і вывезла ўсё, што магчыма: запасы харчаў, хатняе быдла, прылады працы, адзенне, мэблю і нават дзверы, вокны і чыгуначныя шпалы. Калі армянская армія ў снежні 1918 года заняла Александропаль, на чыгунцы не было ніводнага лакаматыва ці чыгуначнага вагона. Зіма 1918—1919 года ў пазбытай харчаў, адзення і медыкаментаў Арменіі суправаджалася масавай гібеллю людзей. Выжыўшыя ва ўмовах голаду і марозу станавіліся ахвярамі . У выніку загінулі амаль 200 000 армян, г. зн. 20 % насельніцтва Арменіі. У 1919 годзе пры нараджальнасці 8,7 смяротнасць складала 204,2 чалавекі на 1000 жыхароў. Дзеянні асманскай арміі пры адступленні з Арменіі некаторымі гісторыкамі расцэньваюцца як працяг генацыду.
Працэс выгнання і знішчэння турэцкіх армян завяршыўся серыяй вайсковых кампаній у 1920 годзе супраць уцекачоў, якія вярнуліся ў Кілікію, і ў час разні ў Смірне, калі войскі пад камандаваннем Мустафы Кемаля выразалі армянскі квартал у Смірне, а потым, пад ціскам заходніх дзяржаў, дазволілі эвакуявацца жывым. Са знішчэннем армян Смірны, апошняй ацалелай кампактнай абшчыны, армянскае насельніцтва Турцыі практычна спыніла існаванне на сваёй гістарычнай радзіме. Уцекачы, што засталіся жывымі, рассеяліся па свеце, утварыўшы дыяспары ў некалькіх дзясятках краін.
Спрэчныя пытанні. Дэмаграфія, тэрміны і прыняцце «канчатковага рашэння»
Армянскае насельніцтва Турцыі
Адным з найбольш спрэчных пытанняў з’яўляецца колькасць ахвяр, адказ на яго часта залежыць ад палітычных пераваг. Дакладны падлік ліку ахвяр немагчымы, а ацэнка грунтуецца на ўскосных прыкметах і сведчаннях. Адной з такіх прыкмет з’яўляецца колькасць армянскага насельніцтва Асманскай імперыі.
З моманту ўзнікнення армянскага пытання дэмаграфічная вага армян стала ў Турцыі пытаннем палітычным, закліканым паказаць, што армяне складалі толькі нязначную меншасць сярод мусульманскага насельніцтва. Пад уплывам рэформ у 1864—1866 гадах Эрзурумскі вілает, былое губернатарства Эрменістан, быў падзелены на сем частак, якімі кіравалі муташэрыфы (турэцк.: Mutasarrıf). Частка тэрыторый Эрзурумскага вілаета была перададзена правінцыі Дыярбакыр. Тым не менш, армяне складалі значную долю насельніцтва вілаета, і ў 1878 годзе Эрзурумскі вілает шляхам выдалення цэлых раёнаў ад яго і дадання іншых быў падзелены на чатыры вілаеты: Эрзурум, Ван, Хаккары і Муш. У 1886 годзе Порта падзяліла Армянскае нагор’е, гэтым разам на драбнейшыя адміністрацыйныя адзінкі. Апошняе перакройванне раёнаў адбылося ў 1895 годзе, восем вілаетаў былі аб’яднаныя ў шэсць новых адміністрацыйных адзінак. Пры дэмаграфічных падліках асманскі ўрад лічыў асобна артадаксальных армян ад армян-каталікоў і армян-пратэстантаў, ад грэкаў і сірыйцаў; у той час жа туркі, туркаманы, курды, кызылбашы, езіды і інш. лічыліся супольна.
| Прафесар Ізраэль Чарні: «Генацыд армян характэрны ў многіх адносінах, у тым ліку і таму, што ў крывавым XX стагоддзі ён быў раннім прыкладам масавага генацыду, які многія прызнаюць як „рэпетыцыю“ Халакосту». |
Першы перапіс насельніцтва ў Асманскай імперыі 1844 года паказаў каля 2 000 000 армян у Азіяцкай Турцыі. У 1867 годзе на Сусветнай выстаўцы ў Парыжы кіраўніцтва імперыі заявіла пра 2 000 000 армян у Малой Азіі і 400 000 у еўрапейскай Турцыі. Паводле дадзеных армянскага патрыярхату, у 1878 годзе колькасць армян у Асманскай імперыі складала 3 000 000: 400 000 у еўрапейскай Турцыі, 600 000 у заходняй Малой Азіі, 670 000 у вілаетах Сівас, Трапезунд, Кайсеры і Дыярбакыр і 1 330 000 на Армянскім нагор’і. У афіцыйным перапісе 1881—1893 гадоў лік армян рэзка падае да 1 048 143 чалавек. Нават з улікам страт у 1878 годзе Карса і Ардахана такое змяншэнне колькасці армян можна вытлумачыць толькі маніпуляцыямі з лічбамі. Штогоднікам асманскага ўрада (турэцк.: Salname) за 1882 год падатак, што выплачваўся немусульманскімі мужчынамі, быў вылічаны ў памеры 462 870 , аднак паводле таго ж штогодніка савет міністраў Турцыі чакаў паступленняў ад гэтага падатку ўдвая больш, што ўскосна пацвярджае заніжэнне колькасці немусульманскага насельніцтва ўдвая. Афіцыйны перапіс паказваў адсутнасць армян у некаторых гарадах, у дачыненні да якіх верагодна вядома пра іх наяўнасць. Асманскі перапіс 1907—1908 гадоў выклікае тыя ж пытанні, што і папярэдні. Згодна з гэтым перапісам, армянскае насельніцтва Эрзурума, і Вана засталося тым жа, нягледзячы на разаніну 1894—1896 гадоў. Раймонд Кеваркян, падрабязна аналізуючы дэмаграфічныя дадзеныя, мяркуе, што гэты перапіс не меў дачынення да рэальнага падліку армянскага насельніцтва і толькі паўтарыў дадзеныя папярэдняга перапісу, якія, у сваю чаргу, былі заніжаны ўдвая. У 1912 годзе армянская патрыярхія ацаніла колькасць армян у вілаетах Ван, Бітліс, Элязыг, Дыярбакыр, і Эрзурум у 804 500 чалавек. У 1914 годзе патрыярхія правяла больш дакладныя падлікі, якія паказалі 1 845 450 армян на тэрыторыі імперыі. Змяншэнне армянскага насельніцтва больш чым на мільён можна вытлумачыць разанінай 1894—1896 гадоў, уцёкамі армян з Турцыі і гвалтоўным зваротам у іслам. Апроч таго, перапіс не быў поўным, бо перапісчыкі патрыярхіі не мелі доступу да ўсіх армянанаселеных пунктаў, асабліва калі яны кантраляваліся курдскімі плямёнамі. Найбольш паказальна гэта для вілаета Дыярбакір, армянскае насельніцтва якога, паводле афіцыйных дадзеных, складала 73 226 чалавек, паводле падлікаў патрыярхіі — 106 867, а вясной 1915 года з вілаета былі дэпартаваныя 120 000 армян. Афіцыйная асманская статыстыка ацэньвала армянскае насельніцтва імперыі ў 1915 годзе ў 1 295 000 чалавек.
Паводле «Брытанікі», існуюць ацэнкі ад 1 млн да больш чым 3,5 млн. Сучасныя ацэнкі армянскага насельніцтва Асманскай імперыі вагаюцца паміж 1 500 000 і 2 500 000 чалавек.
Колькасць ахвяр
Канкрэтная ацэнка колькасці ахвяр можа залежаць ад узятай за аснову ацэнкі агульнай колькасці армянскага насельніцтва (гл. #Армянскае насельніцтва Турцыі). Яшчэ адным параметрам, што ўплывае на ацэнку колькасці ахвяр, з’яўляецца перыяд часу, які разглядаецца як працягласць генацыду: сучасныя ацэнкі вагаюцца паміж няпоўным 1915 годам і перыядам з 1915 па 1923 год.
28 верасня 1915 года губернатар Дыярбакыра Рашыд-бей у тэлеграме Талаату паведамляў, што ён выслаў з вобласці 120 000 армян, тым часам як афіцыйная асманская статыстыка паказвала амаль удвая меншы лік. У жніўні 1915 года Энвер-паша паведаміў Эрнсту Якху (ням.: Ernst Jackh) пра 300 000 загінулых армян. Згодна , былі забітыя каля 1 мільёна армян, у 1919 годзе Лепсіус пераглядзеў сваю ацэнку да 1 100 000 чалавек. Паводле яго дадзеных, толькі падчас асманскага ўварвання ў Закаўказзе ў 1918 годзе былі забітыя ад 50 да 100 тысяч армян. Эрнст Зомер з «Нямецкага саюза дапамогі» (ням.: Deutscher Hilfsbund Deutscher Hilfsbund für christliches Liebeswerk im Orient) ацаніў лік дэпартаваных у 1 400 000, а выжыўшых — у 250 000. 20 снежня 1915 года консул Германіі ў Алепа Рослер паведаміў рэйхсканцлеру, што, зыходзячы з агульнай ацэнкі армянскага насельніцтва ў 2,5 млн, ацэнка ліку загінуўшых у 800 000 з’яўляецца цалкам імавернай і можа быць яшчэ вышэй. Адначасова ён адзначыў, што калі за аснову ацэнкі будзе ўзята колькасць армянскага насельніцтва ў 1,5 млн, то лік загінуўшых варта адпаведна зменшыць (г. зн., ацэнка ліку загінулых будзе складаць 480 000).
Згодна Лепсіусу, у іслам былі сілком навернутыя ад 250 000 да 300 000 армян, што выклікала пратэсты некаторых мусульманскіх лідараў імперыі. Так, муфтый Кютах’і абвясціў супярэчным ісламу гвалтоўны зварот армян. Зварот у іслам не меў рэлігійнага сэнсу для лідараў младатуркаў, якія былі нявернікамі, аднак яны пераследавалі палітычныя мэты разбурэння армянскай ідэнтычнасці і змяншэння колькасці армян, каб падарваць глебу да патрабавання аўтаноміі ці незалежнасці з боку армян.
Сучасныя ацэнкі колькасці ахвяр адрозніваюцца ад 200 000 (некаторыя турэцкія крыніцы і Стэнфард Шоу ў першым выданні «History of the Ottoman Empire and modern Turkey») да больш 2 000 000 армян (некаторыя армянскія крыніцы і Рудольф Румель). Рональд Сюні заве дыяпазон ацэнак ад некалькіх сотняў тысяч да 1,5 млн. На думку «Энцыклапедыі Асманскай імперыі», найбольш кансерватыўныя ацэнкі паказваюць лік ахвяр каля 500 000, а больш высокай з’яўляецца ацэнка армянскіх навукоўцаў у 1,5 млн. Паводле «Брытанікі» загінулі ад 600 000 да 1 500 000 армян, Гюнтэр Леві паведамляе аб 642 000, Эрык-Ян Цюрхер вызначае колькасць ад 600 000 да 800 000 ахвяр, Роджэр Сміт называе «больш мільёна», «Энцыклапедыя генацыду» лічыць, што былі знішчаныя да 1,5 мільёна армян, згодна , былі знішчаныя 2 102 000 армян (з іх 258 000 жылі за межамі Асманскай імперыі). Паводле Дугласа Говарда, большасць гісторыкаў ацэньваюць лік ахвяр у дыяпазоне ад 800 000 да 1 000 000. На думку Рычарда Аванісяна, да апошняга часу найбольш пашыранай ацэнкай была лічба 1 500 000, аднак у апошні час у выніку палітычнага ціску Турцыі гэта ацэнка пераглядаецца ў бок зніжэння. Паводле Армена Марсубяна большасць гісторыкаў ацэньваюць колькасць ахвяр ад 1 да 1,5 мільёна чалавек. Профільныя энцыклапедыі даюць наступныя ацэнкі: «Encyclopedia of Genocide» — каля 1 мільёна да 1918 года, «Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity» — каля 1,2 мільёна, «Dictionary of Genocide» — не менш 1 мільёна, але бліжэй да 1,5 мільёна загінуўшых.
Прыняцце «канчатковага рашэння»
Іншым спрэчным пытаннем з’яўляецца час прыняцця рашэння пра знішчэнне армянскага насельніцтва Турцыі. Гісторыкі, якія разглядаюць гэту праблему (аналагічна гісторыкам Халакосту), падзяляюцца на дзве групы: «інтэнцыяналістаў», якія лічаць, што туркі даўно выношвалі планы знішчэння армян, а падзеі канца XIX — пачатку XX стагоддзя з’яўляюцца рэпетыцыяй масавага знішчэння армян у 1915 годзе, і «функцыяналістаў», якія мяркуюць, што падзеі насілі досыць выпадковы характар і адбыліся пад уплывам уяўленняў пра армянскую пагрозу, што паўсталі падчас Першай сусветнай вайны. Так, «інтэнцыяналіст» Ваагн Дадран бачыць важную прычыну ў ісламе, што ўяўляў непадуладную зменам догму. Дадран абгрунтоўвае свае погляды тым, што забойствы найчасцей адбываліся пасля пятнічных малітваў, на якіх мулы заклікалі да джыхаду супраць армян. Яго апаненты пярэчаць, прыводзячы прыклады выратавання армян мусульманамі і адзначаючы той факт, што рэпрэсіі супраць армян пачаліся ў Асманскай імперыі пасля эпохі Танзімат, калі імперыя адмовілася ад вяршэнства рэлігійных законаў і паспрабавала ўстаць на шлях мадэрнізацыі. «Функцыяналісты», прыкладам, Рональд Сюні і Дональд Блоксхэм, бачаць прычыны ліквідацыі армянскай абшчыны ў наступствах паражэння Асманскай імперыі пад . Аналізуючы пункт гледжання «функцыяналістаў», іншы даследчык, Асатран, адзначае, што ідэі генацыду выспяваюць на глебе сацыяльнай дыскрымінацыі і ў калектыўных міфах, уласцівых дамінантнай групе. Тым не менш сярод даследчыкаў існуе кансэнсус адносна таго, што «канчатковае рашэнне» было прынята пасля паўстання 1915 года ў Ване. Крайнія пазіцыі ў гэтай спрэчцы займаюць многія гісторыкі з Арменіі, якія мяркуюць, што ўся гісторыя Асманскай імперыі з’яўляецца прэлюдыяй да знішчэння армян, і гісторыкі Турцыі, якія ў большасці зусім адмаўляюць мэтавае знішчэнне армянскай абшчыны.
Знішчэнне культурнай спадчыны
 |  | |||||||||
Манастыр Святых Апосталаў, , фатаграфія пачатку XX стагоддзя і 2010 года. | ||||||||||
Знішчэнне армянскага насельніцтва суправаджалася кампаніяй па знішчэнні армянскай культурнай спадчыны. Армянскія помнікі і цэрквы падрываліся, могільнікі расхіналіся пад палі, дзе сеялі кукурузу і пшаніцу, армянскія кварталы гарадоў разбураліся ці займаліся турэцкім і курдскім насельніцтвам і пераназываліся.
У 1914 годзе за армянскім Канстанцінопальскім Патрыярхатам лічылася не менш 2549 прыходаў, у тым ліку звыш 200 манастыроў і не менш 1600 цэркваў. У перыяд правядзення палітыкі генацыду і пасля этнічных чыстак было знішчана мноства армянскіх помнікаў архітэктуры. Многія храмы былі разбураныя, яшчэ большы лік быў ператвораны ў мячэці і караван-сараі. Да 1960 года турэцкая палітыка складалася ў планамерным знішчэнні гістарычных сведчанняў знаходжання армян на тэрыторыі Турцыі. Толькі ў 1960-х гадах навукоўцы паднялі пытанне пра рэгістрацыю і выратаванне помнікаў армянскай духоўнай спадчыны. У 1974 годзе навукоўцы ідэнтыфікавалі ў Турцыі 913 будынкаў армянскіх цэркваў і манастыроў. Больш паловы з гэтых помнікаў не захавалася да нашых дзён, а з тых, што засталіся, 252 былі разбураныя і толькі 197 знаходзяцца ў больш-менш прыдатным стане.
У канцы 1980-х і ў пачатку 1990-х брытанскі гісторык і пісьменнік Уільям Далрымпл знайшоў сведчанні таго, што разбурэнне армянскіх гістарычных помнікаў працягваецца. Хоць многія помнікі трухлелі з-за землетрасенняў ці па няўвазе ўлад, а таксама з-за сялян-золаташукальнікаў, якія шукалі армянскія скарбы, закапаныя, як яны лічылі, пад цэрквамі, ёсць і выяўныя выпадкі наўмыснага разбурэння. Раней французскі гісторык Дж. М. Цьеры быў прысуджаны завочна да трох месяцаў грамадскіх прац за тое, што спрабаваў узнавіць план армянскай царквы горада Ван. Ён жа адзначаў, што ў 1985 годзе ўлады хацелі знесці армянскую царкву ў Ашкаванку, але ім гэта не ўдалося, бо гэтаму запрацівіліся мясцовыя жыхары, якія выкарыстоўвалі яе ў якасці збожжасховішча. На думку Уільяма Далрымпла, знішчэнне армянскіх помнікаў паскорылася пасля з’яўлення армянскіх тэрарыстычных арганізацый, члены якіх нападалі на турэцкіх афіцыйных асоб.
Яркім прыкладам знішчэння армянскай спадчыны, паводле Уільяма Далрымпла, з’яўляецца размешчаны каля горада Карс манастырскі комплекс Хцконк, што складаецца з пяці цэркваў, які з 1915 года да канца 1960-х гадоў быў афіцыйна забаронены для наведвання. Паводле сведчанняў, манастыр быў падарваны з дапамогай дынаміту часцямі рэгулярнай арміі, якая таксама праводзіла навучальныя стрэльбы па будынках комплексу. Да моманту наведвання гісторыкам манастыра ацалела толькі царква Св. Саргіса XI стагоддзя, сцены якой былі значна пашкоджаныя. Іншым прыкладам з’яўляецца паўразбураная царква Варагаванк, пераўтвораная ў стадолу. Базіліка IX стагоддзя побач з Ерзінджай была пераўтворана ў склад з велізарнай адтулінай у сцяне, праробленай для заезду транспарта. Армянскі сабор у Эдэсе (цяпер Шанлыурфа) быў ператвораны ў пажарнае дэпо ў 1915 годзе, а ў 1994 годзе з яго зрабілі мячэць, разбурыўшы пры гэтым непатрэбныя для мячэці хрысціянскія пабудовы. У 1987 годзе Еўрапейскі парламент заклікаў Турцыю палепшыць умовы аховы архітэктурных помнікаў. Аналагічная спроба з абмежаваным поспехам была распачата . У выніку міжнароднага ціску была адноўлена царква Святога Крыжа на возеры Ван.
Аперацыя «Немезіс»
У 1919 годзе на IX з’ездзе Дашнакцуцюн у Бостане было прынята рашэнне знішчыць лідараў младатуркаў, якія ўдзельнічалі ў забойствах армян. Аперацыя атрымала імя старажытнагрэчаскай багіні помсты — «Немезіда». Большасць змоўцаў складалі армяне, якія выратаваліся ад генацыду і былі поўныя рашучасці адпомсціць за гібель сваіх сем’яў.
Самай вядомай ахвярай аперацыі стаў міністр унутраных спраў Асманскай імперыі і адзін з членаў асманскага трыумвірату Талаат-паша. Талаат, разам з іншымі лідарамі младатуркаў, збег у Германію ў 1918 годзе, аднак быў выяўлены і забіты Сагамонам Тэйліранам у сакавіку 1921 года ў Берліне. Пасля арышту Тэйлірана грамадская думка была наладжана супраць яго, аднак падчас суда з’явіліся звесткі пра масавыя забойствы армян, якія змянілі настрой грамадскасці. У выніку Тэйліран быў апраўданы па прычыне «часовай страты розуму, што паўстала з-за перажытых пакут, выкліканых дзеяннямі ўрада трыумвірату».
Турэцкі ваенны трыбунал 1919—1920 гадоў
Пасля паражэння Асманскай імперыі ў 1918 годзе і Мудраскага перамір’я краіны-пераможцы запатрабавалі ад Турцыі пакараць вінаватых у злачынствах супраць ваеннапалонных і армян. Асобную пазіцыю займала Брытанія, што настойвала перадусім на кары за жорсткае стаўленне да брытанскіх ваеннапалонных, і толькі потым за знішчэнне армян. Да пачатку працы трыбунала асноўныя кіраўнікі Іціхат — Талаат, Энвер, , , доктар Назім, Асман Бедры і Джамаль Азмі — збеглі за межы Турцыі.
Паводле абвінавачвання, дэпартацыі не былі прадыктаваныя вайсковай патрэбай ці дысцыплінарнымі прычынамі, а былі задуманыя цэнтральным камітэтам , і іх наступствы адчуваліся ў кожным куце Асманскай імперыі (турэцк.: Memaliki Osmaniyenin hemen ee tarafnda). У довадах трыбунал галоўным чынам абапіраўся на дакументы, а не на паказанні сведак. Трыбунал палічыў даказаным факт арганізаванага забойства армян лідарамі Іціхат (турэцк.: taktil cinayeti). Трыбунал прызнаў адсутных на судзе Энвера, Джамаля, Талаата і доктара Назіма вінаватымі і прысудзіў іх да смяротнага пакарання. З прысутных на судзе абвінавачваных трое былі асуджаныя на смяротнае пакаранне праз павешанне.
Турэцкая рэспубліка і армянскае пытанне
| Тансу Чылер. Верасень 1994 года: «Гэта не праўда, што турэцкія ўлады не жадаюць выказаць сваю пазіцыю па, так званым, „армянскім пытанні“. Наша пазіцыя гранічна ясная. Сёння выяўлена, што ў святле гістарычных фактаў армянскія прэтэнзіі з’яўляюцца неабгрунтаванымі і ілюзорнымі. Армяне ў любым выпадку не падвяргаліся генацыду». |
Пасля ўтварэння Турэцкай рэспублікі палітычная і інтэлектуальная эліта не адчувала якойсьці патрэбы дыстанцыявацца ад знішчэння армянскай абшчыны ці ад людзей, якія кіравалі пагромамі і масавымі забойствамі. Палітычная эліта галоўным чынам складалася з былых функцыянераў , з якіх многія асабіста бралі ўдзел у знішчэнні армян і знаходзіліся ў кааліцыі з рэгіянальнымі лідарамі і племяннымі правадырамі, якія атрымалі вялікі прыбытак ад дэпартацыі армян і грэкаў. Абмеркаванне армянскага пытання магло разбурыць гэту кааліцыю. У кастрычніку 1927 года на з’ездзе Рэспубліканскай партыі Мустафа Кемаль цягам некалькіх дзён расказваў пра тое, як у барацьбе за незалежнасць стваралася турэцкая нацыя. Тэкст Кемаля быў прыняты ў якасці афіцыйнай турэцкай гісторыі і разглядаўся дзяржавай як сакральны. Крымінальнае заканадаўства Турцыі лічыць злачынствам крытычнае абмеркаванне кемалісцкай версіі гісторыі, што робіць немагчымымі дэбаты ў турэцкім грамадстве. Паводле афіцыйнай статыстыкі, у 1927 годзе ў Турцыі жылі 77 400 армян. Паводле Лазанскага дагавора Турцыя абавязалася даць гарантыі бяспекі, свабоднага развіцця і некаторыя палёгкі армянам у ліку іншых нацыянальных меншасцей. Аднак палажэнні гэтага дагавора не выконваліся. Армяне Турцыі працягвалі бегчы з краіны ці асімілявацца. «Закон пра прозвішчы», прыняты 21 чэрвеня 1934 года, патрабаваў ад грэкаў, яўрэяў і армян адмаўляцца ад традыцыйных прозвішчаў і прымаць новыя турэцкія. Падчас Другой сусветнай вайны ў Турцыі быў уведзены выбарчы падатак на маёмасць}, які спустошыў мноства гандляроў — грэкаў, армян і яўрэяў.
У апошнія гады ў Турцыі акадэмічная навука, турэцкія інтэлектуалы, прэса і грамадзянская супольнасць пачынаюць абмяркоўваць армянскае пытанне, што выклікае супраціўленне нацыяналістаў і турэцкага ўрада. Рэдактар армянскай газеты Грант Дзінк, пісьменнікі Архан Памук і Эліф Шафак, выдавец Рагіп Заракалу былі звінавачаныя ў абразе «турэцкасці», Дзінк і Заракалу былі асуджаныя. 19 студзеня 2007 года быў забіты 17-гадовым турэцкім нацыяналістам, яго пахаванні ў Стамбуле выліліся ў дэманстрацыю, дзе дзясяткі тысяч туркаў шлі з плакатамі «Мы ўсе армяне, мы ўсе Гранты». У той жа час частка турэцкага грамадства ўспрыняла забойцу Дзінка як нацыянальнага героя.
Доказы генацыду армян
Аргументы на карысць таго, што кампанія супраць армян насіла сістэматычны і цэнтралізаваны характар, грунтуюцца на шматлікіх сведчаннях нетурэцкіх сведак (консулаў, ваенных, медсясцёр, настаўнікаў, місіянераў), сведчаннях турэцкіх чыноўнікаў і армян, якія засталіся жывымі. Сцвярджэнне пра арганізацыю мэтавага знішчэння армян увайшло ў выніковае абвінавачанне на супраць лідараў младатуркаў. Да цяперашняга часу не пададзена ніякіх дакументаў з турэцкіх архіваў, што сведчаць пра мэтавасць знішчэння армян, што, магчыма, тлумачыцца знішчэннем гэтых дакументаў ці цэнзурай. Недаказанымі ці фальшывымі лічацца так званыя «тэлеграмы Талаата», апублікаваныя ў 1920 годзе. Арыгіналы тэлеграм адсутнічаюць, аднак аналіз, праведзены Дадранам, паказвае, што змесціва гэтых тэлеграм ускосна пацвярджаецца матэрыяламі працэсу супраць лідараў младатуркаў. Вызваленыя ад армян тэрыторыі засяляліся мухаджырамі з Фракіі ці Балгарыі, якія не маглі бы дабрацца да Кілікіі і турэцкай Арменіі без арганізацыйнай дапамогі і планавання, што таксама служыць аргументам, што сведчыць пра саўдзел вельмі высокіх афіцыйных колаў у праграме знішчэння армян.
Адмаўленне генацыду армян
Адрозненне адмаўлення генацыду армян ад іншых формаў аспрэчванняў генацыду, што звычайна праводзяцца прыватнымі людзьмі ці арганізацыямі, складаецца ў афіцыйнай і ўсебаковай падтрымцы Турэцкай Рэспублікі, што робіць яго больш акадэмічна рэспектабельным і палітычна матываваным. Турэцкая рэспубліка выдаткоўвае значныя сродкі на піяр-кампаніі па адмаўленні і робіць ахвяраванні ўніверсітэтам, што забяспечваюць праўдападобнасць турэцкай пазіцыі. Пры чарговым абмеркаванні прызнання генацыду парламентамі ці ўрадамі розных дзяржаў Турцыя пагражае ім дыпламатычнымі і гандлёвымі санкцыямі і рэпрэсіямі да ўласных меншасцей. Каб знішчыць сляды фізічнай наяўнасці армян на тэрыторыі Турцыі, у краіне сістэматычна разбураюцца помнікі армянскай архітэктуры.
Аргументы адмаўляльнікаў звычайна ўяўляюць сабою мадыфікацыі аднаго з наступных сцвярджэнняў:
- масавага забойства армян у Асманскай імперыі ніколі не было;
- гібель армян адбылася па неасцярожнасці ад голаду і хвароб падчас высылання з зоны баявых дзеянняў;
- з боку младатуркаў не было мэтавай палітыкі на знішчэнне армян;
- гібель армян была вынікам грамадзянскай вайны ў Асманскай імперыі, у выніку якой загінула таксама мноства туркаў.
Генацыд армян у культуры
Першым фільмам пра падзеі 1915 года з’яўляецца карціна «Разадраная Арменія» (1919), ад якой захаваўся толькі 15-хвілінны ўрывак. Першы дакументальны фільм «Дзе мой народ?» (англ.: Where Are My People?, прадзюсар Майкл Акапян) выйшаў у 1965 годзе да 50-х угодкаў падзей. На мяжы XX і XXI стагоддзяў былі створаныя некалькі дакументальных фільмаў, найбольш цікавым з якіх аказаўся «Утоены Халакост» (англ.: The Hidden Holocaust). Найбольш вядомыя фатаграфіі зробленыя з нямецкага Чырвонага крыжа і консулам ЗША Лэслі Дэвісам. Турэцкая Рэспубліка аказвае перашкоды спробам здымаць фільмы пра знішчэнне турэцкіх армян. Вусная традыцыя аповедаў пра забойствы адлюстроўваецца ў песнях, якія лічацца адным з доказаў генацыду. У творчасці амерыканскай рок-групы System of a Down, якая складаецца з музыкантаў-армян, часта закранаецца тэматыка генацыду армян. Яшчэ ў канцы XIX стагоддзя армянскі мастак Вардгес Сурэнянц прысвяціў шэраг сваіх карцін разні армян у Заходняй Арменіі. Многія карціны Аршыла Горкі натхняліся яго ўспамінамі пра перажытыя падзеі.
Адным з вядучых армянскіх паэтаў, загінуўшых у 1915 годзе, быў Сіяманта. Іншы буйны паэт, Даніел Варужан, таксама быў арыштаваны 24 красавіка, пазней закатаваны і забіты 19 жніўня. Многія вершы Егішэ Чарэнца, які нарадзіўся ў Карсе і перажыў 1915 год у складзе руху супраціўлення, апісваюць жахі разні. Самы вядомы літаратурны твор на тэму генацыду армян — раман Франца Верфеля «».
Першы помнік, прысвечаны масавым забойствам армян, быў пастаўлены ў выглядзе капліцы ў 1950-х гадах на тэрыторыі армянскага каталікасату ў горадзе Антэліяс, Ліван. У 1965 годзе на тэрыторыі каталікасату ў Эчміядзіне быў збудаваны помнік ахвярам генацыду, які складаецца са шматлікіх хачкараў. У 1990 годзе памятная капліца была пабудавана ў сірыйскай пустыні Дэр Зор, якая да цяперашняга часу з’яўляецца адзіным помнікам, што стаіць на месцы, звязаным з забойствамі армян. У 1967 годзе, праз два гады пасля таго, як у 50-я ўгодкі падзей у Савецкай Арменіі прайшлі масавыя несанкцыянаваныя дэманстрацыі, у Ерэване на ўзгорку Цыцэрнакаберд («Ластаўчына крэпасць») была завершана пабудова мемарыяльнага комплексу. Сёння Цыцэрнакаберд з’яўляецца месцам паломніцтва для армян і ўспрымаецца грамадскай думкай як універсальны помнік армянскаму генацыду.
Юрыдычны бок
Міжнародна-прававое прызнанне
«Расія заўсёды ўспрымала боль і трагедыю армянскага народа як сваю ўласную. Нізка схіляем галовы перад памяццю ахвяр генацыду армянскага народа».
У супольнай Дэкларацыі ад 24 мая 1915 года краін-саюзніц (Вялікабрытанія, Францыя і Расійская імперыя) забойствы армян сталі першым прызнаным злачынствам супраць чалавецтва:
З прычыны новых злачынстваў Турцыі супраць чалавецтва і цывілізацыі, урады Саюзных дзяржаў публічна заяўляюць пра асабістую адказнасць за гэтыя злачынствы ўсіх членаў Асманскага ўрада, а таксама тых іх агентаў, якія залучаныя ў такую разню.— 24 мая 1915. Супольная дэкларацыя Францыі, Вялікабрытаніі і Расіі
Прызнанне генацыду армян з’яўляецца галоўнай мэтай асноўных армянскіх лабісцкіх арганізацый, прытым, апроч самога прызнання, агучваліся тэрытарыяльныя прэтэнзіі і патрабаванне выплаты рэпарацый Турцыяй. Каб дамагчыся прызнання, армянскія лабісты прыцягваюць на свой бок парламентарыяў і ўплывовых асоб, аказваюць ціск на ўрады розных краін, арганізуюць шырокае асвятленне дадзенага пытання ў грамадстве, заснавалі інстытуты, што займаюцца дадзеным пытаннем (Інстытут Зарана, Армянскі нацыянальны інстытут). Армянская дыяспара амаль цалкам складаецца з прамых нашчадкаў ахвяр генацыду і мае дастатковыя матэрыяльныя рэсурсы, каб супрацьстаяць ціску Турцыі.
ЗША тройчы (1916, 1919, 1920) прымалі рэзалюцыі аб масовых забойствах армян.
Генацыд армян прызнаў Еўрапарламент (1987, 2000, 2002, 2005, 2015), парламенцкая кааліцыя краін Паўднёвай Амерыкі (Меркасур), Падкамісія ААН па прадухіленні дыскрымінацыі і абароне меншасцей, Парламент Лацінскай Амерыкі (2015).
Генацыд армян прызнаны і асуджаны многімі краінамі свету і ўплывовымі міжнароднымі арганізацыямі. Першым масавыя забойствы армян афіцыйна асудзіў парламент Уругвая (1965). Знішчэнне армян афіцыйна прызналі генацыдам (згодна міжнароднаму праву) і асудзілі таксама Францыя (1998, 2000, 2001, 2006, 2012), Бельгія, Нідэрланды, Швейцарыя — Нацыянальны савет (ніжняя палата парламента), Швецыя, Расія, Польшча, Ліван (2000), Італія, Літва, Грэцыя, Славакія, Кіпр, Аргенціна (2 законы, 5 рэзалюцый), Венесуэла, Чылі, Канада (1996, 2002, 2004), Ватыкан, Балівія (2014), Аўстрыя (2015), Люксембург (2015), Бразілія (2015), Парагвай (2015), 45 з 50 штатаў ЗША (з якіх 35 на ўзроўні закона), Германія (2016).
30 кастрычніка 2019 года Палата Прадстаўнікоў Кангрэсу ЗША ўхваліла рэзалюцыю, у якой упершыню фармальна прызнала генацыдам масавыя забойствы армян у Асманскай імперыі ў 1915 годзе. У рэзалюцыі гаворыцца аб прызнаньні ЗША тэрміну «армянскі генацыд».
Забойствы армян у Асманскай імперыі разглядаліся некалькімі міжнароднымі арганізацыямі. У 1984 годзе «Пастаянны трыбунал народаў» прызнаў дзеянні Асманскай імперыі генацыдам. Да аналагічнай высновы ў 1997 годзе прыйшла Міжнародная асацыяцыя даследчыкаў генацыду. 8 чэрвеня 2000 года ў газетах «The New York Times» і «The Jerusalem Post» была апублікавана заява 126 даследчыкаў Халакосту (у іх ліку Іегуда Баўэр, і Элі Візель), якія пацвердзілі бясспрэчнасць факта генацыду армян у Першай сусветнай вайне. У 2001 годзе супольная турэцка-армянская камісія па замірэнні звярнулася ў «Міжнародны цэнтр па пытаннях правасуддзя пераходнага перыяду» (МЦПППП) для незалежнага заключэння, ці з’яўляюцца падзеі 1915 года генацыдам. У пачатку 2003 года МЦПППП прадставіў заключэнне, што падзеі 1915 года трапляюць пад усе вызначэнні генацыду і ўжытак гэтага тэрміна цалкам апраўданы.
Прызнанне генацыду армян афіцыйна не з’яўляецца абавязковай умовай для ўступлення Турцыі ў ЕС, аднак некаторыя аўтары лічаць, што Турцыі давядзецца зрабіць гэта на шляху да членства ў ЕС.
Крыміналізацыя адмаўлення
У Швейцарыі некалькі чалавек былі пакараныя судом за адмаўленне генацыду армян. У кастрычніку 2006 года Нацыянальны сход Францыі прыняў законапраект, пададзены Валеры Буае, які разглядаў адмаўленне прызнаных Францыяй генацыдаў як злачынства; законапраект, што прадугледжвае ў якасці пакарання турэмнае зняволенне тэрмінам да 1 года і штраф у 45 000 еўра, быў паўторна прыняты 22 снежня 2011 года, а 23 студзеня 2012 года Сенат пацвердзіў гэтае рашэнне. Турцыя асудзіла французскі закон пра пераслед адмаўлення генацыду. Група французскіх дэпутатаў падала запыт пра адпаведнасць прынятага закона Канстытуцыі ў Канстытуцыйны савет Францыі, які пастанавіў, што закон, які ўводзіць кару за адмаўленне прызнаных фактаў генацыду, не адпавядае Канстытуцыі, бо з’яўляецца замахам на свабоду выразу думак і камунікавання. У адказ на рашэнне Канстытуцыйнага савета Сарказі запатрабаваў ад міністраў распрацаваць новую рэдакцыю закона.
17 снежня 2013 года Еўрапейскі суд па правах чалавека прызнаў парушэннем права на свабоду выразу думкі кару, накладзеную швейцарскім судом на Догу Перынчэка, які публічна адмаўляў генацыд армян, пры гэтым не прысудзіўшы ніякай грашовай кампенсацыі Перынчэку. У асобным тлумачэнні да рашэння Вялікая палата суда адзначыла, што суд не займаўся пытаннем правамернасці крыміналізацыі генацыду ў прынцыпе, але што ў дадзеным выпадку суд разглядаў толькі факты заяў Перынчэка, якія, на думку суда, не ўтрымліваюць выразаў нянавісці ці нецярплівасці і рэалізуюць права Перынчэка на свабоду слова, гарантаваную артыкулам 10 Еўрапейскай канвенцыі па правах чалавека.
Кампенсацыя
У 2000 годзе кангрэс Каліфорніі прыняў закон, якім прызнаў правы спадчыннікаў загінуўшых у 1915 годзе армян на атрыманні кампенсацый у адпаведных страхавых кампаніях. У 2003 годзе страхавая кампанія New York Life Insurance Company пачала выплату кампенсацый сваякам ахвяр забойстваў армян 1915 года (агульная сума кампенсацый складае прыкладна $20 млн). Аднак у жніўні 2009 года апеляцыйны суд штата Каліфорнія, ЗША, прыняў рашэнне ануляваць закон пра выплату страхавых кампенсацый сваякам армян. Суддзя Дэвід Томпсан палічыў скаргі армян адносна выплаты ім страхоўкі пазбаўленымі падставы, бо «ўсе гэтыя падзеі адбываліся за тысячы міль ад ЗША, такім чынам штат Каліфорнія не нясе ніякай адказнасці перад гэтымі людзьмі», і «Федэральны ўрад ЗША не прыняў рашэння пра прызнанне генацыду армян».
Французская страхавая кампанія «Акса» абавязалася выплаціць кампенсацыю ($17,5 млн) спадчыннікам ахвяр.
Дзень памяці ахвяр
Штогод 24 красавіка ва ўгодкі дэпартацыі армянскай інтэлігенцыі са Стамбула мільёны армян і прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей ва ўсім свеце аддаюць даніну памяці ахвярам генацыду армян. У Арменіі гэта дата мае важнае значэнне і з’яўляецца непрацоўным днём.
15 красавіка 2015 года Еўрапарламент абвясціў 24 красавіка еўрапейскім Днём памяці ахвяр генацыду армян у Асманскай імперыі.
Помнікі
- Помнік генацыду армян у Саборы Сарака Пакутнікаў, Халеб, Сірыя (1989).
- Хачкар «Да стагоддзя генацыду армян» у Сызрані, Самарская вобласць. На тэрыторыі рачнога порта (2015).
Гл. таксама
- Адмаўленне генацыду армян
- Бадзіль Б’ёрн
- Ваяры за справядлівасць у дачыненні генацыду армян
- Прабачце нас
- Генацыд асірыйцаў
- Генацыд грэкаў
- Халакост
- Генацыд у Руандзе
- 1915 (фільм)
Заўвагі
- Так, падчас забойстваў 1915 года дапамога армянам часам аказвалася мусульманскімі лідарамі, якія ўспрымалі хрысціян як «людзей кнігі» і, у адрозненне ад расісцкай ідэалогіі, мелі месца для сумлення.
- Ступень удзелу цэнтральных улад у антыармянскіх дзеяннях не заўсёды вядомая. Падрабязней у артыкуле Хамідыйская разня.
- Лейтэнант Аванес Агінян, які неўзабаве загінуў на фронце.
- Інтэрв’ю асманскіх афіцэраў Сайксу прыводзіцца скарочана. Падрабязныя цытаты прыведзеныя ў кнізе Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 262—265. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Гл. таксама інтэрв’ю гісторыка Халіла Берктая з універсітэта Сабанчы турэцкай газеце «Радыкал» (Сюні, 2004).
- Роля «Адмысловай арганізацыі» і Бехаэдзіна Шакіра падрабязна разгледжана ў працы Taner Akçam. From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. — Zed Books Ltd, 2004. — 273 p. — ISBN 1842775278, ISBN 9781842775271., глава «The Decision for Genocide in Light of Ottoman-Turkish Documents»
- Прыкладам, у адрозненне ад адмаўлення Халакосту, галоўным чынам абумоўленым расавымі матывамі.
Крыніцы
- Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — Vol. 1. — P. 161. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
- Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs. Dictionary of Genocide: A—L, p. 21:
The Armenian Genocide Institute-Museum was opened in Yerevan, Armenia, in 1995, as part of the events commemorating the eightieth anniversary of the beginning of the Armenian genocide (1915—1923) at the hands of the Young Turk regime.
- Alan L. Berger. Bearing witness to the Holocaust, p. 55:
Indeed, following the shock of the Holocaust, we have become aware of mass destruction that preceded and followed the Second World War. One thinks, for example, of the Armenian genocide of 1915—1923, of the Stalinist Gulag, Burundi, Biafra, Indonesia, Sudan, Ethiopia, and of the Cabodian «autogenocide».
- Уголовное право России. Практический курс: учебник / под общ. и науч. ред. А. В. Наумова; Р. А. Адельханян и др.. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Волтерс Клувер, 2010. — С. 753. — 800 с. — ISBN 5466004634, ISBN 978-5-466-00463-2.
- Auron. The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide. — P. 304.
When Raphael Lemkin coined the word genocide in 1944 he cited the 1915 annihilation of the Armenians as a seminal example of genocide.
- Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — P. 79. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
- A. Dirk Moses. Genocide and settler society: Frontier violence and stolen indigenous children in Australian history / edited by A. Dirk Moses. — New York: Berghahn Books, 2004. — P. 21. — 344 p. — (Studies in war and genocide; v. 6). — ISBN 1571814108, ISBN 9781571814104.
Indignant that the perpetrators of the Armenian genocide had largely escaped prosecution, Lemkin, who was a young state prosecutor in Poland, began lobbying in the early 1930s for international law to criminalize the destruction of such groups.
- Vahakn N. Dadrian. Armenians in Ottoman Turkey and the Armenian Genocide // Dinah L. Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. Macmillan Reference, 2005. ISBN 0-02-865848-5, 9780028658483
- Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 19.
- Международная ассоциация учёных по исследованию геноцида, 1997:
That this assembly of the Association of Genocide Scholars in its conference held in Montreal, June 11—13, 1997, reaffirms that the mass murder of Armenians in Turkey in 1915 is a case of genocide which conforms to the statutes of the United Nations Convention on the Prevention and Punishment of Genocide. It further condemns the denial of the Armenian Genocide by the Turkish government and its official and unofficial agents and supporters.
- Akçam. From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. — P. 68.
- Akçam. From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. — P. 103.
- Stephan H. Astourian. Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization // Hovannisian. The Armenian genocide: history, politics, ethics. — P. 53—79.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876—1914 // Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century. Palgrave Macmillan, 2004. ISBN 1-4039-6422-X, 9781403964229
- . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 39—48.
- Suny. Looking toward Ararat: Armenia in modern history. — P. 106—106.
- . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 51—57.
- . Расцвет и упадок Османской империи. — 1. — М.: Крон-пресс, 1999. — С. 606. — 696 с. — ISBN 5-232-00732-7.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 219—221. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- . Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. — P. 59—61.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 221—222. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- . Расцвет и упадок Османской империи. — 1. — М.: Крон-пресс, 1999. — С. 600—611. — 696 с. — ISBN 5-232-00732-7.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 222—226. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 224—226. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 224. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 51.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 222. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — P. 287. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
- Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 23.
- Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — P. 71.
- Suny. Looking toward Ararat: Armenia in modern history. — P. 99.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 230—233. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 60—62.
- . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 62—65.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 233—238. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Stephan Astourian. The Armenian Genocide: An Interpretation // The History Teacher. — Society for the History of Education, 1969. — Vol. 23. — № 2 (Feb., 1990). — P. 111—160.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 239—245. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Stephan H. Astourian. Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization // Hovannisian. The Armenian genocide: history, politics, ethics. — P. 68—69.
- Peter Holquist. The Politics and Practice of the Russian Occupation of Armenia, 1915—February 1917 // A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire / Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — С. 151—174.
- . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 71—75.
- Akçam. From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. — P. 116—117.
- Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. — P. 32.. Гл. таксама Henry Morgenthau. Ambassador Morgenthau’s Story. Kessinger Publishing, 2004, ISBN 1-4191-0572-8, 9781419105722. P. 221
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 245—249. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Vahakn N. Dadrian. The Armenian Genocide: an interpretation // America and the Armenian Genocide of 1915 / edited by Jay Winter. — P. 62—68.
- Райманд Кеваркян. Геноцид армян: Полная история = Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — Анив, Яуза-каталог, 2015. — P. 250. — 912 p. — ISBN 978-5-906716-36-1.
- Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthau’s Story. Garden City, N.Y. 1918, pp. 302—304. «Before Armenia could be slaughtered, Armenia must be made defenseless.»
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 247—248. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
Between April and August 1915 Armenians from almost all major centers of the empire were ordered to leave their homes, then were either killed near their towns or villages or else deported into remote regions, where, denied food and water, they rapidly died. These measures were undertaken against Armenians located both near the international frontier and far from the battle zone;
- Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. — P. 270—272.
- Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. — P. 276—284.
Despite the order to deport «all Armenians without exception» Armenians in some regions as well as a few Armenian families were spared <…> The main reason for the expulsion of Edirne was geopolitical: as the city was on the European border, any drastic movement could easily be observed by foreigners. Alarge number of foreigners also resided in Istanbul, the capital. For the case of Izmir, the deciding factor was the governor Rahmi Bey within the CUP and his belief that the removal of the Armenians would be the death sentence for the commerce of the city.
- Akcam, Taner, «Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die türkische Nationalbewegung». Hamburg: Hamburger Edition, 1996. P.59
- . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 78—80.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 249—250. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 82—83.
- Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. — P. 221—243.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 249—255. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 76—78.
- Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. — P. 265—267.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 255—258. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Vahakn N. Dadrian. The Armenian Genocide: an interpretation // America and the Armenian Genocide of 1915 / edited by Jay Winter. — P. 83—86.
- Rouben Paul Adalian. The Armenian Genocide // Totten, Parsons, Charny. A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts. — 2nd ed.. — P. 81—83.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 262—265. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- James Bryce, Arnold Joseph Toynbee, Ara Sarafian. The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce. — Gomidas Institute, 2000. — 667 p. — ISBN 0953519155, ISBN 9780953519156.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 565—567. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 21—22.
- Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. — P. 126—148.
- Vahakn N. Dadrian. The Armenian Genocide: an interpretation // America and the Armenian Genocide of 1915 / edited by Jay Winter. — P. 70—77.
- Vahakn N. Dadrian. The Armenian Genocide: an interpretation // America and the Armenian Genocide of 1915 / edited by Jay Winter. — P. 77—80.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 267. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — I.B.Tauris, 2011. — P. 618-621. — 1008 p. — ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618.
- Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — I.B.Tauris, 2011. — P. 345-349. — 1008 p. — ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618.
- The Letters of Theodore Roosevelt (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1954), p. 6328.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 267—271. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- The Independent, March 27, 1920
- Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia // Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 304—313. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- Rouben Paul Adalian. The Armenian Genocide // Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
- Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — I.B.Tauris, 2011. — P. 265—267. — 1008 p. — ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618.
- Барсегов Ю. Г. Геноцид армян. Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества, т. 1, Раздел IV. Мнения экспертов по международному праву и геноциду, заключения юридических органов, судебные решения, относящиеся к ответственности за геноцид армян
- Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — I.B.Tauris, 2011. — P. 267—278. — 1008 p. — ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618.
- Энцыклапедыя Britannica, артыкул: Armenian Genocide.
- Zürcher. Turkey: A Modern History. — P. 114.
Estimates of the total number of Armenians in the empire vary, but a number of around 1,500,000, some 10 per cent of the population of Ottoman Anatolia, is probably a reasonable estimate.
- Noël, Lise Intolerance: A General Survey, стр. 101:
Starting in 1915, one and a half million Armenians (60 % of the population) were eliminated by the Turkish government during the First World War.
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 271—272. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
Dr. Lepsius took considerable care with the figures he used, although perhaps he should have been more circumspect in accepting the figure of 1,845,450 given by the Armenian patriarchate in Constantinople as the number of Armenians living in the Ottoman Empire. Nevertheless, it is unlikely to be far wrong, if we accept the figures that Enver Pasha gave to Dr. Ernst Jackh as early as the end of August 1915 for the number of Armenians dead (300,000) and those quoted by the German Embassy on October 4, 1916. Of the approximately 2 million Armenians living in the empire, 1,500,000 had been deported and between 800,000 and 1,000,000 of those had been killed. Lepsius initially estimated the number of Armenians who had died in the empire at 1,000,000; in the 1919 edition of the Bericht he revised that figure to 1,100,000. Lepsius put the number of eastern Armenians killed during the Ottoman invasion of Transcaucasia in 1918 at between 50,000 and 100,000. Another German closely involved at the time, Ernst Sommer of the Deutscher Hilfsbund, estimated in 1919 that 1,400,000 Armenians had been deported, of whom at the time scarcely more than 250,000 were alive (Sommer, 1919). <…> Lepsius also estimated that the number of Armenians forcibly converted to Islam was between 250,000 and 300,000. There was no religious element in the forced conversions to Islam at this time. The Ittihadist rulers of the empire were unbelievers. By contrast, some Turkish Muslim leaders, imams and hodjas, expressed disapproval at what the Armenians were compelled to endure. The harsh measures against the Armenians of Kutahia were declared theologically invalid by the local mufti Forced conversion had instead a political motive: to destroy the Armenians' identity, to turn Armenians into «Turks» so that they would appear in the other column of statistics and thus weaken or nullify any Armenian demands for autonomy or independence. Some Armenians appear to have returned to their faith after the armistice, but no figures exist for them.
- Ágoston G., Masters B. A. Encyclopedia of the Ottoman Empire. — Infobase Publishing. — 2009. — P. 54. — 650 p. — ISBN 0816062595, ISBN 9780816062591.
Armenian Massacres (Armenian Genocide) The term Armenian Massacres refers to the massive deportation and execution of ethnic Armenians within Ottoman-controlled territories in 1915. <…> This episode started in April 1915 during World War I, after the Ottomans suffered a major defeat at the hands of Russia.
- R. Rummel Death by government, табл. 10.1 і 10.2 на стар. 224—225
- Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. — P. 136—137.
- Der Konsul in Aleppo (Rößler) an den Reichskanzler (Bethmann Hollweg) — Bericht, K.No. 116 / B.No. 2881, Aleppo den 20. Dezember 1915
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Genacy d armya n arm Հայոց Ցեղասպանություն tureck Ermeni soykirimi genacyd armyan tureck Ermeni Kirimi armyanskaya raznya pa armyansku chascej vykarystoyvaecca vyraz arm Մեծ Եղեռն MFA mɛts jɛˈʁɛrn Vyalikae Zlachynstva zlachynstva suprac armyanskaga naselnictva zdzejsnenae y 1915 godze y chas Pershaj susvetnaj vajny pavodle nekatoryh krynic i paznej na terytoryyah yakiya kantralyavali ylady Asmanskaj imperyi Adbyvalasya fizichnae znishchenne i masavyya departacyi cyvilnaga naselnictva va ymovah shto pryvodzili da yago gibeli Z ucekachoy armyan z Asmanskaj imperyi sfarmiravalasya bolshaya chastka dyyaspary U supolnaj Deklaracyi ad 24 maya 1915 goda krain sayuznic Vyalikabrytaniya Francyya i Rasiya masavyya zabojstvy armyan upershynyu byli pryznany zlachynstvam suprac chalavectva Termin genacyd prapanavay Rafael Lemkin dlya abaznachennya masavaga znishchennya armyan u Asmanskaj imperyi i yayreyay na terytoryyah akupavanyh nacysckaj Germaniyaj aznachenne yzhyvaecca i y bolsh poznih krynicah Gistarychnyya peradumovyArmyanski etnas sfarmiravaysya na terytoryi suchasnaj ushodnyaj Turcyi i Armenii u regiyone shto yklyuchae y syabe garu Ararat i vozera Van Rassyalenne armyanskaga naselnictva va yshodnih ablascyah Asmanskaj Imperyi Zahodnyaya Armeniya y 1896 godze Naselnictva Asmanskaj imperyi y kancy XIX stagoddzya bylo etnichna razmytym U yago yvahodzili nekalki musulmanskih etnasay turki kurdy araby charkesy i inshyya vyhadcy z Paynochnaga Kaykaza i insh syarod hrysciyanskih etnasay vyluchalisya armyane greki balgary i insh Taksama y Asmanskaj imperyi zhyli yayrei i pradstayniki nekatoryh inshyh naroday U sheragah asmanskaga aficerskaga korpusa sluzhyli u tym liku araby yakiya taksama zajmali vysokiya yradavyya pasady asabliva padchas kiravannya sultana Abdul Hamida II Da pachatku XX stagoddzya etnonim turak Turk chasta yzhyvaysya y znevazhalnym sense Turkami nazyvali cyurkamoynyh syalyan Anatolii z adcennem pagardy da ih nevuctva napr kaba turkler grubyya turki U pachatku XX stagoddzya z pryhodam da ylady mladaturkay palityka tureckaga nacyyanalizmu stala bolsh zayvazhnaj pancyurkizm stay aficyjnaj idealogiyaj a etnonim turak straciy admoynuyu kanatacyyu gl razdzel Arganizacyya znishchennya armyan Tym ne mensh mnogiya araby pracyagvali lichyc syabe asmanami da kanca isnavannya imperyi U artykule pry apisanni padzej papyarednih raspadu Asmanskaj imperyi dlya identyfikacyi musulmanskaga naselnictva kali geta ne vyznachanyya etnichnyya grupy yak prykladam kurdskiya kachavyya plyamyony vykarystoyvayucca terminy musulmane ci asmany hoc stroga kazhuchy u lik aposhnih farmalna yvahodzili i armyane Tak u sklad asmanskih vojskay epohi Pershaj susvetnaj vajny yvahodzili pradstayniki amal usih paduladnyh asmanskim sultanam naroday u tym liku armyane Pry apisanni dzyarzhaynyh instytutay imperyi da skanchennya Pershaj susvetnaj vajny galoynym chynam vykarystoyvayucca terminy atamanski ci asmanski radzej turecki hoc geta prynyataya nazva y ruskaj i saveckaj gistaryyagrafii prykladam Ruska tureckaya vajna 1877 1878 Asmanskaya imperyya i armyanskae pytanneAsnoyny artykul Armyanskae pytanne Aziyackaya Turcyya z ukazannem 6 armyanskih vilaetay Karta 1903 goda Armyane Asmanskaj imperyi ne byyshy musulmanami lichylisya drugarazradnymi gramadzyanami zimi rusk Armyanam zabaranyalasya nasic zbroyu yany pavinny byli placic bolsh vysokiya padatki Armyane hrysciyane ne meli prava svedchyc u sudze Nyagledzyachy na toe shto 70 armyanskaga naselnictva skladali bednyya syalyane syarod musulmanskaga naselnictva byy pashyrany stereatyp hitraga i paspyahovaga armyanina z vyalikim kamercyjnym talentam Varozhasc da armyan pagarshali nyavyrashanyya sacyyalnyya prablemy y garadah i baracba za resursy y selskaj gaspadarcy Getyya pracesy yskladnyalisya prytokam muhadzhyray rusk musulmanskih ucekachoy z Kaykaza paslya Kaykazskaj vajny i ruska tureckaj vajny 1877 78 gadoy i z navatvornyh balkanskih dzyarzhay Vygnanyya hrysciyanami sa svaih zyamel ucekachy peranosili svayu nyanavisc na myascovyh hrysciyan Sproby armyan atrymac asabistuyu i kalektyynuyu byaspeku i adnachasovae pagarshenne ih stanovishcha y Asmanskaj imperyi pryvyali da yzniknennya tak zvanaga armyanskaga pytannya yak chastki bolsh agulnaga yshodnyaga pytannya rusk U 1882 godze y Erzurumskaj voblasci bylo stvorana adno z pershyh armyanskih ab yadnannyay Selskagaspadarchae tavarystva zaklikanae abaranic armyan ad rabavannyay shto azhyccyaylyalisya kurdskimi i inshymi kachavymi plyamyonami U 1885 godze byla stvorana pershaya armyanskaya palitychnaya partyya Armenakan platforma yakoj stavila na mece dasyagnenne myascovaga armyanskaga samavyznachennya z dapamogaj asvety i prapagandy a taksama vajskovaj padryhtoyki dlya supraciylennya dzyarzhaynamu teroru U 1887 godze z yavilasya sacyyal demakratychnaya partyya Gnchak metaj yakoj bylo vyzvalenne tureckaj Armenii shlyaham revalyucyi z udzelam usih etnichnyh grup i stvarenne nezalezhnaj sacyyalistychnaj dzyarzhavy Nareshce u 1890 godze y Tyflise prajshoy pershy z ezd najbolsh radykalnaj partyi Dashnakcucyun Pragrama partyi stavila na mece atrymanne aytanomii y mezhah Asmanskaj imperyi svabodu i roynasc dlya ysih grup naselnictva a y sacyyalnaj chastcy abapiralasya na stvarenne syalyanskih kamun yak asnoynyh elementay novaga gramadstva Masavyya zabojstvy armyan u 1894 1896 gadahRazanina y Erzurume 1895 god Asnoyny artykul Masavyya zabojstvy armyan u 1894 1896 gadah Padrabyaznej gl taksama Masavyya zabojstvy y 1894 1896 gadah yakiya panesli zhycci mnogih dzyasyatkay a to i sotnyay tysyach armyan skladalisya z troh asnoynyh epizoday razni y Sasune rusk zabojstvay armyan pa ysyoj terytoryi imperyi vosennyu i zimoj 1895 goda i razni y Stambule i y rayone Vana nagodaj dlya yakoj pasluzhyli pratesty myascovyh armyan Najbolsh kryvavaj i najmensh vyvuchanaj z yaylyaecca drugaya faza Stupen udzelu ylad u arganizacyi zabojstvay dagetul z yaylyaecca pradmetam byazlitasnyh sprechak U rayone kurdskiya pravadyry abklali daninaj armyanskae naselnictva U toj zha chas asmanski yrad zapatrabavay pagashennya zapazychanascej pa dzyarzhaynyh padatkah yakiya da tago prabachalisya ulichvayuchy fakty kurdskih rabavannyay U nastupnym godze kurdy i asmanskiya yradoycy zapatrabavali ad armyan vyplaty padatkay ale sustreli supraciylenne zadushyc yakoe byy paslany Chacvyorty vajskovy korpus Byli zabityya ne mensh za 3000 chalavek Pasly Brytanii Francyi i Rasii prapanavali stvaryc kamisiyu pa rassledavanni adnak prapanova byla adhilena Portaj rusk Karykatura na sultana Abdul Hamida II Le Rire 29 maya Paryzh 1897 god Pratestuyuchy suprac nyavyrashanasci armyanskih prablem gnchakisty y verasni 1895 goda vyrashyli pravesci vyalikuyu demanstracyyu adnak na ih shlyahu ystala palicyya U vyniku raspachataj stralyaniny dzyasyatki armyan byli zabityya i sotni paranenyya Palicyya adloylivala armyan i peradavala ih softam navuchencam islamskih navuchalnyh ustanoy Stambula yakiya zabivali ih da smerci Raznya pracyagvalasya da 3 kastrychnika 8 kastrychnika musulmane zabili i zhyycom spalili kalya tysyachy armyan u Trabzone Geta padzeya stala pradvesnikam arganizavanaj asmanskimi yladami seryi masavyh zabojstvay armyan va Ushodnyaj Turcyi Erzindzhane rusk Erzurume Gyumyushhane rusk Bajburce Urfe i Bitlise rusk Nyagledzyachy na toe shto dashnaki ustrymlivalisya ad publichnyh akcyj raznya 1895 goda pryvyala ih da rashennya zahapic budynak Atamanskaga banka y Stambule rusk 26 zhniynya 1896 goda grupa dobra yzbroenyh dashnakay zahapila budynak Atamanskaga banka uzyala eyrapejski persanal u zakladniki i pagrazhayuchy vybuham banka zapatrabavala ad tureckaga yrada pravesci abyacanyya palitychnyya reformy U vyniku peramoy pradstaynik rasijskaga pasolstva i dyrektar banka Edgar Vinsent ugavaryli napadnikay pakinuc budynak banka pad asabistuyu garantyyu byaspeki Adnak ulady rasparadzilisya pachac napady na armyan yashche da tago yak grupa dashnakay pakinula bank Cyagam dvuh dzyon pry vyyaynym paturalnictve ylad turki zabivali da smerci armyan zabiyshy bolsh za 6000 chalavek Dakladny lik ahvyar razni 1894 1896 gadoy padlichyc nemagchyma Yashche da skanchennya gvaltoynyh dzeyannyay lyuteranski misiyaner Iaganes Lepsius rusk yaki znahodziysya y gety chas u Turcyi vykarystoyvayuchy nyameckiya i inshyya krynicy sabray nastupnuyu statystyku zabityh 88 243 chalavek spustoshanyh materyyalna 546 000 chalavek razrabavanyh garadoy i vyosak 2493 gvaltoyna navernutyh u islam vyosak 456 apaganenyh cerkvay i manastyroy 649 peraytvoranyh u myacheci cerkvay 328 Acenvayuchy agulny lik zabityh Kinros pryvodzic lichbu 50 100 tysyach Blokshem 80 100 tysyach Avanisyan kalya 100 tysyach Adalyan i Toten ad 100 da 300 tysyach Dadran 250 300 tysyach Syuni 300 tysyach chalavek Pryhod mladaturkay da ylady Kilikijskaya raznyaAdana 1909 god U 1907 godze sultan Turcyi Abdul Hamid II byy zrynuty i saslany Prynyatyya novyya zakony aznachali kanec tradycyjnaj peravaze musulman nad armyanami Adnak kali y Stambule pryhilniki Abdul Hamida padnyali myacezh u Adane kanservatyyna nastroenyya musulmane napali na armyan shto skladali chverc naselnictva gorada Ulady ymyashalisya praz dva dni kali yzho byli zabityya bolsh za 2000 armyan Vajskovyya padrazdzyalenni shto prybyli y gorad razam z pagromnikami napali na armyanskuyu chastku gorada yakaya byla spalena Pagromy prajshli pa ysyoj Kilikii dahodzyachy da Marasha i Kesaba angl Paslya kanstytucyjnaj revalyucyi 1908 goda mladaturki faktychna pryznali zahop zyamel armyanskaga naselnictva pry Abdul Hamidze yany taksama zaahvochvali perasyalenne muhadzhyray na getyya terytoryi Pachalasya kampaniya gvaltoynaga aturechvannya naselnictva zabaranili arganizacyi zvyazanyya z netureckimi etnichnymi metami 400 000 muhadzhyray byli razmeshchanyya y Anatolii shto pryvyalo da znachnaj peravagi musulman u imperyi hoc u syaredzine XIX stagoddzya nemusulmane skladali kalya 56 yae naselnictvy Perastayshy supracoynichac z partyyaj tureckih burzhuaznyh revalyucyyaneray Icihat rusk armyanskiya palitychnyya partyi znoy zvyarnulisya za padtrymkaj da eyrapejskih dzyarzhay Pry padtrymcy Rasijskaj imperyi y lyutym 1914 goda Asmanskaj imperyi byy navyazany plan pavodle yakoga stavilasya na mece stvarenne dzvyuh zon z shasci armyanskih ablascej i gorada Trapezunda yakiya pavinny byli kiravacca pradstaynikami eyrapejskih dzyarzhay Pershaya susvetnaya vajna Genacyd armyanArganizacyya znishchennya armyan Asmanski tryumvirat Talaat pasha Enver pasha Dzhemal pasha Paslya revalyucyi u 1908 godze perad turkami ystala prablema poshuku novaj identychnasci Imperskaya atamanskaya identychnasc byla padarvana kanstytucyyaj shto zraynavala roznyya grupy naselnictva Asmanskaj imperyi y pravah i pazbavila turkay imperskaga statusu Aproch tago geta idealogiya prajgravala agresiynaj idealogii pancyurkizmu i islamskaj daktryne U svayu chargu pazicyi islamskaj idealogii padryvali fakt nayaynasci susednyaj shyickaj dzyarzhavy Persiya i ateistychnaga svetapoglyadu lidaray Icihat Samym uplyvovym ideolagam mladaturkay byy sacyyolag i paet Ziya Gyokalp rusk yaki sfarmulyavay pryncypy u adpavednasci z yakimi Asmanskaya imperyya yzyala ydzel u Pershaj susvetnaj vajne Getyya pryncypy stavili na mece stvarenne krainy Turan rusk naselenaj cyurkamoynymi musulmanami prytym terytoryya Turana pavinna byla ahaplyac uves areal cyurkskaga etnasu Geta kancepcyya shto faktychna vyklyuchala nyacyurkay ne tolki z ulady ale i yvogule z gramadzyanskaj supolnasci byla neprymalnaya dlya armyan i inshyh etnichnyh menshascej Asmanskaj imperyi Najbolej zruchny dlya asnoynaga naselnictva imperyi pancyurkizm byy cyagam nekalkih gadoy prynyaty amal usimi lidarami Icihat u yakasci asnoynaj idealogii Armyane yakiya identyfikavali syabe peradusim z religijnaga punktu gledzhannya lichyli magchyma pamylkova cyurkizm menshym zlom za islam Padchas balkanskaj vajny 1912 goda armyane y bolshasci svayoj shilyalisya da idealogii asmanizmu a armyanskiya saldaty bolsh za 8 tysyach dobraahvotnikay igrali znachnuyu rolyu y tureckih vojskah Mnogiya z armyanskih saldat pavodle svedchannya anglijskaga pasla demanstravali vyklyuchnuyu advagu U svayu chargu armyanskiya partyi Gnchak i Dashnakcucyun zanyali antyasmanskuyu pazicyyu Pradstaynik dashnakay arganizoyvay u Tyflise praarmyanskiya atrady dlya aperacyj suprac Turcyi a pradstayniki gnchakistay prapanavali vajskovuyu dapamogu rasijskamu shtabu na Kaykaze 2 zhniynya 1914 goda Turcyya padpisala sakretny dagavor rusk z Germaniyaj adnym z punktay yakoga byla zmena yshodnih mezh Asmanskaj imperyi dlya stvarennya kalidora shto budze vesci da musulmanskih naroday Rasii shto taksama znachyla vykaranenne armyanskaj nayaynasci na zmenenyh terytoryyah Geta palityka byla publichna aguchana atamanskim uradam paslya ystupu y vajnu 30 kastrychnika 1914 goda U zvaroce bylo scvyardzhenne pra naturalnae ab yadnanne ysih pradstaynikoy tureckaj rasy Milyon armyan zabityya ci vygnanyya New York Times Sn 15 1915 Adrazu paslya zaklyuchennya dagavora z Germaniyaj u Asmanskaj imperyi pachalasya rekvizicyya rusk mayomasci nepraparcyjna yzhyvalnaya da hrysciyan U listapadze 1914 goda byy abveshchany shto padagrela antyhrysciyanski shavinizm syarod musulmanskaga naselnictva Na zagad Envera i Dzhamalya brytanskae i francuzskae naselnictva Stambula vykarystoyvalasya y yakasci zhyvoga shchyta pry atakah na frantah Shyrokae pashyranne atrymala strategiya vykarystannya patencyjna myacezhnyh etnichnyh abshchyn shto zhyli na varozhaj terytoryi tak Turcyya zvyarnulasya da musulman Rasii zaklikayuchy ih daluchycca da dzhyhadu Brytaniya aktyyna padtrymvala arabskiya paystanni a Germaniya ukrainskih nacyyanalistay Asmanskiya ylady pasprabavali vykarystac Dashnakcucyun dlya arganizacyi paystannya armyan yakiya zhyli y rasijskim Zakaykazzi abyacayuchy y vypadku peramogi stvarenne armyanskaga rayona pad tureckim kiravannem adnak pradstayniki Dashnakcucyun zayavili shto armyane kozhnaga boku pavinny zastavacca layalnymi svajmu yradu Uzvar yavany getaj admovaj kiraynik zagaday rasstralyac nekalki lidaray dashnakay Z inshaga boku frontu ministr zamezhnyh spray Rasijskaj imperyi prapanavay vykarystac armyan i kurday dlya arganizacyi paystannyay u Turcyi Namesnik Kaykaza Varancoy Dashkoy rusk zaklikay armyan padtrymac Rasiyu i abyacay shto Rasiya budze prytrymlivacca plana aytanomii armyanskih regiyonay Turcyi adnak getyya abyacanni byli naymysnym padmanam nyagledzyachy na nayaynasc prapanoy vaenna marskoga i selskagaspadarchaga ministerstvay pra aneksiyu y pavaenny chas rayonay Asmanskaj imperyi z peravazhna armyanskim naselnictvam vyshejshae kiraynictva imperyi y celym nyayhvalna glyadzela na getu perspektyvu ne zhadayuchy mec spravu z armyanskim nacyyanalizmam Tamu prasoyvanne rasijskih vojskay uglyb Anatolii adbyvalasya tolki y toj mery u yakoj apraydvalasya vajskovymi merkavannyami ministr zamezhnyh spray S D Sazonay pavodle sloy anglijskaga pasla B yukenena rusk vykazay namer rasiyan akupavac yak maga mensh zyamel na zahad ad Erzuruma Plan Varancova Dashkova staviy na mece stvarenne yzbroenyh armyanskih atraday yakiya b kiravalisya ruskimi na Kaykaze u Tureckaj Armenii i Persii Byli sfarmiravanyya pyac batalyonay ukamplektavanyh armyanami z terytoryj zahoplenyh Rasiyaj u Turcyi y 1878 godze a taksama bezhancay z Turcyi Armyanskiya padrazdzyalenni byli razgornutyya na myazhy z Turcyyaj u razliku na toe shto armyane pa toj bok myazhy padymuc paystanne Anatalijskiya armyane ryhtavalisya da samaabarony atrymlivayuchy padtrymku ad dobraahvotnikay z Rasii Analagichnaya samaarganizacyya adbyvalasya y musulman Kaykaza padahvochvanyh Turcyyaj da paystannya Adbyvalisya sutyknenni pamizh armyanami i turkami napryklad dyversii na telegrafnaj linii y Vane i sutyknenni y y kancy 1914 pachatku 1915 goda adnak yany nasili lakalny haraktar Asnoynae armyanskae naselnictva ne padtrymala antyasmanskuyu palityku Rasijskaya agitacyya syarod kurday mela yashche menshy pospeh Rytoryka bakoy kanfliktu pra etnichnyh bratoy na terytoryi praciynika maskiravala zadanne vykarystannya getaga naselnictva y yakasci garmatnaga myasa Daluchenne nekalkih tysyach musulmanskih dobraahvotnikay da asmanskih vojskay paslya akupacyi Turcyyaj nekatoryh terytoryj Persii i rasijskaga Zakaykazzya sprychynila departacyi rasijskih musulman za rasijskuyu myazhy a taksama raznyu Analagichnaya palityka pravodzilasya suprac armyan Turcyi Getyya demanstratyyna zhorstkiya mery pakazvayuc shto dlya vajskovyh i neregulyarnyh farmiravannyay ushodnyaj Anatolii staylenne da armyan uzho bylo gulnyoj pa pravilah yany ne vagalisya pry yzhyvanni zhorstkih mer dlya padaylennya lyubyh incydentay yakiya imi yzho ne vyznavalisya za lakalnyya Adnak da kanca sakavika 1915 goda raznya armyan nasila publichny i paperadzhalny haraktar suprac magchymyh hvalyavannyay shto yakasna adroznivae yae ad paznejshyh departacyj i zabojstvay shto havalisya lidarami Icihat U zabojstvah armyan brali ydzel mnogiya musulmanskiya etnasy u tym liku kurdy i charkesy adnak getyya dzeyanni chasta zdzyajsnyalisya na zakaz tureckih sluzhbovyh asob Pershyya zabojstvy Ministr unutranyh spray Asmanskaj imperyi Talaat u gutarcy z paslom ZShA Margenta rusk my yzho pazbavilisya troh chvercej armyan ih bolsh ne zastalosya y Bitlise Vane i Erzurume Nyanavisc pamizh armyanami i turkami y nash chas takaya mocnaya shto my pavinny skonchyc z imi Kali my getaga ne zrobim yany buduc nam pomscic Praz nekalki gadzin paslya zaklyuchennya sakretnaga turecka germanskaga vajskovaga dagavora abvyascila yseagulnuyu mabilizacyyu u vyniku yakoj amal use zdarovyya armyanskiya muzhchyny byli paklikany y armiyu Pershy pryzyy zakranuy uzrostavuyu kategoryyu 20 45 gadoy nastupnyya dva 18 20 i 45 60 gadoy Neyzabave paslya ystuplennya y Pershuyu susvetnuyu vajnu Asmanskaya imperyya akazalasya ycyagnuta y vajskovyya dzeyanni na nekalkih frantah Uvarvanne asmanskih vojskay na terytoryyu Rasii i Persii pavyalichyla areal represij suprac armyan pamizh listapadam 1914 goda i krasavikom 1915 goda byli zrabavanyya 4 5 tysyach armyanskih vyosak i zabityya y agulnaj kolkasci 27 000 armyan i mnostva asiryjcay Na yshodnim fronce armiya Envera pacyarpela zhorstkae parazhenne pad Sarykamysham rusk u studzeni 1915 goda ad rasijskaj armii U vyniku asmanskaya armiya byla adkinuta ad Tebryza i Hoya rusk Peramoze rasijskaj armii y znachnaj stupeni dapamagli dzeyanni armyanskih dobraahvotnikay z liku armyan yakiya zhyli y Rasijskaj imperyi shto pryvyalo da prapagandy Icihat pra zdradu armyan u celym Enver publichna padzyakavay tureckim armyanam za layalnasc u chas sarykamyshskaj aperacyi skiravayshy list arhibiskupu Koni U lisce Enver pavedamiy shto abavyazany zhyccyom armyanskamu aficeru z Sivasa yaki vynes yago z polya boyu padchas panichnyh ucyokay Na shlyahu ad Erzuruma da Kanstancinopalya yon taksama vykazay padzyaku tureckim armyanam za poynuyu addanasc asmanskamu yradu U Kanstancinopali adnak Enver zayaviy vydaycu gazety Tanin i vice prezidentu asmanskaga parlamenta shto parazhenne stala vynikam armyanskaj zdrady i shto nadyshoy chas departavac armyan z ushodnih ablascej Asaturan zvyazvae getu zmenu y pazicyi Envera sa sprobaj vyratavac svoj prestyzh i apraydacca za parazhenne U lyutym suprac asmanskih armyan byli raspachatyya nadzvychajnyya mery Kalya 100 000 armyanskih saldat asmanskaj armii byli razzbroenyya u gramadzyanskaga armyanskaga naselnictva byla kanfiskavana zbroya dazvolenaya im z 1908 goda Za razzbraennem pavodle svedchannyay svedak adbyvalasya zhorstkae zabojstva armyanskih vajskoycay im perarazali gorla ci zakopvali zhyycom Pasol ZShA y Turcyi aharaktaryzavay geta razzbraenne yak prelyudyyu da znishchennya armyan U nekatoryh garadah ulady pagrazhali masavymi represiyami a taksama ytrymlivali y zakladnikah u turmah sotni chalavek patrabuyuchy ad armyan zboru vyznachanaj uladami kolkasci zbroi Kampaniya pa razzbraenni armyan supravadzhalasya zhorstkimi katavannyami Sabranaya zbroya chasta fatagrafavalasya i pasylalasya y Stambul u yakasci dokazu zdrady shto stala padstavaj dlya agulnaga perasledu armyan Arganizacyya departacyi armyan Dakument Ministerstva ynutranyh spray ad 24 krasavika 1915 goda pra arysht i departacyyu armyanskaj inteligencyi Stambula Razzbraenne armyan zrabila magchymym pravyadzenne sistematychnaj kampanii suprac armyanskaga naselnictva Asmanskaj imperyi sutnasc yakoj byla va yseagulnym vysylanni armyan u pustynyu dze yany byli vyrachany na smerc ad banday maradzyoray ci ad goladu i smagi Departacyi byli padvergnutyya armyane z amal usih asnoynyh centray imperyi a ne tolki z prymezhnyh rayonay zakranutyh vajskovymi dzeyannyami Spachatku ylady zbirali zdarovyh muzhchyn zayaylyayuchy shto zychliva naladzhany da ih urad vyhodzyachy z vajskovaj patreby ryhtue perasyalenne armyan u novyya damy Sabranyya muzhchyny pamyashchalisya y turmu a potym vyvodzilisya z gorada y pustelnyya mescy i znishchalisya z vykarystannem agnyastrelnaj i halodnaj zbroi Potym zbiralisya staryya zhanchyny i dzeci yakim taksama pavedamlyali shto yany pavinny byc peraseleny Ih gnali kalonami pad kanvoem zhandaray Tyh hto ne mog pracyagvac isci zabivali vynyatki ne rabilisya navat dlya cyazharnyh zhanchyn Zhandary abirali pa magchymasci doygiya marshruty ci prymushali lyudzej isci nazad pa tym zha marshruce pakul ad smagi ci ad goladu ne pamiray aposhni chalavek Pershaya faza departacyi pachalasya z vysylannya armyan Zejtuna rusk i Dzyort yola rusk y pachatku krasavika 1915 goda 24 krasavika byli aryshtavana i departavana armyanskaya elita Stambula pad departacyi padpala taksama armyanskae naselnictva Aleksandrety i Adany 9 maya yrad Asmanskaj imperyi prynyay rashenne vyslac armyan ushodnyaj Anatolii z mescay kampaktnaga zhyccya Z za boyazyay shto armyane moguc supracoynichac z ruskaj armiyaj vysylanne pavinna byla zdzyajsnyacca na poydzen adnak u haose vajny gety zagad ne byy vykanany Paslya vanskaga paystannya pachalasya chacvyortaya faza departacyj pavodle yakoj pavinny byli byc vyslany yse armyane yakiya zhyli y prymezhnyh rayonah i Kilikii 26 maya 1915 goda Talaat pradstaviy Zakon pra departacyyu prysvechany baracbe z vystupoycami suprac urada y mirny chas Zakon byy zacverdzhany medzhlisam 30 maya 1915 goda Hoc armyane tam ne zgadvalisya bylo yasna shto zakon byy napisany pra ih 21 chervenya 1915 padchas aposhnyaga akta departacyi Talaat zagaday vyslac usih armyan bez vyklyuchennyay yakiya zhyli y dzesyaci pravincyyah ushodnyaga regiyona Asmanskaj imperyi z vynyatkam tyh hto byy pryznany karysnym dlya dzyarzhavy Departacyya zdzyajsnyalasya zgodna trom pryncypam 1 pryncyp dzesyaci pracentay pavodle yakoga armyane ne pavinny byli peravyshac 10 ad musulman u regiyone 2 kolkasc damoy departavanyh ne pavinna bylo peravyshac pyacidzesyaci 3 departavanym zabaranyalasya zmyanyac mescy ih pryznachennya Armyanam zabaranyalasya adkryvac ulasnyya shkoly armyanskiya vyoski pavinny byli znahodzicca na adleglasci ne mensh za pyac gadzin yazdy adna ad adnoj Nyagledzyachy na vymogu departavac usih armyan bez vynyatku znachnaya chastka armyanskaga naselnictva Stambula i Edzirne ne byla vyslana z boyazi shto zamezhnyya gramadzyane stanuc svedkami getaga pracesu Armyanskae naselnictva Izmira bylo vyratavana gubernataram Rahmi beem yaki lichyy shto vysylanne armyan nanyase smyarotny ydar pa gandli y goradze 5 lipenya mezhy departacyi byli yashche raz pashyrany za kosht zahodnih pravincyj Ankara Eskishehir i g d Kirkuka Masula daliny Eyfrata ipr 13 lipenya 1915 goda Talaat zayaviy shto departacyya byla pravedzena dlya kanchatkovaga rashennya armyanskaga pytannya shto faktychna aznachala znishchenne prablemy armyan u Asmanskaj imperyi Pershyya departacyi U syaredzine sakavika 1915 goda brytanska francuzskiya sily atakavali Dardanely U Stambule pachalisya padryhtoychyya imprezy dlya peranosu stalicy y Eskishehir i evakuacyi myascovaga naselnictva Bayuchysya daluchennya armyan da sayuznikay urad Asmanskaj imperyi mey namer pravesci departacyyu ysyago armyanskaga naselnictva pamizh Stambulam i Eskishehiram U gety zh chas adbylosya nekalki pasyadzhennyay centralnaga kamiteta na yakih kiraynik pradstaviy dovady dzejnasci armyanskih grup va yshodnyaj Anatolii Shakiru yaki scvyardzhay shto ynutrany vorag ne mensh nebyaspechny chym vonkavy vorag byli dadzeny pashyranyya paynamoctvy Pad kanec sakavika pachatku krasavika Admyslovaya arganizacyya pasprabavala arganizavac raznyu armyan u Erzurume i skiravala y pravincyi dlya antyarmyanskaj agitacyi najbolsh radykalnyh emisaray Icihat u tym liku Rashyd beya tureck Resit Bey yaki nadzvychaj zhorstkimi metadami uluchayuchy aryshty i katavanni shukay zbroyu y Dyyarbakyry a potym stay adnym z najbolsh fanatychnyh zabojcay armyan Taneram Akchamam rusk vykazvalasya versiya shto rashenne pra yseagulnuyu departacyyu armyan bylo prynyata y sakaviku adnak toj fakt shto departacyya sa Stambula tak i ne byla pravedzena mozha aznachac shto na toj momant lyos armyan usyo yashche zalezhay ad dalejshaga hodu vajny Nyagledzyachy na scvyardzhenni mladaturkay shto departacyi byli adkazam na nelayalnasc armyan na Ushodnim fronce pershyya departacyi armyan byli zdzejsnenyya pad kiraynictvam Dzhamalya ne y susednih z ushodnim frontam rayonah a z centra Anatolii y Siryyu Paslya parazhennya y egipeckaj kampanii yon acaniy armyanskae naselnictva i yak patencyyalna nebyaspechnae i vyrashyy zmyanic etnichny sklad padkantrolnaj yamu terytoryi na vypadak magchymaga pasoyvannya sayuznyh dzyarzhay upershynyu prapanavayshy departacyyu armyan Departacyya armyan pachalasya 8 krasavika z gorada Zejtun naselnictva yakoga stagoddzyami karystalasya chastkovaj nezalezhnascyu i znahodzilasya y kanfrantacyi z tureckimi yladami U yakasci nagody pryvodzilasya infarmacyya pra niby isnuyu sakretnuyu damoylenasc pamizh armyanami Zejtuna i rasijskim vajskovym shtabam adnak niyakih varozhyh dzeyannyay armyane Zejtuna ne raspachynali Armyane bezhancy lya cela myortvaga kanya y Dejr ez Zorskim kancentracyjnym lagery rusk U gorad byli yvedzenyya try tysyachy tureckih saldat Chastka maladyh muzhchyn Zejtuna uluchayuchy nekalkih dezerciray yakiya napali na tureckih saldat begla y armyanski manastyr i arganizavala tam abaronu znishchyyshy pavodle armyanskih krynic 300 saldat tureckiya pakazvayuc mayora i vosem saldat persh chym manastyr byy zahopleny Pavodle pavedamlennyay armyanskaga boku napad na saldat byy pomstaj za neprystojnyya pavodziny getyh saldat u armyanskih vyoskah Bolshasc armyanskaga naselnictva Zejtuna ne padtrymvala myacezhnikay lidary armyanskaj abshchyny perakonvali myacezhnikay zdacca i dazvolili yradavym vojskam raspravicca z imi Adnak tolki nevyalikaya kolkasc asmanskih uradoycay gatova byla pryznac layalnasc armyan bolshasc byla perakanana shto armyane Zejtuna supracoynichayuc z voragam Ministr unutranyh spray Talaat vykazay padzyaku za dapamogu armyanskaga naselnictva y zlove dezerciray armyanskamu patryyarhu Kanstancinopalya adnak u paznejshyh pavedamlennyah malyavay getyya padzei yak chastku agulnaga z zamezhnymi dzyarzhavami armyanskaga paystannya punkt gledzhannya shto padtrymlivaecca tureckaj gistaryyagrafiyaj Nyagledzyachy na toe shto asnoynae armyanskae naselnictva ne padtrymala supraciylenne asmanskaj armii yano tym ne mensh bylo departavana y Konyu i pustynyu Der Zor dze paznej armyan abo zabivali abo pakidali ginuc ad goladu i hvarob Usled za Zejtunam toj zha lyos spascig zhyharoy inshyh garadoy Kilikii Treba adznachyc shto getyya departacyi adbylisya da padzej u Vane yakiya asmanskiya ylady vykarystali y yakasci abgruntavannya antyarmyanskaj kampanii Dzeyanni asmanskaga yrada byli vyyayna neadpavednymi adnak yany yashche ne ahaplyali ysyu terytoryyu imperyi Departacyya armyan Zejtuna rastlumachvae vazhnae pytanne zvyazanae z terminami arganizacyi genacydu Nekatoraya chastka armyan byla vyslana y gorad Konya yaki znahodziysya dalyoka ad Siryi i Iraka mescay kudy paznej galoynym chynam departavalisya armyane Dzhamal scvyardzhay shto asabista vybray Konyu a ne Mesapatamiyu kab ne stvarac perashkod dlya transpartavannya boeprypasay Adnak paslya krasavika i za mezhami yurysdykcyi Dzhamalya chastka departavanyh armyan skiroyvalasya y Konyu shto mozha aznachac isnavanne plana departacyj uzho y krasaviku 1915 goda Vanskae paystanne Asnoyny artykul Vanskaya bitva Paslya parazy pad gorad Van uyaylyay strategichnuyu cikavasc yak dlya tureckaga tak i dlya ruskaga bakoy Z 1914 goda Dashnakcucyun yakaya mela znachny yplyy u goradze taemna nazapasila vyalikuyu kolkasc zbroi Paslya padyhodu rasijskih dobraahvotnikay pad kamandavannem Andranika rusk y Saraj rusk asmanskiya ylady zapatrabavali y dashnakay vydachy armyanskih dezerciray ucekachoy z tureckaj armii adrazali gorad ad telefonnaga pavedamlennya i zanyalisya paborami syarod myascovaga naselnictva yakiya y vyniku vylilisya y sutyknenni pamizh saldatami i chete musulmanskimi bandytami z adnago boku i armyanskimi grupami samaabarony z inshaj U lyutym 1915 goda gubernataram Vana adzinaj voblasci imperyi dze armyane skladali bolshasc byy pryznachany shvager Envera Dzheydet bej angl vyadomy svayoj shilnascyu da gvaltu Dzheydet bej tolki shto vyarnuysya z nyaydalaga pahodu y Persiyu i yago supravadzhali nekalki tysyach kurdskih i charkeskih neregulyarnyh saldat tak zvanyya batalyony myasnikoy Turecki yrad u kancy 1914 goda adznachay magchymasc paystannya y Vane scvyardzhayuchy shto armyan i nekatoryya persidskiya plyamyony y rayone Vana yzbrojvayuc voragi Turcyi Armyanskiya lidary Vana sprabavali supakoic ulady i vykazali pakornasc Dzheydetu U pachatku sakavika 1915 goda Dzheydet zapatrabavay u armyan Chataka rusk pad straham smyarotnaga pakarannya i departacyi sem yay padac usih muzhchyn ad 18 da 45 gadoy 4000 muzhchyn a taksama shmatlikih dezerciray u yakasci pracoynyh dlya armii Armyane padali tolki 400 chalavek a zamest astatnih prapanavali vyplacic tak zvany padatak na vyzvalenne dazvolenaya zakonam vyplata vyznachanaj grashovaj sumy nayzamen sluzhby y armii shto vyklikala nyazgodu Dzheydeta Yashche adzin incydent adbyysya kali Dzheydet adpraviy armyana tureckuyu grupu z vasmi chalavek u syalo Shadah dze treba bylo razabracca y gistoryi z pamyashchennem u turmu armyanina Pa daroze yse chatyry armyanskiya chleny grupy byli zabityya 17 krasavika Dzheydet skiravay batalyony myasnikoy dlya znishchennya armyan Chataka adnak nedyscyplinavanaya armiya napala na najblizhejshyya armyanskiya syoly Masavyya zabojstvy pachalisya 19 krasavika kali y navakolli Vana byli zabityya kalya 2500 armyan a y najblizhejshyya nekalki dzyon yashche kalya 50 tysyach Napady na armyan pravakavalisya shto paznej pryznavalasya dvuma general gubernatarami Vana Ibrahimam Arvasam i Hasanam Tashynam Musulmanam pad straham smerci zabaranyalasya baranic armyan Armyane Vana chakayuchy napadu nekalki tydnyay umacoyvali svayu chastku gorada i na pracyagu chatyroh tydnyay akazvali efektyynae supraciylenne Naselnictva armyanskaj chastki Vana skladala kalya 30 tysyach chalavek syarod yakih tolki 1500 byli yzbroenyya Zbroya chastkova vyrablyalasya samatuzhnym sposabam 16 maya kali rasijskaya armiya padyshla da Vana turki zmushanyya byli pajsci i rasijski general Nikalaey abvyasciy u Vane armyanski yrad Praz shesc tydnyay adstupili yzho rasiyane zabirayuchy tyh armyan hto mog pajsci Padzei y Vane ne meli zagadzya zaplanavanaga haraktaru armyane imknulisya padtrymac kalidor dlya patencyjnyh ucyokay u Persiyu a Dzheydet vykarystay represii dlya padaylennya armyanskaj pagrozy yakaya bachylasya yamu Yago dzeyanni ne byli typovymi dlya tago chasu U gety zh chas adbyvalisya paystanni kurday u rayone Bitlisa i asiryjcay u Bashkale rusk Pracyag departacyj Apisanne atamanskim chynoynikam Saidam Ahmedam pracedury vysylannya armyan z Trapezunda Spachatku asmanskiya chynoyniki adabrali dzyacej nekatoryh z ih sprabavay vyratavac amerykanski konsul u Trapezundze Musulmane Trapezunda byli papyaredzhanyya pra smyarotnae pakaranne za abaronu armyan Potym adluchyli daroslyh muzhchyn zayaviyshy shto yany pavinny yzyac udzel u pracah Zhanchyny i dzeci byli vyslanyya y bok Masula pad ahovaj i z garantyyami byaspeki paslya chago muzhchyny byli vyvezenyya za gorad i rasstralyanyya lya zagadzya vykapanyh ravoy Na zhanchyn i dzyacej arganizoyvalisya napady chetes yakiya rabavali i gvaltavali zhanchyn a potym zabivali Vajskoycy meli strogi zagad ne zaminac dzeyannyam chetes Adabranyya dzeci taksama byli vyslanyya i zabityya Dzeci na apecy amerykanskaga konsula byli adabranyya niby dlya adprayki y Sivas vyvezenyya y mora na lodkah potym zakolatyya cely pagruzhanyya y myashki i skinutyya y mora Praz nekalki dzyon nekatoryya cely byli znojdzenyya na beraze lya Trapezunda U lipeni 1915 goda Saidu Ahmedu zagadali supravadzhac aposhni kanvoj armyan z Trapezunda yaki skladaysya sa 120 muzhchyn 400 zhanchyn i 700 dzyacej Spachatku z kanvoyu byli adabranyya yse muzhchyny paznej Saidu Ahmedu pavedamili shto yany yse byli zabityya Uzdoyzh darog znahodzilisya tysyachy cel armyan Nekalki grup chetes sprabavali yzyac z kanvoyu zhanchyn i dzyacej adnak Said Ahmed admaylyaysya vydavac im armyan Pa daroze yon pakinuy kalya 200 dzyacej musulmanskim sem yam yakiya pagadzilisya klapacicca pra ih U Kemahe Said Ahmed atrymay zagad kanvayavac armyan datul pakul yany ne pamruc Yamu atrymalasya yklyuchyc getu partyyu armyan u grupu shto prybyla z Erzuruma yakoj kamandavay pradstaynik zhandarmeryi Mahamed Efendzi Efendzi paznej pavedamiy Said Ahmedu shto geta grupa byla dastaylena na berag Eyfrata dze byla adluchana ad kanvoyu i znishchana bandami chetes Prygozhyya armyanskiya dzyaychyny sistematychna publichna gvaltavalisya a potym zabivalisya u tym liku i trapezundskimi chynoynikami U yakasci arganizataray zabojstvay armyan Said Ahmed nazvay u Erzurume Behaedzina Shakira u Trapezundze Nail beya u Kemahe chlenay parlamenta ad Shtaby chetes znahodzilisya y Kemahe Kali agulnaya departacyya i ne byla zagadzya zaplanavana tym ne mensh paslya narad u sakaviku 1915 goda pradstayniki razgarnuli agitacyyu za masavyya zabojstvy armyan Padzei y Vane i zabojstva zgodna aficyjnaj tureckaj statystycy 150 000 musulman Halil Berktaj dae acenku y 12 000 zabityh armyanami musulman va ysyoj ushodnyaj Anatolii za 1915 god taksama byli vykarystanyya asmanskimi yladami yak padstava dlya antyarmyanskih dzeyannyay 24 krasavika y Kanstancinopali byli aryshtavanyya 235 bachnyh armyan yakiya potym byli saslanyya Usled za getym adbyysya arysht 600 armyan potym yashche 5000 Bolshasc z ih byla zabita y navakolli Stambula Getyya dzeyanni ne byli sankcyyanavanyya yakim nebudz zakonam a y gutarcy z paslom ZShA Talaat haraktaryzavay getyya dzeyanni yak samaabaronu 30 maya 1915 goda savetam ministray Asmanskaj imperyi byy prynyaty zakon pra vysylanne pavodle yakoga vajskovae kamandavanne bylo ypaynavazhana dushyc uzbroenae supraciylenne naselnictva i departavac padazravanyh u zdradze i shpiyanazhy Dlya nadannya zakonnasci zgadvalisya ahova vyslanyh i kampensacyya zgublenaj mayomasci adnak na sprave nivodnaya z getyh umoy ne vykonvalasya Galoynuyu rolyu y znishchenni armyan igrala razmeshchanaya y Erzurume Admyslovaya arganizacyya yakaya nalichvala da 34 000 chlenay i y znachnaj stupeni skladalasya z chetes vypushchanyh z turmay zlachyncay Admyslovaya arganizacyya padnachalvalasya nepasredna Talaatu Upershynyu yana vyyavila syabe y represiyah suprac armyan u snezhni 1914 goda y rayonah pakinutyh rasijskimi vojskami za paygoda da padzej u Vane shto pasluzhyli aficyjnaj prychynaj departacyi armyan Aktyyny ydzel u masavyh zabojstvah prynyay taksama yaki yznachalvay specsluzhby krainy i stvaryy admyslovyya eskadrony smerci 18 krasavika y navakolli Erzuruma adbyysya masavy turecki mityng na yakim armyan zvinavacili y zdradze a musulman yakiya dapamagali im papyaredzili pra toe shto yany taksama padzelyac lyos armyan Na pracyagu nastupnyh tydnyay armyane erzurumskaj voblasci stali ab ektam seryi napaday turkay U syaredzine maya adbylasya raznya y Hynyse rusk i yago navakolli dze byli zabityya 19 000 armyan Armyane z inshyh vyosak voblasci departavalisya y Erzurum bolshasc z ih pamerla ad goladu smagi i znyasilennya a tyh hto zastalisya zhyvymi skidali y raku sa shilay cyasniny Kemah Bolshasc z 65 tysyach armyanskih zhyharoy Erzuruma y cherveni lipeni 1915 goda byla departavana i zabita y cyasnine Kemah astatnih departavali y Alepa i Masul dze nekatorym udalosya vyzhyc U Erzurume byli pakinutyya kalya 100 armyan yakiya pracavali na vazhnyh vajskovyh ab ektah Armyane taksama galoynym chynam byli vyrazanyya y cyasnine Kemah U armyan yashche adnago gorada Erzurumskaj voblasci spachatku adabrali groshy i maladyh dzyaychyn dayshy garantyyu byaspeki potym na ih napali chetes Tyh hto sprabavali begchy nazad u Erzindzhan rasstrelvali zhandary Zhanchyny i dzeci z Ardu byli pagruzhanyya na barzhy pad padstavaj transpartavannya y Samsun a potym vyvezenyya y mora i vykinutyya za bort Padchas trybunala 1919 goda nachalnik palicyi Trapezunda pakazay shto adpraylyay maladyh armyanak u Stambul u yakasci padarunka gubernatara voblasci lidaram Icihat Padpali pad gvalt dzyaychyny armyanki z balnicy Chyrvonaga paymesyaca dze gubernatar Trapezunda gvaltavay ih i trymay u yakasci nalozhnic Paydnyovaya chastka tureckaj Armenii chyscilasya ad armyan Dzheydetam i yago batalyonami myasnikoy tur Nyagledzyachy na zakonapasluhmyanyya pavodziny armyan Dzheydet spachatku zapatrabavay u ih vykup a potym pavesiy mnogih z ih 25 lipenya gorad byy atochany vojskami Dzheydeta i paslya nyadoygaj ablogi armyanskaya chastka gorada kapitulyavala Muzhchyny byli zabityya maladyya dzyaychyny addadzenyya myascovym turkam i kurdam astatnyae armyanskae naselnictva adpraylena na poydzen i patoplena y Tygry Usyago y Bitlise byli zabityya kalya 15 000 armyan ih damy byli peradadzenyya tureckim i kurdskim muhadzhyram Adnachasova bylo vyrazana armyanskae naselnictva y syolah vakol Bitlisa Paslya Bitlisa Dzheydet adpraviysya y rayon Musha rusk dze paslya majskih napaday turkay i kurday na armyan dzejnichala chasovae peramir e Paslya prybyccya sil Dzheydeta y voblasc pachalisya katavanni lidaray armyanskaj abshchyny muzhchynskae naselnictva bylo zakolata shtykami zhanchyny i dzeci sagnanyya y stajnyu i spalenyya zhyycom Potym Dzheydet i turecka kurdskiya atrady napali na armyan yakiya baranilisya pakul u ih ne skonchylisya boeprypasy i ezha U garadah na yzbyarezhzhy Chornaga mora armyan zagruzhali na karabli a potym tapili Znishchennyu byli padvergnutyya taksama armyane pratestanckaj i katalickaj kanfesij U Harpuce razam z 13 tysyachami armyanskih saldat byli zabityya studenty i vykladchyki Eyfrackaga kaledzha zasnavanaga amerykanskimi misiyanerami Taya zh dolya spascigla armyan Merzifona rusk u yakim pad kiravannem amerykanskih pratestanckih misiyaneray dzejnichay Anatalijski koledzh Paslya vysylannya bolshasci z 12 tysyach armyan Marsavana prezident kaledzha praz amerykanskaga pasla damogsya garantyj byaspeki dlya chlenay kaledzha ad Envera i Talaata adnak gubernatar akrugi zayaviy shto yamu nichoga nevyadoma pra garantyi i departavay astatnih armyan u pustynyu dze yany i pamerli Padpali pad vysylanne i armyane Ankary bolshasc z yakih prynalezhala da katalickaj kanfesii Z uspaminay Takui Levanyan 1900 goda naradzhennya Ad Palu rusk da Tygranakerta Dyyarbekir nas mocna muchyli i my velmi pakutavali Ne bylo vady i ezhy U mayoj maci bylo shtosci y torbe yana davala nam kryhu chas ad chasu My ishli yves dzen ad 10 da 15 dzyon Na nagah uzho ne zastavalasya abutku Nareshce my dasyagnuli Tygranakerta Tam my pamylisya lya vady razmachyli nyashmat suhoga hleba yaki y nas byy i z eli Prajshla chutka shto gubernatar patrabue ad armyan velmi prygozhuyu 12 gadovuyu dzyaychynku Unachy yany pryjshli z lihtarami shukayuchy takuyu dzyaychynu Yany znajshli yae adabrali y rydayuchaj maci i skazali shto vernuc yae potym Paznej yany vyarnuli dzicyo amal myortvae u zhudasnym stane pakinuyshy yago na kalenah maci Maci guchna galasila i dzicyo ne vynesshy tago shto adbylosya pamyorla Zhanchyny ne magli supakoic yae Nareshce zhanchyny pasprabavali vyryc yamu z dapamogaj prylady adnago zhandara i pahavali dzyaychynku Tam byla vyalikaya scyana i maya maci i nekalki zhanchyn napisali na yoj Tut pahavana Shushan U adroznenne ad ranejshyh departacyj yakiya adroznivali nevinavatyh z punktu gledzhannya ylad armyan ad vinavatyh u mezhah myascovyh armyanskih abshchyn departacyi z Kilikii yzho ne rabili adroznennya pamizh armyanskimi revalyucyjnymi i layalistychnymi supolnascyami Getyya departacyi ne zalezhali taksama ad blizkasci da myazhy i tychylisya ysih armyan Asmanskaj imperyi Getym departavanym ne padavalasya ezha shto aznachala faktychnuyu smerc ad goladu Im ne zabyaspechvalasya abarona i pa daroze yany padpadali pad rabavanni i gvalt neregulyarnyh asmanskih sil kurdskih charkeskih i inshyh musulmanskih plyamyon u vyniku chago da kanchatkovaga punkta y pustyni dahodzili kalya 20 Toe zh samae adbyvalasya z armyanami ysyoj Ushodnyaj Anatolii Armyane zahodnih pravincyj adnosna besperashkodna dajshli da Der Zora dze paslya y bolshasci pamerli ci byli zabityya Lichycca shto praktyka agulnaga razburennya armyanskih abshchyn Anatolii pachalasya 24 krasavika 1915 goda kali byli aryshtavanyya i departavanyya y Ankaru lidary armyanskaj abshchyny Kanstancinopalya Da syaredziny chervenya amal use yany byli zabityya A da getaga chasu yzho byli amal calkam znishchanyya armyanskiya abshchyny Bitlisa i Erzuruma 9 chervenya ministerstva ynutranyh spray skiravala gubernataru Erzuruma vymogu pradac mayomasc departavanyh armyan vyartanne yakih uzho ne chakalasya Cyagam leta 1915 goda areal departacyj pashyraysya uluchayuchy rayony suchasnaj Siryi Pavodle plana departacyj armyane ne pavinny byli peravyshac 10 myascovaga naselnictva shto adlyustroyvala strah mladaturkay perad kancentracyyaj armyan Yosc i padstavy merkavac shto zabojstvy da 150 000 chalavek u lagerah vakol pustyni Der Zor byli zdzejsnenyya charkesami chachencami i arabami kab ne dapuscic zboru vyalikaj kolkasci armyan u adnym mescy Adno z samyh yarkih svedchannyay razaniny pakinuli chatyry arabskiya atamanskiya chynoyniki yakiya perajshli na bok rasiyan i paznej raskazali padrabyaznasci departacyi Marku Sajksu rusk Tak pavodle sloy lejtenanta Saida Ahmeda Muhtera Al Baadzha yaki znahodziysya y Trapezundze y 1915 godze yon veday shto vysylanne armyan aznachae raznyu i yamu byy vyadomy aficyjny zagad rasstrelvac dezerciray bez suda Lejtenant Said Ahmed pavedamiy shto y sakretnym zagadze zamest slova dezerciray bylo armyan shto svedchyc pra razumenne centralnaj uladaj zlachynnasci svaih dzeyannyay i zhadanne ih shavac Zabojstvy armyan supravadzhalisya rabavannyami i kradzyazhom Pavodle svedchannya gandlyara Mehmeta Ali tureck Mehmed Ali Asent Mustafa i gubernatar Trapezunda Dzhamal Azmi prysvoili armyanskih kashtoynascej koshtam ad 300 000 da 400 000 tureckih zalatyh funtay na toj momant kalya 1 500 000 dolaray ZShA Amerykanski konsul u Alepa dakladvay u Vashyngton shto y Turcyi dzejnichala giganckaya shema rabavannya Konsul u Trapezundze pavedamlyay shto shtodnya nazirae yak natoyp tureckih zhanchyn i dzyacej ishoy za palicyyaj yak scyarvyatniki i zahoplivay usyo shto mog panesci i shto dom kamisara Icihat u Trapezundze poyny zolatam i kashtoynascyami yakiya skladayuc yago dolyu ad rabavannyay Da kanca leta 1915 goda znachnaya chastka armyanskaga naselnictva imperyi byla zabita Nyagledzyachy na sproby asmanskih ulad geta shavac ucekachy yakiya dabralisya da Eyropy raskazali pra vynishchenne armyanskaga naselnictva 27 krasavika 1915 goda armyanski katalikos rusk zaklikay ZShA i Italiyu ymyashacca z metaj spynic raznyu Sayuznyya dzyarzhavy publichna asudzili raznyu armyan turkami i kurdami pry paturalnictve asmanskih ulad adnak va ymovah vajny ne magli nichoga zrabic dlya realnaga ablyagchennya ih lyosu U Vyalikabrytanii paslya aficyjnaga rassledavannya byla vypushchana kniga dakumentay Staylenne da armyan u Asmanskaj imperyi u Eyrope i ZShA pachaysya zbor srodkay dlya ycekachoy Znishchenne armyan u centralnaj i zahodnyaj Anatolii pracyagvalasya i paslya zhniynya 1915 goda Rasijskiya ylady i gramadskasc raspachynali vysilki pa padavanni gumanitarnaj dapamogi ycekacham spachatku tolki hrysciyanam a z vyasny 1916 gady i musulmanam dlya chago bylo arganizavana admyslovae vedamstva na chale z generalam Mihalam Tamamshovym Pry spryyanni Userasijskaga sayuza garadoy byla arganizavana setka straynej na akupavanyh rasijskaj armiyaj terytoryyah Tym ne mensh peravazhali vajskovyya merkavanni tak u zhniyni 1916 goda kamanduyuchy Kaykazskaj armiyaj rusk general Yudzenich zabaraniy armyanskim ucekacham vyartacca na pakinutyya imi zemli vyartanne zhyharoy na zanyatyya nami y Turcyi zemli zaychasnae bo yskladnic i bez tago skladanae pytanne pastavak harchu y getyya regiyony astatnyae zh naselnictva bylo skiravana na selskagaspadarchyya pracy y nepasrednym tyle dlya patreb armii Paznej general gubernatar akupavanyh rayonay general Pyashkoy taksama publichna abgruntoyvay getu zabaronu nezhadannem pravakavac nepazhadanuyu paniku i nepatrebnyya ahvyary mayuchy na yvaze dosved evakuacyi rasijskaj armiyaj u zhniyni 1916 goda perad tureckim nastuplennem 50 tysyach armyan z Vana i y Basen i Ygdyr rusk paslya evakuacyi rasijskiya ylady sutyknulisya z prablemaj zabespyachennya perasyalencay harchami i medykamentami U suvyazi z harchovaj prablemaj vyasnoj 1915 goda Yudzenich vystupiy taksama z prapanovaj perasyalic na kinutyya kurdami rayony Alashkerta rusk Dyyadyna i Bayazeta rusk kazakoy yakiya naroyni z armyanami pavinny byli by zabyaspechvac praviziyaj 4 y kazachy korpus shto byyshy padtrymana na slovah gramadzyanskaj administracyyaj tak i ne bylo zreshty realizavana Yak i na inshyh frantah rasijskaya armiya z vajskovyh merkavannyay praktykavala i prymusovyya lakalnyya departacyi myascovaga naselnictva tak kalya Erzuruma byli vyselenyya bolsh za 10 tysyach armyan z dzesyaciverstavoj pryfrantavoj zony nepasredna y rayon gorada shto yashche bolsh pagorshyla situacyyu z harchami Pratesty armyanskaga naselnictva vyklikala i prynyatae y cherveni 1915 goda rashenne kamanduyuchaga Ararackim atradam general mayora Nikalaeva rusk dazvolic kurdam iznoy pasyalicca y navakolli Vana Aproch perasyalennyay armyanskaga naselnictva rasijskimi yladami yakiya perasledvali vajskovyya i gumanitarnyya mety general gubernatar Pyashkoy rusk planavay i mashtabnuyu akcyyu departacyyu ysih armyan da yshodu ad vozera Van a kurday da poydnya u rayonah Trapezunda i Erzuruma dazvalyalasya prazhyvanne tolki tyh armyan yakiya zhyli y getyh regiyonah u davaenny chas pavinen byy byc ustalyavany rezhym aparteidu z paasobnym prazhyvannem roznyh nacyyanalnascej Gety plan zreshty taksama ne byy azhyccyoyleny Medycynskiya eksperymenty nad armyanami U yakasci adnago z apraydannyay znishchennya atamanskih armyan vykarystoyvalasya biyalagichnae abgruntavanne Armyane nazyvalisya nebyaspechnymi mikrobami im prysvojvaysya nizhejshy biyalagichny status chym musulmanam Galoynym prapagandystam getaj palityki byy doktar Mehmet Rashyd rusk gubernatar Dyyarbekira rusk yaki pershym rasparadziysya prybivac padkovy da nog departavanyh Rashyd praktykavay taksama raspyacce armyan imituyuchy raspyacce Hrysta Aficyjnaya tureckaya encyklapedyya 1978 goda haraktaryzue Rashyda yak vydatnaga patryyota Adsutnasc prymalnyh pobytavyh umoy i medykamentay pryvyala da pashyrennya y tureckaj armii epidemij shto zabrali zhyccyo kozhnaga dzyasyataga saldata Pavodle dyrektyvy lekara Trecyaj armii Teyfika Salima tur dlya raspracoyki vakcyny suprac sypnoga tyfu rusk y centralnaj balnicy pravodzilisya eksperymenty nad armyanskimi saldatami i kadetami vajskovyh vuchylishchay bolshasc z yakih zaginula Uskosnyya svedchanni pakazvayuc na ydzel u getyh eksperymentah i Eksperymenty nepasredna pravodziy prafesar medycynskaj shkoly Stambula Hamdzi Suat Aknar tur yaki yvodziy pacyentam kroy zarazhanuyu tyfam Paslya skanchennya vajny padchas razglyadu getaj spravy stambulskim trybunalam Hami Suat byy zmeshchany y kliniku medycynskaj shkoly na prymusovae lyachenne z prychyny vostraga psihozu Syonnya y Turcyi Hamdzi Suat lichycca zasnavalnikam tureckaj bakteryyalogii i yamu prysvechany memaryyalny dom muzej u Stambule Yago eksperymenty byli yhvalenyya galoynym sanitarnym inspektaram Atamanskih uzbroenyh sil Sulejmanam Numanam tureck Suleyman Numan Eksperymenty vyklikali pratesty nyameckih lekaray u Turcyi a taksama nekalkih tureckih urachoy Adzin z ih Dzhamal Hajdar tureck Cemal Haydar yaki asabista prysutnichay pry eksperymentah u adkrytym lisce ministru ynutranyh spray u 1918 godze aharaktaryzavay eksperymenty yak varvarskiya i navukovyya zlachynstvy Hajdara padtrymay galoyny yrach balnicy Chyrvonaga paymesyaca Erzindzhana doktar Salahedzin yaki prapanavay uladam dapamogu y vyshuku vinavatyh u arganizacyi i pravyadzenni medycynskih eksperymentay Ministerstva abarony adhilila getyya abvinavachanni y svoj adras adnak Hajdar i Salahedzin pacverdzili svedchanni Hajdar paytaryy pra zabojstvy sotnyay armyan u vyniku medycynskih eksperymentay a pavodle zayavy Salahedzina na yago cisnuli z metaj prymusic yago zamoyknuc U vyniku palitychnaj blytaniny perahodnaga peryyadu arganizataram eksperymentay udalosya pazbegnuc kary Hami Suat paslya apublikavay vyniki svaih dasledavannyay dze apisvalisya eksperymenty nad asudzhanymi zlachyncami U vyniku rassledavannya pravedzenaga vaennym trybunalam 1919 goda angl stali taksama vyadomyya fakty atruchvannya armyanskih dzyacej i cyazharnyh zhanchyn kiraynikom sanitarna gigienichnyh sluzhbay i departamenta ahovy zdaroyya Trapezunda Ali Sejbam tureck Ali Saib Tyh hto admaylyaysya prymac yad silkom prymushali prymac yago ci tapili y mory Vyzhyyshyh paslya departacyi armyan yakiya dabralisya da lageray u Mesapatamii Sejb zabivay uvodzyachy im smyarotnuyu dozu morfiyu ci atrutnyh rechyvay Francuzskiya i tureckiya svedki pacvyardzhali fakty atruchvannya dzyacej u balnicah i shkolah Sejbam vykarystoyvalisya taksama mabilnyya paravyya lazni tureck Etuv u yakih dzyacej zabivali peragretaj paraj Abarona armyan Asnoyny artykul Armyanskae naselnictva yakoe zhylo y rayone gary Musa Dag nedalyoka ad Antyyohii pradbachachy znishchenne u lipeni 1915 goda zbegla ad ulad u gory i tam arganizavala paspyahovuyu abaronu adbivayuchy ataki asmanskih vojskay sem tydnyay Kalya 4000 chalavek byli vyratavanyya francuzskim vajskovym sudnam i vyvezenyya y Port Said Chastka abaroncay ystupila y francuzski Ushodni legiyon rusk i asabliva vyyavila syabe y bitve suprac turkay pry Arary y 1918 godze Pra abaronu Musa Daga napisana shyroka vyadomaya kniga Franca Verfelya Sorak dzyon Musa Daga rusk Bujnyya arganizavanyya supraciylenni byli taksama va Urfe rusk Mushy arm Sasune arm i Vane Vystupy turkay i nemcay suprac znishchennya armyan Teador Ruzvelt prezident ZShA 1901 1909 Zhah shto ahapiy armyan fakt U znachnaj stupeni geta vynik palityki pacyfizmu yakoj prytrymlivaysya gety narod na pracyagu aposhnih chatyroh gadoy armyanskaya raznya najbolshae zlachynstva getaj vajny i kali y nas ne atrymaecca vystupic suprac Turcyi znachyc my paturaem im Dasledavanni dapamogi armyanam z boku musulman abcyazharanyya bo dapamoga armyanam u mnogih vypadkah karalasya smercyu i adpavedna havalasya Tym ne mensh vyadomyya shmatlikiya vypadki vyratavannya armyanskih dzyacej tureckimi sem yami a taksama vypadki pratestay asmanskih chynoynikay yakiya admaylyalisya brac udzel u zabojstvah armyanskaga naselnictva Suprac departacyi armyan vystupili kiraynik gorada Alepa Mehmed Dzhalyal bej rusk yaki zayaviy shto armyane baronyacca i shto prava zhyc naturalnae prava kozhnaga chalaveka i zabaraniy lyubyya represii suprac armyanskaga naselnictva a taksama gubernatary Smirny Rami bej i Adryyanopalya Hadzhy Adyl bej Dzhalyal bej u cherveni 1915 goda byy adhileny ad kiravannya goradam Kamandzir kancentracyjnaga lagera y pustyni Der Zor Ali Sued Bej yaki sprabavay palegchyc dolyu armyan byy ssunuty z pasady a na yago mesca byy pastayleny Zeki bej yaki vyyaylyay da armyan vyluchnuyu zhorstkasc Adzin z lidaray mladaturkay Dzhamal pasha u svaih memuarah pisay pra toe shto yon pryjshoy u zhah ad zlachynstvay suprac armyan i sprabavay zmyakchyc ih dolyu adnak gistoryki sumnyavayucca y praydzivasci getyh vykazvannyay Pradstayniki sayuznaga turkam nyameckaga boku y bolshasci pasiyna paturali represiyam suprac armyan Nyamecki pasol baron fon Vangenhajm nyagledzyachy na padrabyaznuyu karcinu shto pakazvalasya yamu konsulami pratestavay tolki suprac drobnyh parushennyay I tolki treci paslya fon Vangenhajma nyamecki pasol graf fon Volf Meternih acaniy dzeyanni yak shavinizm skiravany na znishchenne armyan Nyamecki misiyaner zdoley navedac Stambul u 1915 godze adnak yago prosby da Envera pra abaronu armyan zastalisya bez adkazu Pa vyartanni y Germaniyu Lepsius bez asablivaga pospehu sprabavay prycyagnuc gramadskuyu yvagu da stanovishcha armyan u Turcyi Doktar Armin Vegner angl yaki sluzhyy u Turcyi pry feldmarshale fon Golcy sabray vyaliki arhiy fatagrafij Yago fatagrafiya armyanskaj zhanchyny yakaya idze pad tureckim kanvoem stala adnym sa znakay genacydu armyan U 1919 godze Vegner napisay list prezidentu ZShA Vilsanu u yakim pavedamiy vyadomyya yamu padrabyaznasci znishchennya armyan Marcin Nipazh nyam Martin Niepage nyamecki vykladchyk tehnichnaj shkoly y Alepa u knize 1916 goda pakinuy apisanni varvarskih zabojstvay armyan Reshtki zabityh armyan fatagrafiya apublikavana y 1918 godze y knize pasla ZShA Armyane znishchanyya y Alepa Kalona armyan ruhaecca pad uzbroenaj ahovaj Krasavik 1915 godaKarta asnoynyh rayonay znishchennya armyanskaga naselnictva Kancentracyjnyya lageryAsmanskaya imperyya i Respublika Armenii y 1918 1923 gadahGl taksama i Respublika Armenii Pa ymovah Mudraskaga peramir ya sayuznyya dzyarzhavy abavyazvalisya pakarac turkay i yznagarodzic armyan Nastojvayuchy na kantroli nad strategichnymi shlyahami vyzvalenni vaennapalonnyh i syhodze tureckih vojskay z Zakaykazzya Brytaniya pagadzilasya zamyanic patrabavanne vyvadu tureckih vojskay z shasci armyanskih vilaetay na prava sayuznikay uvesci y getyya vilaety vojski y vypadku hvalyavannyay Tym ne mensh sayuznyya krainy ne zbiralisya vykonvac gety punkt dagavora Pry evakuacyi z Eryvanskaj voblasci tureckaya armiya zrabavala i vyvezla ysyo shto magchyma zapasy harchay hatnyae bydla prylady pracy adzenne meblyu i navat dzvery vokny i chygunachnyya shpaly Kali armyanskaya armiya y snezhni 1918 goda zanyala Aleksandropal na chyguncy ne bylo nivodnaga lakamatyva ci chygunachnaga vagona Zima 1918 1919 goda y pazbytaj harchay adzennya i medykamentay Armenii supravadzhalasya masavaj gibellyu lyudzej Vyzhyyshyya va ymovah goladu i marozu stanavilisya ahvyarami U vyniku zaginuli amal 200 000 armyan g zn 20 naselnictva Armenii U 1919 godze pry naradzhalnasci 8 7 smyarotnasc skladala 204 2 chalaveki na 1000 zhyharoy Dzeyanni asmanskaj armii pry adstuplenni z Armenii nekatorymi gistorykami rascenvayucca yak pracyag genacydu Praces vygnannya i znishchennya tureckih armyan zavyarshyysya seryyaj vajskovyh kampanij u 1920 godze suprac ucekachoy yakiya vyarnulisya y Kilikiyu i y chas razni y Smirne rusk kali vojski pad kamandavannem Mustafy Kemalya vyrazali armyanski kvartal u Smirne a potym pad ciskam zahodnih dzyarzhay dazvolili evakuyavacca zhyvym Sa znishchennem armyan Smirny aposhnyaj acalelaj kampaktnaj abshchyny armyanskae naselnictva Turcyi praktychna spynila isnavanne na svayoj gistarychnaj radzime Ucekachy shto zastalisya zhyvymi rasseyalisya pa svece utvaryyshy dyyaspary y nekalkih dzyasyatkah krain Sprechnyya pytanni Demagrafiya terminy i prynyacce kanchatkovaga rashennya Armyanskae naselnictva Turcyi Adnym z najbolsh sprechnyh pytannyay z yaylyaecca kolkasc ahvyar adkaz na yago chasta zalezhyc ad palitychnyh peravag Dakladny padlik liku ahvyar nemagchymy a acenka gruntuecca na yskosnyh prykmetah i svedchannyah Adnoj z takih prykmet z yaylyaecca kolkasc armyanskaga naselnictva Asmanskaj imperyi Z momantu yzniknennya armyanskaga pytannya demagrafichnaya vaga armyan stala y Turcyi pytannem palitychnym zaklikanym pakazac shto armyane skladali tolki nyaznachnuyu menshasc syarod musulmanskaga naselnictva Pad uplyvam reform u 1864 1866 gadah Erzurumski vilaet rusk byloe gubernatarstva Ermenistan byy padzeleny na sem chastak yakimi kiravali mutasheryfy tureck Mutasarrif Chastka terytoryj Erzurumskaga vilaeta byla peradadzena pravincyi Dyyarbakyr Tym ne mensh armyane skladali znachnuyu dolyu naselnictva vilaeta i y 1878 godze Erzurumski vilaet shlyaham vydalennya celyh rayonay ad yago i dadannya inshyh byy padzeleny na chatyry vilaety Erzurum Van Hakkary i Mush U 1886 godze Porta padzyalila Armyanskae nagor e getym razam na drabnejshyya administracyjnyya adzinki Aposhnyae perakrojvanne rayonay adbylosya y 1895 godze vosem vilaetay byli ab yadnanyya y shesc novyh administracyjnyh adzinak Pry demagrafichnyh padlikah asmanski yrad lichyy asobna artadaksalnyh armyan ad armyan katalikoy i armyan pratestantay ad grekay i siryjcay u toj chas zha turki turkamany rusk kurdy kyzylbashy rusk ezidy i insh lichylisya supolna Prafesar Izrael Charni rusk Genacyd armyan harakterny y mnogih adnosinah u tym liku i tamu shto y kryvavym XX stagoddzi yon byy rannim prykladam masavaga genacydu yaki mnogiya pryznayuc yak repetycyyu Halakostu Pershy perapis naselnictva y Asmanskaj imperyi 1844 goda pakazay kalya 2 000 000 armyan u Aziyackaj Turcyi U 1867 godze na Susvetnaj vystaycy y Paryzhy kiraynictva imperyi zayavila pra 2 000 000 armyan u Maloj Azii i 400 000 u eyrapejskaj Turcyi Pavodle dadzenyh armyanskaga patryyarhatu u 1878 godze kolkasc armyan u Asmanskaj imperyi skladala 3 000 000 400 000 u eyrapejskaj Turcyi 600 000 u zahodnyaj Maloj Azii 670 000 u vilaetah Sivas Trapezund Kajsery i Dyyarbakyr i 1 330 000 na Armyanskim nagor i U aficyjnym perapise 1881 1893 gadoy lik armyan rezka padae da 1 048 143 chalavek Navat z ulikam strat u 1878 godze Karsa i Ardahana rusk takoe zmyanshenne kolkasci armyan mozhna vytlumachyc tolki manipulyacyyami z lichbami Shtogodnikam asmanskaga yrada tureck Salname za 1882 god padatak shto vyplachvaysya nemusulmanskimi muzhchynami byy vylichany y pamery 462 870 adnak pavodle tago zh shtogodnika savet ministray Turcyi chakay pastuplennyay ad getaga padatku ydvaya bolsh shto yskosna pacvyardzhae zanizhenne kolkasci nemusulmanskaga naselnictva ydvaya Aficyjny perapis pakazvay adsutnasc armyan u nekatoryh garadah u dachynenni da yakih veragodna vyadoma pra ih nayaynasc Asmanski perapis 1907 1908 gadoy vyklikae tyya zh pytanni shto i papyaredni Zgodna z getym perapisam armyanskae naselnictva Erzuruma i Vana zastalosya tym zha nyagledzyachy na razaninu 1894 1896 gadoy Rajmond Kevarkyan padrabyazna analizuyuchy demagrafichnyya dadzenyya myarkue shto gety perapis ne mey dachynennya da realnaga padliku armyanskaga naselnictva i tolki paytaryy dadzenyya papyarednyaga perapisu yakiya u svayu chargu byli zanizhany ydvaya U 1912 godze armyanskaya patryyarhiya acanila kolkasc armyan u vilaetah Van Bitlis Elyazyg Dyyarbakyr i Erzurum u 804 500 chalavek U 1914 godze patryyarhiya pravyala bolsh dakladnyya padliki yakiya pakazali 1 845 450 armyan na terytoryi imperyi Zmyanshenne armyanskaga naselnictva bolsh chym na milyon mozhna vytlumachyc razaninaj 1894 1896 gadoy ucyokami armyan z Turcyi i gvaltoynym zvarotam u islam Aproch tago perapis ne byy poynym bo perapischyki patryyarhii ne meli dostupu da ysih armyananaselenyh punktay asabliva kali yany kantralyavalisya kurdskimi plyamyonami Najbolsh pakazalna geta dlya vilaeta Dyyarbakir armyanskae naselnictva yakoga pavodle aficyjnyh dadzenyh skladala 73 226 chalavek pavodle padlikay patryyarhii 106 867 a vyasnoj 1915 goda z vilaeta byli departavanyya 120 000 armyan Aficyjnaya asmanskaya statystyka acenvala armyanskae naselnictva imperyi y 1915 godze y 1 295 000 chalavek Pavodle Brytaniki isnuyuc acenki ad 1 mln da bolsh chym 3 5 mln Suchasnyya acenki armyanskaga naselnictva Asmanskaj imperyi vagayucca pamizh 1 500 000 i 2 500 000 chalavek Kolkasc ahvyar Armyanskiya siroty y sneze chakayuc u charze dlya prynyaccya y prytulak Fota Kankretnaya acenka kolkasci ahvyar mozha zalezhac ad uzyataj za asnovu acenki agulnaj kolkasci armyanskaga naselnictva gl Armyanskae naselnictva Turcyi Yashche adnym parametram shto yplyvae na acenku kolkasci ahvyar z yaylyaecca peryyad chasu yaki razglyadaecca yak pracyaglasc genacydu suchasnyya acenki vagayucca pamizh nyapoynym 1915 godam i peryyadam z 1915 pa 1923 god 28 verasnya 1915 goda gubernatar Dyyarbakyra Rashyd bej u telegrame Talaatu pavedamlyay shto yon vyslay z voblasci 120 000 armyan tym chasam yak aficyjnaya asmanskaya statystyka pakazvala amal udvaya menshy lik U zhniyni 1915 goda Enver pasha pavedamiy Ernstu Yakhu nyam Ernst Jackh pra 300 000 zaginulyh armyan Zgodna byli zabityya kalya 1 milyona armyan u 1919 godze Lepsius peraglyadzey svayu acenku da 1 100 000 chalavek Pavodle yago dadzenyh tolki padchas asmanskaga yvarvannya y Zakaykazze y 1918 godze byli zabityya ad 50 da 100 tysyach armyan Ernst Zomer angl z Nyameckaga sayuza dapamogi nyam Deutscher Hilfsbund Deutscher Hilfsbund fur christliches Liebeswerk im Orient acaniy lik departavanyh u 1 400 000 a vyzhyyshyh u 250 000 20 snezhnya 1915 goda konsul Germanii y Alepa Rosler pavedamiy rejhskancleru shto zyhodzyachy z agulnaj acenki armyanskaga naselnictva y 2 5 mln acenka liku zaginuyshyh u 800 000 z yaylyaecca calkam imavernaj i mozha byc yashche vyshej Adnachasova yon adznachyy shto kali za asnovu acenki budze yzyata kolkasc armyanskaga naselnictva y 1 5 mln to lik zaginuyshyh varta adpavedna zmenshyc g zn acenka liku zaginulyh budze skladac 480 000 Zgodna Lepsiusu u islam byli silkom navernutyya ad 250 000 da 300 000 armyan shto vyklikala pratesty nekatoryh musulmanskih lidaray imperyi Tak muftyj Kyutah i abvyasciy supyarechnym islamu gvaltoyny zvarot armyan Zvarot u islam ne mey religijnaga sensu dlya lidaray mladaturkay yakiya byli nyavernikami adnak yany perasledavali palitychnyya mety razburennya armyanskaj identychnasci i zmyanshennya kolkasci armyan kab padarvac glebu da patrabavannya aytanomii ci nezalezhnasci z boku armyan Suchasnyya acenki kolkasci ahvyar adroznivayucca ad 200 000 nekatoryya tureckiya krynicy i Stenfard Shou y pershym vydanni History of the Ottoman Empire and modern Turkey da bolsh 2 000 000 armyan nekatoryya armyanskiya krynicy i Rudolf Rumel rusk Ronald Syuni zave dyyapazon acenak ad nekalkih sotnyay tysyach da 1 5 mln Na dumku Encyklapedyi Asmanskaj imperyi najbolsh kanservatyynyya acenki pakazvayuc lik ahvyar kalya 500 000 a bolsh vysokaj z yaylyaecca acenka armyanskih navukoycay u 1 5 mln Pavodle Brytaniki zaginuli ad 600 000 da 1 500 000 armyan Gyunter Levi pavedamlyae ab 642 000 Eryk Yan Cyurher vyznachae kolkasc ad 600 000 da 800 000 ahvyar Rodzher Smit nazyvae bolsh milyona Encyklapedyya genacydu lichyc shto byli znishchanyya da 1 5 milyona armyan zgodna byli znishchanyya 2 102 000 armyan z ih 258 000 zhyli za mezhami Asmanskaj imperyi Pavodle Duglasa Govarda bolshasc gistorykay acenvayuc lik ahvyar u dyyapazone ad 800 000 da 1 000 000 Na dumku Rycharda Avanisyana da aposhnyaga chasu najbolsh pashyranaj acenkaj byla lichba 1 500 000 adnak u aposhni chas u vyniku palitychnaga cisku Turcyi geta acenka peraglyadaecca y bok znizhennya Pavodle Armena Marsubyana bolshasc gistorykay acenvayuc kolkasc ahvyar ad 1 da 1 5 milyona chalavek Profilnyya encyklapedyi dayuc nastupnyya acenki Encyclopedia of Genocide kalya 1 milyona da 1918 goda Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity kalya 1 2 milyona Dictionary of Genocide ne mensh 1 milyona ale blizhej da 1 5 milyona zaginuyshyh Prynyacce kanchatkovaga rashennya Inshym sprechnym pytannem z yaylyaecca chas prynyaccya rashennya pra znishchenne armyanskaga naselnictva Turcyi Gistoryki yakiya razglyadayuc getu prablemu analagichna gistorykam Halakostu padzyalyayucca na dzve grupy intencyyanalistay yakiya lichac shto turki dayno vynoshvali plany znishchennya armyan a padzei kanca XIX pachatku XX stagoddzya z yaylyayucca repetycyyaj masavaga znishchennya armyan u 1915 godze i funkcyyanalistay yakiya myarkuyuc shto padzei nasili dosyc vypadkovy haraktar i adbylisya pad uplyvam uyaylennyay pra armyanskuyu pagrozu shto paystali padchas Pershaj susvetnaj vajny Tak intencyyanalist Vaagn Dadran rusk bachyc vazhnuyu prychynu y islame shto yyaylyay nepaduladnuyu zmenam dogmu Dadran abgruntoyvae svae poglyady tym shto zabojstvy najchascej adbyvalisya paslya pyatnichnyh malitvay na yakih muly zaklikali da dzhyhadu suprac armyan Yago apanenty pyarechac pryvodzyachy pryklady vyratavannya armyan musulmanami i adznachayuchy toj fakt shto represii suprac armyan pachalisya y Asmanskaj imperyi paslya epohi Tanzimat kali imperyya admovilasya ad vyarshenstva religijnyh zakonay i pasprabavala ystac na shlyah madernizacyi Funkcyyanalisty prykladam Ronald Syuni rusk i Donald Blokshem rusk bachac prychyny likvidacyi armyanskaj abshchyny y nastupstvah parazhennya Asmanskaj imperyi pad Analizuyuchy punkt gledzhannya funkcyyanalistay inshy dasledchyk Asatran adznachae shto idei genacydu vyspyavayuc na glebe sacyyalnaj dyskryminacyi i y kalektyynyh mifah ulascivyh daminantnaj grupe Tym ne mensh syarod dasledchykay isnue kansensus adnosna tago shto kanchatkovae rashenne bylo prynyata paslya paystannya 1915 goda y Vane Krajniya pazicyi y getaj sprechcy zajmayuc mnogiya gistoryki z Armenii yakiya myarkuyuc shto ysya gistoryya Asmanskaj imperyi z yaylyaecca prelyudyyaj da znishchennya armyan i gistoryki Turcyi yakiya y bolshasci zusim admaylyayuc metavae znishchenne armyanskaj abshchyny Znishchenne kulturnaj spadchynyManastyr Svyatyh Apostalay rusk fatagrafiya pachatku XX stagoddzya i 2010 goda Znishchenne armyanskaga naselnictva supravadzhalasya kampaniyaj pa znishchenni armyanskaj kulturnaj spadchyny Armyanskiya pomniki i cerkvy padryvalisya mogilniki rashinalisya pad pali dze seyali kukuruzu i pshanicu armyanskiya kvartaly garadoy razburalisya ci zajmalisya tureckim i kurdskim naselnictvam i peranazyvalisya U 1914 godze za armyanskim Kanstancinopalskim Patryyarhatam lichylasya ne mensh 2549 pryhoday u tym liku zvysh 200 manastyroy i ne mensh 1600 cerkvay U peryyad pravyadzennya palityki genacydu i paslya etnichnyh chystak bylo znishchana mnostva armyanskih pomnikay arhitektury Mnogiya hramy byli razburanyya yashche bolshy lik byy peratvorany y myacheci i karavan sarai rusk Da 1960 goda tureckaya palityka skladalasya y planamernym znishchenni gistarychnyh svedchannyay znahodzhannya armyan na terytoryi Turcyi Tolki y 1960 h gadah navukoycy padnyali pytanne pra registracyyu i vyratavanne pomnikay armyanskaj duhoynaj spadchyny U 1974 godze navukoycy identyfikavali y Turcyi 913 budynkay armyanskih cerkvay i manastyroy Bolsh palovy z getyh pomnikay ne zahavalasya da nashyh dzyon a z tyh shto zastalisya 252 byli razburanyya i tolki 197 znahodzyacca y bolsh mensh prydatnym stane U kancy 1980 h i y pachatku 1990 h brytanski gistoryk i pismennik Uilyam Dalrympl znajshoy svedchanni tago shto razburenne armyanskih gistarychnyh pomnikay pracyagvaecca Hoc mnogiya pomniki truhleli z za zemletrasennyay ci pa nyayvaze ylad a taksama z za syalyan zolatashukalnikay yakiya shukali armyanskiya skarby zakapanyya yak yany lichyli pad cerkvami yosc i vyyaynyya vypadki naymysnaga razburennya Ranej francuzski gistoryk Dzh M Cery byy prysudzhany zavochna da troh mesyacay gramadskih prac za toe shto sprabavay uznavic plan armyanskaj carkvy gorada Van Yon zha adznachay shto y 1985 godze ylady haceli znesci armyanskuyu carkvu y Ashkavanku ale im geta ne ydalosya bo getamu zapracivilisya myascovyya zhyhary yakiya vykarystoyvali yae y yakasci zbozhzhashovishcha Na dumku Uilyama Dalrympla znishchenne armyanskih pomnikay paskorylasya paslya z yaylennya armyanskih terarystychnyh arganizacyj rusk chleny yakih napadali na tureckih aficyjnyh asob Yarkim prykladam znishchennya armyanskaj spadchyny pavodle Uilyama Dalrympla z yaylyaecca razmeshchany kalya gorada Kars manastyrski kompleks Hckonk rusk shto skladaecca z pyaci cerkvay yaki z 1915 goda da kanca 1960 h gadoy byy aficyjna zabaroneny dlya navedvannya Pavodle svedchannyay manastyr byy padarvany z dapamogaj dynamitu chascyami regulyarnaj armii yakaya taksama pravodzila navuchalnyya strelby pa budynkah kompleksu Da momantu navedvannya gistorykam manastyra acalela tolki carkva Sv Sargisa XI stagoddzya sceny yakoj byli znachna pashkodzhanyya Inshym prykladam z yaylyaecca payrazburanaya carkva Varagavank peraytvoranaya y stadolu Bazilika IX stagoddzya pobach z Erzindzhaj byla peraytvorana y sklad z velizarnaj adtulinaj u scyane praroblenaj dlya zaezdu transparta Armyanski sabor u Edese rusk cyaper Shanlyurfa byy peratvorany y pazharnae depo y 1915 godze a y 1994 godze z yago zrabili myachec razburyyshy pry getym nepatrebnyya dlya myacheci hrysciyanskiya pabudovy U 1987 godze Eyrapejski parlament zaklikay Turcyyu palepshyc umovy ahovy arhitekturnyh pomnikay Analagichnaya sproba z abmezhavanym pospeham byla raspachata U vyniku mizhnarodnaga cisku byla adnoylena carkva Svyatoga Kryzha rusk na vozery Van Aperacyya Nemezis Cela Ahmeda Dzhamal pashy Zabity 25 lipenya 1922 goda y Tyflise Asnoyny artykul U 1919 godze na IX z ezdze Dashnakcucyun u Bostane bylo prynyata rashenne znishchyc lidaray mladaturkay yakiya ydzelnichali y zabojstvah armyan Aperacyya atrymala imya starazhytnagrechaskaj bagini pomsty Nemezida Bolshasc zmoycay skladali armyane yakiya vyratavalisya ad genacydu i byli poynyya rashuchasci adpomscic za gibel svaih sem yay Samaj vyadomaj ahvyaraj aperacyi stay ministr unutranyh spray Asmanskaj imperyi i adzin z chlenay asmanskaga tryumviratu Talaat pasha Talaat razam z inshymi lidarami mladaturkay zbeg u Germaniyu y 1918 godze adnak byy vyyayleny i zabity Sagamonam Tejliranam rusk u sakaviku 1921 goda y Berline Paslya aryshtu Tejlirana gramadskaya dumka byla naladzhana suprac yago adnak padchas suda z yavilisya zvestki pra masavyya zabojstvy armyan yakiya zmyanili nastroj gramadskasci U vyniku Tejliran byy apraydany pa prychyne chasovaj straty rozumu shto paystala z za perazhytyh pakut vyklikanyh dzeyannyami yrada tryumviratu Turecki vaenny trybunal 1919 1920 gadoyAsnoyny artykul Paslya parazhennya Asmanskaj imperyi y 1918 godze i Mudraskaga peramir ya krainy peramozhcy zapatrabavali ad Turcyi pakarac vinavatyh u zlachynstvah suprac vaennapalonnyh i armyan Asobnuyu pazicyyu zajmala Brytaniya shto nastojvala peradusim na kary za zhorstkae staylenne da brytanskih vaennapalonnyh i tolki potym za znishchenne armyan Da pachatku pracy trybunala asnoynyya kirayniki Icihat Talaat Enver doktar Nazim Asman Bedry i Dzhamal Azmi zbegli za mezhy Turcyi Pavodle abvinavachvannya departacyi ne byli pradyktavanyya vajskovaj patrebaj ci dyscyplinarnymi prychynami a byli zadumanyya centralnym kamitetam i ih nastupstvy adchuvalisya y kozhnym kuce Asmanskaj imperyi tureck Memaliki Osmaniyenin hemen ee tarafnda U dovadah trybunal galoynym chynam abapiraysya na dakumenty a ne na pakazanni svedak Trybunal palichyy dakazanym fakt arganizavanaga zabojstva armyan lidarami Icihat tureck taktil cinayeti Trybunal pryznay adsutnyh na sudze Envera Dzhamalya Talaata i doktara Nazima vinavatymi i prysudziy ih da smyarotnaga pakarannya Z prysutnyh na sudze abvinavachvanyh troe byli asudzhanyya na smyarotnae pakaranne praz paveshanne Tureckaya respublika i armyanskae pytanneTansu Chyler Verasen 1994 goda Geta ne prayda shto tureckiya ylady ne zhadayuc vykazac svayu pazicyyu pa tak zvanym armyanskim pytanni Nasha pazicyya granichna yasnaya Syonnya vyyaylena shto y svyatle gistarychnyh faktay armyanskiya pretenzii z yaylyayucca neabgruntavanymi i ilyuzornymi Armyane y lyubym vypadku ne padvyargalisya genacydu Paslya ytvarennya Tureckaj respubliki palitychnaya i intelektualnaya elita ne adchuvala yakojsci patreby dystancyyavacca ad znishchennya armyanskaj abshchyny ci ad lyudzej yakiya kiravali pagromami i masavymi zabojstvami Palitychnaya elita galoynym chynam skladalasya z bylyh funkcyyaneray z yakih mnogiya asabista brali ydzel u znishchenni armyan i znahodzilisya y kaalicyi z regiyanalnymi lidarami i plemyannymi pravadyrami yakiya atrymali vyaliki prybytak ad departacyi armyan i grekay Abmerkavanne armyanskaga pytannya maglo razburyc getu kaalicyyu U kastrychniku 1927 goda na z ezdze Respublikanskaj partyi Mustafa Kemal cyagam nekalkih dzyon raskazvay pra toe yak u baracbe za nezalezhnasc stvaralasya tureckaya nacyya Tekst Kemalya byy prynyaty y yakasci aficyjnaj tureckaj gistoryi i razglyadaysya dzyarzhavaj yak sakralny Kryminalnae zakanadaystva Turcyi lichyc zlachynstvam krytychnae abmerkavanne kemalisckaj versii gistoryi shto robic nemagchymymi debaty y tureckim gramadstve Pavodle aficyjnaj statystyki u 1927 godze y Turcyi zhyli 77 400 armyan Pavodle Lazanskaga dagavora Turcyya abavyazalasya dac garantyi byaspeki svabodnaga razviccya i nekatoryya palyogki armyanam u liku inshyh nacyyanalnyh menshascej Adnak palazhenni getaga dagavora ne vykonvalisya Armyane Turcyi pracyagvali begchy z krainy ci asimilyavacca Zakon pra prozvishchy prynyaty 21 chervenya 1934 goda patrabavay ad grekay yayreyay i armyan admaylyacca ad tradycyjnyh prozvishchay i prymac novyya tureckiya Padchas Drugoj susvetnaj vajny y Turcyi byy uvedzeny vybarchy padatak na mayomasc rusk yaki spustoshyy mnostva gandlyaroy grekay armyan i yayreyay U aposhniya gady y Turcyi akademichnaya navuka tureckiya intelektualy presa i gramadzyanskaya supolnasc pachynayuc abmyarkoyvac armyanskae pytanne shto vyklikae supraciylenne nacyyanalistay i tureckaga yrada Redaktar armyanskaj gazety Grant Dzink rusk pismenniki Arhan Pamuk i Elif Shafak rusk vydavec Ragip Zarakalu rusk byli zvinavachanyya y abraze tureckasci Dzink i Zarakalu byli asudzhanyya 19 studzenya 2007 goda byy zabity 17 gadovym tureckim nacyyanalistam yago pahavanni y Stambule vylilisya y demanstracyyu dze dzyasyatki tysyach turkay shli z plakatami My yse armyane my yse Granty U toj zha chas chastka tureckaga gramadstva ysprynyala zabojcu Dzinka yak nacyyanalnaga geroya Dokazy genacydu armyanAsnoyny artykul Padrabyaznej gl taksama Rafael de Nagales Mendes rusk 1879 1936 venesuelski aficer yaki sluzhyy u asmanskaj armii i apisay masavyya zabojstvy y svayoj knize Argumenty na karysc tago shto kampaniya suprac armyan nasila sistematychny i centralizavany haraktar gruntuyucca na shmatlikih svedchannyah netureckih svedak konsulay vaennyh medsyascyor nastaynikay misiyaneray svedchannyah tureckih chynoynikay i armyan yakiya zastalisya zhyvymi Scvyardzhenne pra arganizacyyu metavaga znishchennya armyan uvajshlo y vynikovae abvinavachanne na suprac lidaray mladaturkay Da cyaperashnyaga chasu ne padadzena niyakih dakumentay z tureckih arhivay shto svedchac pra metavasc znishchennya armyan shto magchyma tlumachycca znishchennem getyh dakumentay ci cenzuraj Nedakazanymi ci falshyvymi lichacca tak zvanyya telegramy Talaata apublikavanyya y 1920 godze Aryginaly telegram adsutnichayuc adnak analiz pravedzeny Dadranam pakazvae shto zmesciva getyh telegram uskosna pacvyardzhaecca materyyalami pracesu suprac lidaray mladaturkay Vyzvalenyya ad armyan terytoryi zasyalyalisya muhadzhyrami z Frakii ci Balgaryi yakiya ne magli by dabracca da Kilikii i tureckaj Armenii bez arganizacyjnaj dapamogi i planavannya shto taksama sluzhyc argumentam shto svedchyc pra saydzel velmi vysokih aficyjnyh kolay u pragrame znishchennya armyan Admaylenne genacydu armyanAsnoyny artykul Admaylenne genacydu armyan Adroznenne admaylennya genacydu armyan ad inshyh formay asprechvannyay genacydu shto zvychajna pravodzyacca pryvatnymi lyudzmi ci arganizacyyami skladaecca y aficyjnaj i ysebakovaj padtrymcy Tureckaj Respubliki shto robic yago bolsh akademichna respektabelnym i palitychna matyvavanym Tureckaya respublika vydatkoyvae znachnyya srodki na piyar kampanii pa admaylenni i robic ahvyaravanni yniversitetam shto zabyaspechvayuc praydapadobnasc tureckaj pazicyi Pry chargovym abmerkavanni pryznannya genacydu parlamentami ci yradami roznyh dzyarzhay Turcyya pagrazhae im dyplamatychnymi i gandlyovymi sankcyyami i represiyami da ylasnyh menshascej Kab znishchyc slyady fizichnaj nayaynasci armyan na terytoryi Turcyi u kraine sistematychna razburayucca pomniki armyanskaj arhitektury Argumenty admaylyalnikay zvychajna yyaylyayuc saboyu madyfikacyi adnago z nastupnyh scvyardzhennyay masavaga zabojstva armyan u Asmanskaj imperyi nikoli ne bylo gibel armyan adbylasya pa neascyarozhnasci ad goladu i hvarob padchas vysylannya z zony bayavyh dzeyannyay z boku mladaturkay ne bylo metavaj palityki na znishchenne armyan gibel armyan byla vynikam gramadzyanskaj vajny y Asmanskaj imperyi u vyniku yakoj zaginula taksama mnostva turkay Genacyd armyan u kulturyAsnoyny artykul Padrabyaznej gl taksama Vardges Surenyanc Pataptanaya svyatynya 1895 god Pershym filmam pra padzei 1915 goda z yaylyaecca karcina Razadranaya Armeniya rusk 1919 ad yakoj zahavaysya tolki 15 hvilinny yryvak Pershy dakumentalny film Dze moj narod angl Where Are My People pradzyusar Majkl Akapyan vyjshay u 1965 godze da 50 h ugodkay padzej Na myazhy XX i XXI stagoddzyay byli stvoranyya nekalki dakumentalnyh filmay najbolsh cikavym z yakih akazaysya Utoeny Halakost angl The Hidden Holocaust Najbolsh vyadomyya fatagrafii zroblenyya z nyameckaga Chyrvonaga kryzha i konsulam ZShA Lesli Devisam Tureckaya Respublika akazvae perashkody sprobam zdymac filmy pra znishchenne tureckih armyan Vusnaya tradycyya apoveday pra zabojstvy adlyustroyvaecca y pesnyah yakiya lichacca adnym z dokazay genacydu U tvorchasci amerykanskaj rok grupy System of a Down yakaya skladaecca z muzykantay armyan chasta zakranaecca tematyka genacydu armyan Yashche y kancy XIX stagoddzya armyanski mastak Vardges Surenyanc prysvyaciy sherag svaih karcin razni armyan u Zahodnyaj Armenii Mnogiya karciny Arshyla Gorki nathnyalisya yago yspaminami pra perazhytyya padzei Adnym z vyaduchyh armyanskih paetay zaginuyshyh u 1915 godze byy Siyamanta rusk Inshy bujny paet Daniel Varuzhan rusk taksama byy aryshtavany 24 krasavika paznej zakatavany i zabity 19 zhniynya Mnogiya vershy Egishe Charenca yaki naradziysya y Karse i perazhyy 1915 god u skladze ruhu supraciylennya apisvayuc zhahi razni Samy vyadomy litaraturny tvor na temu genacydu armyan raman Franca Verfelya Pershy pomnik prysvechany masavym zabojstvam armyan byy pastayleny y vyglyadze kaplicy y 1950 h gadah na terytoryi armyanskaga katalikasatu y goradze Anteliyas Livan U 1965 godze na terytoryi katalikasatu y Echmiyadzine byy zbudavany pomnik ahvyaram genacydu yaki skladaecca sa shmatlikih hachkaray U 1990 godze pamyatnaya kaplica byla pabudavana y siryjskaj pustyni Der Zor yakaya da cyaperashnyaga chasu z yaylyaecca adzinym pomnikam shto staic na mescy zvyazanym z zabojstvami armyan U 1967 godze praz dva gady paslya tago yak u 50 ya ygodki padzej u Saveckaj Armenii prajshli masavyya nesankcyyanavanyya demanstracyi angl u Erevane na yzgorku Cycernakaberd Lastaychyna krepasc byla zavershana pabudova memaryyalnaga kompleksu Syonnya Cycernakaberd z yaylyaecca mescam palomnictva dlya armyan i ysprymaecca gramadskaj dumkaj yak universalny pomnik armyanskamu genacydu Yurydychny bokMizhnarodna pravavoe pryznanne Asnoyny artykul Uladzimir Pucin u memaryyalnym komplekse genacydu y 2013 godze Rasiya zaysyody ysprymala bol i tragedyyu armyanskaga naroda yak svayu ylasnuyu Nizka shilyaem galovy perad pamyaccyu ahvyar genacydu armyanskaga naroda U supolnaj Deklaracyi ad 24 maya 1915 goda krain sayuznic Vyalikabrytaniya Francyya i Rasijskaya imperyya zabojstvy armyan stali pershym pryznanym zlachynstvam suprac chalavectva Z prychyny novyh zlachynstvay Turcyi suprac chalavectva i cyvilizacyi urady Sayuznyh dzyarzhay publichna zayaylyayuc pra asabistuyu adkaznasc za getyya zlachynstvy ysih chlenay Asmanskaga yrada a taksama tyh ih agentay yakiya zaluchanyya y takuyu raznyu 24 maya 1915 Supolnaya deklaracyya Francyi Vyalikabrytanii i Rasii Pryznanne genacydu armyan z yaylyaecca galoynaj metaj asnoynyh armyanskih labisckih arganizacyj rusk prytym aproch samoga pryznannya aguchvalisya terytaryyalnyya pretenzii rusk i patrabavanne vyplaty reparacyj Turcyyaj Kab damagchysya pryznannya armyanskiya labisty prycyagvayuc na svoj bok parlamentaryyay i yplyvovyh asob akazvayuc cisk na yrady roznyh krain arganizuyuc shyrokae asvyatlenne dadzenaga pytannya y gramadstve zasnavali instytuty shto zajmayucca dadzenym pytannem Instytut Zarana rusk Armyanski nacyyanalny instytut Armyanskaya dyyaspara amal calkam skladaecca z pramyh nashchadkay ahvyar genacydu i mae dastatkovyya materyyalnyya resursy kab supracstayac cisku Turcyi ZShA trojchy 1916 1919 1920 prymali rezalyucyi rusk ab masovyh zabojstvah armyan Genacyd armyan pryznay Eyraparlament 1987 2000 2002 2005 2015 parlamenckaya kaalicyya krain Paydnyovaj Ameryki Merkasur Padkamisiya AAN pa praduhilenni dyskryminacyi i abarone menshascej rusk Parlament Lacinskaj Ameryki 2015 Genacyd armyan pryznany i asudzhany mnogimi krainami svetu i yplyvovymi mizhnarodnymi arganizacyyami Pershym masavyya zabojstvy armyan aficyjna asudziy parlament Urugvaya 1965 Znishchenne armyan aficyjna pryznali genacydam zgodna mizhnarodnamu pravu i asudzili taksama Francyya 1998 2000 2001 2006 2012 Belgiya Niderlandy Shvejcaryya Nacyyanalny savet rusk nizhnyaya palata parlamenta Shvecyya Rasiya Polshcha Livan 2000 Italiya Litva Grecyya Slavakiya Kipr Argencina 2 zakony 5 rezalyucyj Venesuela Chyli Kanada 1996 2002 2004 Vatykan Baliviya 2014 Aystryya 2015 Lyuksemburg 2015 Braziliya 2015 Paragvaj 2015 45 z 50 shtatay ZShA z yakih 35 na yzroyni zakona Germaniya 2016 30 kastrychnika 2019 goda Palata Pradstaynikoy Kangresu ZShA yhvalila rezalyucyyu u yakoj upershynyu farmalna pryznala genacydam masavyya zabojstvy armyan u Asmanskaj imperyi y 1915 godze U rezalyucyi gavorycca ab pryznanni ZShA terminu armyanski genacyd Zabojstvy armyan u Asmanskaj imperyi razglyadalisya nekalkimi mizhnarodnymi arganizacyyami U 1984 godze Pastayanny trybunal naroday pryznay dzeyanni Asmanskaj imperyi genacydam Da analagichnaj vysnovy y 1997 godze pryjshla Mizhnarodnaya asacyyacyya dasledchykay genacydu rusk 8 chervenya 2000 goda y gazetah The New York Times i The Jerusalem Post rusk byla apublikavana zayava 126 dasledchykay Halakostu u ih liku Ieguda Bayer rusk i Eli Vizel yakiya pacverdzili byassprechnasc fakta genacydu armyan u Pershaj susvetnaj vajne U 2001 godze supolnaya turecka armyanskaya kamisiya pa zamirenni zvyarnulasya y Mizhnarodny centr pa pytannyah pravasuddzya perahodnaga peryyadu MCPPPP dlya nezalezhnaga zaklyuchennya ci z yaylyayucca padzei 1915 goda genacydam U pachatku 2003 goda MCPPPP pradstaviy zaklyuchenne shto padzei 1915 goda traplyayuc pad use vyznachenni genacydu i yzhytak getaga termina calkam apraydany Pryznanne genacydu armyan aficyjna ne z yaylyaecca abavyazkovaj umovaj dlya ystuplennya Turcyi y ES rusk adnak nekatoryya aytary lichac shto Turcyi davyadzecca zrabic geta na shlyahu da chlenstva y ES Kryminalizacyya admaylennya U Shvejcaryi nekalki chalavek byli pakaranyya sudom za admaylenne genacydu armyan U kastrychniku 2006 goda Nacyyanalny shod Francyi prynyay zakonapraekt padadzeny Valery Buae rusk yaki razglyaday admaylenne pryznanyh Francyyaj genacyday yak zlachynstva zakonapraekt shto pradugledzhvae y yakasci pakarannya turemnae znyavolenne terminam da 1 goda i shtraf u 45 000 eyra byy paytorna prynyaty 22 snezhnya 2011 goda a 23 studzenya 2012 goda Senat pacverdziy getae rashenne Turcyya asudzila francuzski zakon pra perasled admaylennya genacydu Grupa francuzskih deputatay padala zapyt pra adpavednasc prynyataga zakona Kanstytucyi y Kanstytucyjny savet Francyi yaki pastanaviy shto zakon yaki yvodzic karu za admaylenne pryznanyh faktay genacydu ne adpavyadae Kanstytucyi bo z yaylyaecca zamaham na svabodu vyrazu dumak i kamunikavannya U adkaz na rashenne Kanstytucyjnaga saveta Sarkazi zapatrabavay ad ministray raspracavac novuyu redakcyyu zakona 17 snezhnya 2013 goda Eyrapejski sud pa pravah chalaveka pryznay parushennem prava na svabodu vyrazu dumki karu nakladzenuyu shvejcarskim sudom na Dogu Peryncheka rusk yaki publichna admaylyay genacyd armyan pry getym ne prysudziyshy niyakaj grashovaj kampensacyi Peryncheku U asobnym tlumachenni da rashennya Vyalikaya palata suda adznachyla shto sud ne zajmaysya pytannem pravamernasci kryminalizacyi genacydu y pryncype ale shto y dadzenym vypadku sud razglyaday tolki fakty zayay Peryncheka yakiya na dumku suda ne ytrymlivayuc vyrazay nyanavisci ci necyarplivasci i realizuyuc prava Peryncheka na svabodu slova garantavanuyu artykulam 10 Eyrapejskaj kanvencyi pa pravah chalaveka Kampensacyya Manifestacyya y Bejruce y 91 ya ygodki Genacydu armyan u Asmanskaj imperyi U 2000 godze kangres Kalifornii prynyay zakon yakim pryznay pravy spadchynnikay zaginuyshyh u 1915 godze armyan na atrymanni kampensacyj u adpavednyh strahavyh kampaniyah U 2003 godze strahavaya kampaniya New York Life Insurance Company angl pachala vyplatu kampensacyj svayakam ahvyar zabojstvay armyan 1915 goda agulnaya suma kampensacyj skladae prykladna 20 mln Adnak u zhniyni 2009 goda apelyacyjny sud shtata Kaliforniya ZShA prynyay rashenne anulyavac zakon pra vyplatu strahavyh kampensacyj svayakam armyan Suddzya Devid Tompsan palichyy skargi armyan adnosna vyplaty im strahoyki pazbaylenymi padstavy bo yse getyya padzei adbyvalisya za tysyachy mil ad ZShA takim chynam shtat Kaliforniya ne nyase niyakaj adkaznasci perad getymi lyudzmi i Federalny yrad ZShA ne prynyay rashennya pra pryznanne genacydu armyan Francuzskaya strahavaya kampaniya Aksa abavyazalasya vyplacic kampensacyyu 17 5 mln spadchynnikam ahvyar Dzen pamyaci ahvyar Tradycyjnae shesce da memaryyalnamu kompleksu Genacydu armyan rusk u Erevane 24 krasavika 2009 god Asnoyny artykul Shtogod 24 krasavika va ygodki departacyi armyanskaj inteligencyi sa Stambula milyony armyan i pradstaynikoy inshyh nacyyanalnascej va ysim svece addayuc daninu pamyaci ahvyaram genacydu armyan U Armenii geta data mae vazhnae znachenne i z yaylyaecca nepracoynym dnyom 15 krasavika 2015 goda Eyraparlament abvyasciy 24 krasavika eyrapejskim Dnyom pamyaci ahvyar genacydu armyan u Asmanskaj imperyi PomnikiPomnik genacydu armyan u Sabory Saraka Pakutnikay rusk Haleb Siryya 1989 Hachkar Da stagoddzya genacydu armyan u Syzrani Samarskaya voblasc Na terytoryi rachnoga porta 2015 Gl taksamaAdmaylenne genacydu armyan Badzil B yorn Vayary za spravyadlivasc u dachynenni genacydu armyan rusk Prabachce nas rusk Genacyd asiryjcay Genacyd grekay Halakost Genacyd u Ruandze 1915 film ZayvagiTak padchas zabojstvay 1915 goda dapamoga armyanam chasam akazvalasya musulmanskimi lidarami yakiya ysprymali hrysciyan yak lyudzej knigi i u adroznenne ad rasisckaj idealogii meli mesca dlya sumlennya Stupen udzelu centralnyh ulad u antyarmyanskih dzeyannyah ne zaysyody vyadomaya Padrabyaznej u artykule Hamidyjskaya raznya Lejtenant Avanes Aginyan yaki neyzabave zaginuy na fronce Interv yu asmanskih aficeray Sajksu pryvodzicca skarochana Padrabyaznyya cytaty pryvedzenyya y knize Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 262 265 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Gl taksama interv yu gistoryka Halila Berktaya z universiteta Sabanchy tureckaj gazece Radykal Syuni 2004 Rolya Admyslovaj arganizacyi i Behaedzina Shakira padrabyazna razgledzhana y pracy Taner Akcam From Empire to Republic Turkish Nationalism and the Armenian Genocide Zed Books Ltd 2004 273 p ISBN 1842775278 ISBN 9781842775271 glava The Decision for Genocide in Light of Ottoman Turkish Documents Prykladam u adroznenne ad admaylennya Halakostu galoynym chynam abumoylenym rasavymi matyvami KrynicyEncyclopedia of genocide Santa Barbara California ABC CLIO 1999 Vol 1 P 161 718 p ISBN 9780874369281 Samuel Totten Paul Robert Bartrop Steven L Jacobs Dictionary of Genocide A L p 21 The Armenian Genocide Institute Museum was opened in Yerevan Armenia in 1995 as part of the events commemorating the eightieth anniversary of the beginning of the Armenian genocide 1915 1923 at the hands of the Young Turk regime Alan L Berger Bearing witness to the Holocaust p 55 Indeed following the shock of the Holocaust we have become aware of mass destruction that preceded and followed the Second World War One thinks for example of the Armenian genocide of 1915 1923 of the Stalinist Gulag Burundi Biafra Indonesia Sudan Ethiopia and of the Cabodian autogenocide Ugolovnoe pravo Rossii Prakticheskij kurs uchebnik pod obsh i nauch red A V Naumova rusk R A Adelhanyan i dr 4 e izd pererab i dop M Volters Kluver 2010 S 753 800 s ISBN 5466004634 ISBN 978 5 466 00463 2 Auron The Banality of Denial Israel and the Armenian Genocide P 304 When Raphael Lemkin coined the word genocide in 1944 he cited the 1915 annihilation of the Armenians as a seminal example of genocide Encyclopedia of genocide Santa Barbara California ABC CLIO 1999 P 79 718 p ISBN 9780874369281 A Dirk Moses Genocide and settler society Frontier violence and stolen indigenous children in Australian history edited by A Dirk Moses New York Berghahn Books 2004 P 21 344 p Studies in war and genocide v 6 ISBN 1571814108 ISBN 9781571814104 Indignant that the perpetrators of the Armenian genocide had largely escaped prosecution Lemkin who was a young state prosecutor in Poland began lobbying in the early 1930s for international law to criminalize the destruction of such groups Vahakn N Dadrian Armenians in Ottoman Turkey and the Armenian Genocide Dinah L Shelton Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity Macmillan Reference 2005 ISBN 0 02 865848 5 9780028658483 Totten Bartrop Jacobs Dictionary of Genocide P 19 Mezhdunarodnaya associaciya uchyonyh po issledovaniyu genocida 1997 That this assembly of the Association of Genocide Scholars in its conference held in Montreal June 11 13 1997 reaffirms that the mass murder of Armenians in Turkey in 1915 is a case of genocide which conforms to the statutes of the United Nations Convention on the Prevention and Punishment of Genocide It further condemns the denial of the Armenian Genocide by the Turkish government and its official and unofficial agents and supporters Akcam From Empire to Republic Turkish Nationalism and the Armenian Genocide P 68 Akcam From Empire to Republic Turkish Nationalism and the Armenian Genocide P 103 Stephan H Astourian Genocidal Process Reflections on the Armeno Turkish Polarization Hovannisian The Armenian genocide history politics ethics P 53 79 Richard G Hovannisian The Armenian Question in the Ottoman Empire 1876 1914 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Foreign dominion to statehood the fifteenth century to the twentieth century Palgrave Macmillan 2004 ISBN 1 4039 6422 X 9781403964229 The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman Armenians P 39 48 Suny Looking toward Ararat Armenia in modern history P 106 106 The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman Armenians P 51 57 Rascvet i upadok Osmanskoj imperii 1 M Kron press 1999 S 606 696 s ISBN 5 232 00732 7 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 219 221 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Revolution and Genocide On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust P 59 61 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 221 222 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Rascvet i upadok Osmanskoj imperii 1 M Kron press 1999 S 600 611 696 s ISBN 5 232 00732 7 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 222 226 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 224 226 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 224 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman Armenians P 51 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 222 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Encyclopedia of genocide Santa Barbara California ABC CLIO 1999 P 287 718 p ISBN 9780874369281 Totten Bartrop Jacobs Dictionary of Genocide P 23 Shelton Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity P 71 Suny Looking toward Ararat Armenia in modern history P 99 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 230 233 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman Armenians P 60 62 The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman Armenians P 62 65 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 233 238 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Stephan Astourian The Armenian Genocide An Interpretation The History Teacher Society for the History of Education 1969 Vol 23 2 Feb 1990 P 111 160 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 239 245 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Stephan H Astourian Genocidal Process Reflections on the Armeno Turkish Polarization Hovannisian The Armenian genocide history politics ethics P 68 69 Peter Holquist The Politics and Practice of the Russian Occupation of Armenia 1915 February 1917 A Question of Genocide Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire Ronald Grigor Suny Fatma Muge Gocek Norman M Naimark Oxford Oxford University Press 2011 S 151 174 The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman Armenians P 71 75 Akcam From Empire to Republic Turkish Nationalism and the Armenian Genocide P 116 117 Suny Gocek Naimark A Question of Genocide Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire P 32 Gl taksama Henry Morgenthau Ambassador Morgenthau s Story Kessinger Publishing 2004 ISBN 1 4191 0572 8 9781419105722 P 221 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 245 249 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Vahakn N Dadrian The Armenian Genocide an interpretation America and the Armenian Genocide of 1915 edited by Jay Winter P 62 68 Rajmand Kevarkyan Genocid armyan Polnaya istoriya Raymond Kevorkian The Armenian Genocide A Complete History Aniv Yauza katalog 2015 P 250 912 p ISBN 978 5 906716 36 1 Henry Morgenthau Ambassador Morgenthau s Story Garden City N Y 1918 pp 302 304 Before Armenia could be slaughtered Armenia must be made defenseless Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 247 248 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Between April and August 1915 Armenians from almost all major centers of the empire were ordered to leave their homes then were either killed near their towns or villages or else deported into remote regions where denied food and water they rapidly died These measures were undertaken against Armenians located both near the international frontier and far from the battle zone Suny Gocek Naimark A Question of Genocide Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire P 270 272 Suny Gocek Naimark A Question of Genocide Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire P 276 284 Despite the order to deport all Armenians without exception Armenians in some regions as well as a few Armenian families were spared lt gt The main reason for the expulsion of Edirne was geopolitical as the city was on the European border any drastic movement could easily be observed by foreigners Alarge number of foreigners also resided in Istanbul the capital For the case of Izmir the deciding factor was the governor Rahmi Bey within the CUP and his belief that the removal of the Armenians would be the death sentence for the commerce of the city Akcam Taner Armenien und der Volkermord Die Istanbuler Prozesse und die turkische Nationalbewegung Hamburg Hamburger Edition 1996 P 59 The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman Armenians P 78 80 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 249 250 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman Armenians P 82 83 Suny Gocek Naimark A Question of Genocide Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire P 221 243 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 249 255 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman Armenians P 76 78 Suny Gocek Naimark A Question of Genocide Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire P 265 267 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 255 258 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Vahakn N Dadrian The Armenian Genocide an interpretation America and the Armenian Genocide of 1915 edited by Jay Winter P 83 86 Rouben Paul Adalian The Armenian Genocide Totten Parsons Charny A century of genocide critical essays and eyewitness accounts 2nd ed P 81 83 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 262 265 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 James Bryce Arnold Joseph Toynbee Ara Sarafian The treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915 1916 documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce Gomidas Institute 2000 667 p ISBN 0953519155 ISBN 9780953519156 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 565 567 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Totten Bartrop Jacobs Dictionary of Genocide P 21 22 Suny Gocek Naimark A Question of Genocide Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire P 126 148 Vahakn N Dadrian The Armenian Genocide an interpretation America and the Armenian Genocide of 1915 edited by Jay Winter P 70 77 Vahakn N Dadrian The Armenian Genocide an interpretation America and the Armenian Genocide of 1915 edited by Jay Winter P 77 80 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 267 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Raymond Kevorkian The Armenian Genocide A Complete History I B Tauris 2011 P 618 621 1008 p ISBN 1848855613 ISBN 9781848855618 Raymond Kevorkian The Armenian Genocide A Complete History I B Tauris 2011 P 345 349 1008 p ISBN 1848855613 ISBN 9781848855618 The Letters of Theodore Roosevelt Cambridge Mass Harvard University Press 1954 p 6328 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 267 271 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 The Independent March 27 1920 Richard G Hovannisian The Republic of Armenia Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 304 313 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Rouben Paul Adalian The Armenian Genocide Encyclopedia of genocide Santa Barbara California ABC CLIO 1999 718 p ISBN 9780874369281 Raymond Kevorkian The Armenian Genocide A Complete History I B Tauris 2011 P 265 267 1008 p ISBN 1848855613 ISBN 9781848855618 Barsegov Yu G Genocid armyan Otvetstvennost Turcii i obyazatelstva mirovogo soobshestva t 1 Razdel IV Mneniya ekspertov po mezhdunarodnomu pravu i genocidu zaklyucheniya yuridicheskih organov sudebnye resheniya otnosyashiesya k otvetstvennosti za genocid armyan Raymond Kevorkian The Armenian Genocide A Complete History I B Tauris 2011 P 267 278 1008 p ISBN 1848855613 ISBN 9781848855618 Encyklapedyya Britannica artykul Armenian Genocide Zurcher Turkey A Modern History P 114 Estimates of the total number of Armenians in the empire vary but a number of around 1 500 000 some 10 per cent of the population of Ottoman Anatolia is probably a reasonable estimate Noel Lise Intolerance A General Survey str 101 Starting in 1915 one and a half million Armenians 60 of the population were eliminated by the Turkish government during the First World War Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 271 272 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Dr Lepsius took considerable care with the figures he used although perhaps he should have been more circumspect in accepting the figure of 1 845 450 given by the Armenian patriarchate in Constantinople as the number of Armenians living in the Ottoman Empire Nevertheless it is unlikely to be far wrong if we accept the figures that Enver Pasha gave to Dr Ernst Jackh as early as the end of August 1915 for the number of Armenians dead 300 000 and those quoted by the German Embassy on October 4 1916 Of the approximately 2 million Armenians living in the empire 1 500 000 had been deported and between 800 000 and 1 000 000 of those had been killed Lepsius initially estimated the number of Armenians who had died in the empire at 1 000 000 in the 1919 edition of the Bericht he revised that figure to 1 100 000 Lepsius put the number of eastern Armenians killed during the Ottoman invasion of Transcaucasia in 1918 at between 50 000 and 100 000 Another German closely involved at the time Ernst Sommer of the Deutscher Hilfsbund estimated in 1919 that 1 400 000 Armenians had been deported of whom at the time scarcely more than 250 000 were alive Sommer 1919 lt gt Lepsius also estimated that the number of Armenians forcibly converted to Islam was between 250 000 and 300 000 There was no religious element in the forced conversions to Islam at this time The Ittihadist rulers of the empire were unbelievers By contrast some Turkish Muslim leaders imams and hodjas expressed disapproval at what the Armenians were compelled to endure The harsh measures against the Armenians of Kutahia were declared theologically invalid by the local mufti Forced conversion had instead a political motive to destroy the Armenians identity to turn Armenians into Turks so that they would appear in the other column of statistics and thus weaken or nullify any Armenian demands for autonomy or independence Some Armenians appear to have returned to their faith after the armistice but no figures exist for them Agoston G Masters B A Encyclopedia of the Ottoman Empire Infobase Publishing 2009 P 54 650 p ISBN 0816062595 ISBN 9780816062591 Armenian Massacres Armenian Genocide The term Armenian Massacres refers to the massive deportation and execution of ethnic Armenians within Ottoman controlled territories in 1915 lt gt This episode started in April 1915 during World War I after the Ottomans suffered a major defeat at the hands of Russia R Rummel Death by government tabl 10 1 i 10 2 na star 224 225 Suny Gocek Naimark A Question of Genocide Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire P 136 137 Der Konsul in Aleppo Rossler an den Reichskanzler Bethmann Hollweg Bericht K No 116 B No 2881 Aleppo den 20 Dezember 1915